tag:blogger.com,1999:blog-66722297744592001842024-02-19T05:57:16.760-08:00रचना समयरूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.comBlogger126125tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-90777733301814786992020-07-14T22:15:00.002-07:002020-07-14T22:15:40.210-07:00संस्मरण <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9UuJm3p5lDLOQOd8aydW30paHNA2n3MR7NyIdoHwiroeuyM75DNZv8DaWJyVDXghgnt9l7kpLZx-qHCg2SeCk6Ecur7Q2Lbm6jaM4lhzqeb5-yO8iMCTWzwu_oFXC1jJ8BS7QdGFsCqg/s1600/download.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="224" data-original-width="225" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9UuJm3p5lDLOQOd8aydW30paHNA2n3MR7NyIdoHwiroeuyM75DNZv8DaWJyVDXghgnt9l7kpLZx-qHCg2SeCk6Ecur7Q2Lbm6jaM4lhzqeb5-yO8iMCTWzwu_oFXC1jJ8BS7QdGFsCqg/s1600/download.jpg" /></a></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: center;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">सुमति अय्यर</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">२४ मई,१९९१
की तपती दोपहर. साढ़े बारह बजे का समय. कर्मचारी भविष्य निधि कार्यालय कानपुर की पहली
मंजिल का एक कमरा.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिलने का कार्यक्रम पहले
से ही तय था. कमरे का दरवाज खुला हुआ था. याद नहीं कि कूलर था या नहीं.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वह मेज पर झुकी काम में व्यस्त थीं.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वह सुमति अय्यर थीं, हिन्दी की प्रख्यात लेखिका
और कवयित्री. सांवली,बड़ी आंखें, सुडौल देह-यष्टि, काले बाल, गोल चेहरा---तमिल बाला
की संपूर्ण विशेषताएं उनमें मौजूद थीं. मेरे पहुंचते ही सुमति ने काम रोक दिया. मेरा
अनुमान था कि वह हिन्दी अधिकारी थीं वहां लेकिन उन्होंने बताया कि उन दिनों उनके पास
भविष्य निधि धारकों को जाने वाले चेक हस्ताक्षर करने का काम था. साहित्य, साहित्यिक
राजनीति, समाज और देश की स्थितियों पर हम बातें करते रहे. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhrdYcH3K28U8S5VRC5znjiNLqpoEvfaEyQiIV2C5vpSgUl9DMMm9ssW64bPc7bONLPlwYrulToMgM8vknNoJX65zHDrU-3Q1InPtMI3KfDEosYCnLx0nAz7Vg66yDPvxVHUR63LM9PEPI/s1600/%25E0%25A4%25B8%25E0%25A5%2581%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25A4%25E0%25A4%25BF+%25E0%25A4%2585%25E0%25A4%25AF%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25B0.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="397" data-original-width="326" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhrdYcH3K28U8S5VRC5znjiNLqpoEvfaEyQiIV2C5vpSgUl9DMMm9ssW64bPc7bONLPlwYrulToMgM8vknNoJX65zHDrU-3Q1InPtMI3KfDEosYCnLx0nAz7Vg66yDPvxVHUR63LM9PEPI/s320/%25E0%25A4%25B8%25E0%25A5%2581%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25A4%25E0%25A4%25BF+%25E0%25A4%2585%25E0%25A4%25AF%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25B0.jpg" width="262" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">सुमति से मेरा
परिचय शायद उनकी किसी कहानी पर मेरी प्रतिक्रिया के बाद प्रारंभ हुआ जो १९९० में किसी
पत्रिका में प्रकाशित हुई थी और उन्हें मैंने पत्र लिखा था. उनका एक कहानी संग्रह अनिल
पालीवाल ने अपने प्रकाशन ’सचिन प्रकाशन’ से प्रकाशित किया था. उसे लेकर सुमति को कुछ
समस्याएं थीं. उस दिन की चर्चा में सचिन प्रकाशन का उल्लेख भी हुआ. उससे पहले मेरे
१ अप्रैल,९१ के पत्र के उत्तर में उनका ६ अप्रैल का पत्र मुझे मिला था. स्पष्ट है कि
अपने पत्र में मैंने उनके संग्रह के बारे में बात की होगी या अनिल पालीवाल के साथ अपने
संबन्धों के विषय में लिखा होगा. याद नहीं और न ही उसकी प्रति मेरे पास है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अनिल पालीवाल से मेरा परिचय १९८७ में हुआ था. उन
दिनों दरियागंज जाने पर मैं सचिन प्रकाशन में देर तक जाकर बैठा करता था. अनिल उन दिनों
’हिन्दी कहानी कोश’ के बाद ’लघुकथा कोश’ प्रकाशित कर चुके थे.मुझे बाल कहानी कोश तैयार
करने के लिए कहा और मैंने काम भी किया.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यद्यपि
मैं तब तक बाल साहित्य लिखना लगभग बंद कर चुका था, लेकिन अनेकों बाल-साहित्यकारों से
अच्छा परिचय तब भी था. मैंने १९८८ तक २०० बाल कहानीकारों की कहानियां और ५०० बाल कहानीकारों
के परिचय एकत्र किए. दो भागों में बाल कहानियों की फाइलें अनिल को सौंप दी, लेकिन परिचय
की फाइल मेरे पास ही रही थी. अनिल ने उन दिनों मुझे पांच हजार रुपए का चेक दिया था.
लेकिन इस सबके बावजूद बाल कहानी कोश नहीं प्रकाशित हुआ. उसका कारण अन्य प्रकाशकों की
भांति उनका रामकुमार भ्रमर के चक्कर में पड़ जाना रहा था शायद. उत्तर प्रदेश सरकार में
पुस्तक खरीद योजना में भ्रमर की कुछ भूमिका थी और परिणाम स्वरूप कितने ही प्रकाशकों
का पैसा डूबा था.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अनिल ने यह बात मुझे कभी
बतायी नहीं, लेकिन कुछ मित्रो ने बताया था. भ्रमर के कारण मेरे एक अन्य प्रकाशक श्री
कृष्ण (पराग प्रकाशन बाद में अभिरुचि प्रकाशन) कर्जदार हो चुके थे. बाद में जिस दयनीय
स्थिति में श्रीकृष्ण की मृत्यु हुई हिन्दी साहित्य में शायद वैसा किसी अन्य प्रकाशक
के साथ नहीं हुआ. बह्रहाल,सचिन प्रकाशन से सुमति अय्यर का एक कहानी संग्रह रमेश बक्षी
के माध्यम से प्रकाशित हुआ था. विवाद उस संग्रह को लेकर था. इस बात को लेकर ही सुमति
अय्यर ने ६ अप्रैल,९१ और १ अगस्त,९१ को मुझे पत्र लिखे थे. ६ अप्रैल के पत्र से बातों
को समझा जा सकता है—</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;"> </span><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">११२/२३९,स्वरूपनगर,कानपुर </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">६.४.१९९१</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">प्रिय चन्देल
जी,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">आपका दिनांक
१.४. का पत्र. आभारी हूं कि आपने तुरंत मुझे उत्तर दिया. यह आत्मीयता निश्चित रूप से
सुखद है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">प्रतियां नहीं
मिल पाईं. यही उनके साथ भी हुआ. पिताजी ने उन्हें फोन किया तो बताया कि शनिवार को यानी
३०.३.९१ को १२ बजे के बाद अंसारी रोड से प्रतियां ले लें सो भरी धूप में वे वहां गए
भी. पता चला वहां तो केवल नौकर है, मालिक नहीं. प्रतियां नहीं हैं. न उनके (अनिल) के
शाम तक आने की संभावना है. पिताजी ने घर का पता/फोन नं. और स्टेशन में गाड़ी का नं.
तक छोड़ दिया कि वे रविवार की रात को लौटने वाले थे. भेजवाना होता तो रविवार को पहुंचाया
जा सकता था घर के पते पर.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">दुख हुआ मुझे.
दरअसल यह बातचीत रमेश जी के माध्यम से हुई थी. इसलिए अब उन्हें भी दोष क्या दूं. पर
प्रतियां कम से कम २५ तो मुझे भेजवा ही दें. रॉयल्टी के लिए भी उन्होंने कुछ नहीं कहा.
चूंकि एक बार आपने बताया था कि आपके घर के आसपास कहीं उनका आवास भी है, इसलिए यह कष्ट
दे रही हूं. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">मेरे पास प्रतियां
नहीं हैं. समीक्षा के लिए उन्होंने कहा था कि वे करवा देंगे. कह भी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नहीं पायी. अब प्रतियां मुझे चाहिए. मैं स्वयं एकाध
जगह करवा लूंगी. पर उसका भी पता नहीं.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">यूं मेरे भी
आने की संभावना है. निश्चित रूप में तो नहीं कह सकती. पर अगर आपको आपत्ति न हो, तो
आप लेकर रख लें, जब सुविधा हो. या फिर मैं किसी को भेजने का प्रयास करूंगी.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">भाई दीप जी
का वहां जाना होता है. अगर संभव हुआ तो उनसे कहूंगी.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वे हो आएंगे.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">इस बीच आपका
उनसे संपर्क हो तो प्रतियों के लिए कहिएगा.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">’हारा हुआ आदमी’
की समीक्षा कर दूंगी. संभव है डेढ़ माह का वक्त लगे. इधर बीमारी के बाद, दफ्तर में बहुत
काम हो गया है. यहां घर पर परीक्षाएं बेटे की.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">जून में व्यवस्थित
हो जाऊंगी. इसलिए निश्चिंत रहें अनिल जी को मैं अलग से लिखूंगी.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">आपका नया संग्रह
आया है, इसके लिए बधाई. उपन्यास लिख रहे हैं, यह बहुत ही सुखद समाचार है. मैं तो सोचती
ही रह जाती हूं.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">इस वर्ष कुछ
काम करना चाहूंगी, इस पर.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">शेष शुभ. घर
पर सबको यथायोग्य कहें.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">सस्नेह,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">सुमति अय्यर</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">पुनश्च : अनिल
से बात हो जाए तो आप सूचित करेंगे.---सु.अ.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">२४ मई को मेरे
बैठे रहने के दौरान डेढ़ बजे के लगभग कानपुर की साहित्यकार प्रतिमा श्रीवास्तव आ गयीं.
तभी ज्ञात हुआ कि प्रतिमा जी उसी कार्यालय में कार्यरत थीं. वह सुमति के साथ लंच लेती
थीं और उसी उद्देश्य से आयी थीं. प्रतिमा श्रीवास्तव के आने के पश्चात मैं वहां से
निकल गया था. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">जुलाई में किसी
तारीख को सुमति अय्यर के पिताजी मेरे घर आए. वह शनिवार का दिन था. तब तक मैं सचिन प्रकाशन
से सुमति के संग्रह की प्रतियां नहीं ले पाया था. वास्तविकता यह थी कि जब भी मैंने
अनिल पालीवाल से संग्रह देने की बात की वह कह देते कि वह सीधे सुमति को भेज रहे हैं.
मैंने अनिल के पिता जी डॉ. नारायण दत्त पालीवाल जी से बात करने का वायदा किया, जो हिन्दी
अकादमी के सचिव थे. यद्यपि डॉ. पालीवाल से मेरा अच्छा परिचय था और वह<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मुझे बहुत मान देते थे. मैं उन दिनों लगातार जनसत्ता
और दैनिक हिन्दुस्तान में लिख रहा था और एक दिन फोन करने पर उन्होंने मेरी सक्रियता
की प्रशंसा की थी. सच यह है कि फोन करने और लंबी बात करने के बाद भी मैं डॉ. पालीवाल
से सुमति के संग्रह की बात नहीं कर पाया था जबकि फोन उसी उद्देश्य से किया था. लेकिन
किसी प्रसंग में बातचीत में डॉ. पालीवाल ने कहा था कि वह अनिल के प्रकाशन के मामले
में हस्तक्षेप नहीं करते. शायद इस बात ने मुझे सुमति अय्यर के संग्रह की चर्चा करने
से हतोत्साहित किया था. सुमित का दूसरा पत्र यहां दे रहा हूं जिसमें उन्होंने डॉ. पालीवाल
से चर्चा करने की बात लिखी है.:</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">१ अगस्त,१९९१</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">प्रिय चन्देल
जी,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">पिताजी के माध्यम
से भेजी गयी पुस्तकें! बहुत बहुत आभारी हूं. ’आदखोर’ की समीक्षाएं पढ़ चुकी हूं, इसलिए
उत्सुकता लगातार बनी रही थी. पढ़ूंगी, तब लिखूंगी. ’प्रकारान्तर’ के लिए भी आभार. पुस्तक
का संपादकीय लेख महत्वपूर्ण है. खुशी इस बात की है कि इसमें उन लेखकों को भी शामिल
किया है, जो लघुकथाकार नहीं हैं पर इस विधा में उनका भी योगदान रहा है. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">पिताजी ने आपके
परिवार एवं आपकी आत्मीयता का जिक्र मुग्ध भाव में किया. अभिभूत हैं वे. शायद यह यहां
की माटी की वह ऊर्जा है, जो आदमी के भीतर लगातार रहती है भले ही वह बेदिल शहर में ही
क्यों न रहे. गंगा का यह तट, शायद इसीलिए इतना महत्वपूर्ण है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">वे दिल्ली फिर
पहुंच रहे हैं, इसी ७ या ८ अगस्त को. संभवतः १९ अगस्त तक वहां रुकेंगे पीतम पुरा में.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">इस बीच जैसाकि
आपने कहा, आप श्री नारायण दत्त पालीवाल जी से संपर्क करने का प्रयास करें. उन्हें सारी
स्थितियां समझाएं. दरअसल बक्षी जी ने जिक्र किया था और चूंकि पुस्तक को जल्दी ही छपना
था इसलिए जल्दी में मैटर तैयार किया गया और भेजा गया. जल्दी के कारण अनुबन्ध पत्र की
औपचारिकता भी बाद में निभा लेने को कहा गया. पर उन्होंने १५ प्रतियां दीं. फिर कुछ
नहीं. पिछले वर्ष मई में ये प्रतियां मिली थीं. मैंने समीक्षा के लिए लिखा तो बोले
चाहे तो आप करवा लें या मैं. मैंने लिखा था कि कुछ प्रतियां मुझे ही दे दी जाएं एकाध
जगह समीक्षा मैं करवा दूंगी. बाकी दिल्ली की आप देख लें. उसके बाद बीसयों बार आने जाने
वालों के माध्यम से पत्र भेजे, लिखे भी पर न तो उत्तर ही मिला न किताबें हीं. पिछले
वर्ष उत्तर प्रदेश हिन्दी संस्थान में पुरस्कार योजना के लिए भी जमा करने को लिखा था—पर
कुछ नहीं.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">कृपया श्री
पालीवाल जी से उक्त तमाम स्थितियां स्पष्ट करें. मैं दरअसल shrewd नहीं हो पाती न हूं,
इसलिए यह सब. एक महिला लेखिका के मान तो कम से कम होना चाहिए. अभी अनिल ने सरयू शर्मा
की पुस्तक छापी है क्या term रहे हैं पता नहीं. रमेश को भी लिख रही हूं, अलग से. हालांकि
वे खुद खफा हैं अनिल से. पता नहीं—उनके संबन्ध अब किस स्तर पर हैं. फिर भी प्रयास करूंगी
कि उनके माध्यम से रॉयल्टी की व्यवस्था करूं.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">पर—किताबें
और रॉयल्टी दिलवाने में डॉ. पालीवाल कितने सहयोगी होंगे इसका अंदाज आप लगा सकेंगे.
मेरे ही एक सहयोगी हैं, दिल्ली स्थित कार्यालय के रिसर्च अधिकारी श्री जे.डी. तिवारी
(कर्मचारी भविष्य निधि संगठन, श्रीराम सेंटर). पालीवाल जी से परिचित हैं. शायद एक ही
स्थान के हैं. उनको लिखना मैं अभी भी नहीं चाहती. साहित्यकार मित्र के रहते. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">आप इस बीच कुछ
कर पाएगें, ऎसा मैं विश्वास करती हूं. हालांकि बहुत कष्ट दे रही हूं, पर<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>शायद यह छूट इसलिए ले रही हूं कि आपका मेरा एक ही
मिट्टी का, एक ही नदी का ही नहीं बल्कि हम समधर्मी भी हैं. घर में सबको यथायोग्य.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">आपकी</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">सुमति अय्यर</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">अपने अगले पत्र
में मैंने सुमति अय्यर को क्या लिखा याद नहीं, लेकिन शायद वह मेरे प्रयासों की सीमा
समझकर निराश हो चुकी थीं. उसके बाद हमारा संपर्क नहीं रहा. दो साल बीत गए. अचानक ६
नवंबर,१९९३<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>को समाचार पत्रों से जानकारी मिली
कि किसी व्यक्ति ने उनके स्वरूपनगर के किराए के घर में उनकी हत्या कर दी थी. सुमति
के पति बैंके में कार्यरत थे और उन दिनों वह मद्रास (अब चेन्नई) में थे. उनके दस वर्ष
का बेटा था, लेकिन उस समय वह घर में नहीं था. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">उन दिनों कानपुर
के पुलिस महा अधीक्षक श्री के.एन.राव थे. मामले की जांच का काम एक अधिकारी वाई के त्रिपाठी
को सौंपा गया. पुलिस के अनुसार हत्यारा सुमति अय्यर का परिचत था, क्योंकि मेज पर दो
चाय पिए दो<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कप रखे पाए गए थे. स्पष्ट है कि
चाय सुमति ने ही बनायी होगी. लेकिन पुलिस खाली हाथ रही थी. यह बात चौंकाती है कि एक
ओर पुलिस यह मान रही थी कि हत्यारा लेखिका का परिचित था और दूसरी ओर हत्यारा पुलिस
की गिरफ्त से बाहर रहा. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA;">डॉ. सुमति अय्यर
न केवल एक महत्वपूर्ण कथाकार और कवयित्री थीं वह एक अच्छी अनुवादक भी थीं. उन्होंने
तमिल से कई पुस्तकों के अनुवाद किए थे. उनके चार कहानी संग्रह –’घटनाचक्र’, ’शेष संवाद’
’’असमाप्त कथा ’और ’विरल राग’,एक नाटक ’अपने अपने कटघरे’ तथा दो कविता संग्रह ’मैं
तुम और जंगल’ और ’भोर के हाशिए पर’ प्रकाशित हुए थे. अपने मौलिक लेखन के साथ उन्होंने<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तमिल लेखकों इंदिरा पर्थसारथी, पद्मय्यापीथम</span>,
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और राजम
कृष्णन की पुस्तकों के अनुवाद भी किए थे. एक प्रतिभाशाली साहित्यकार का इस प्रकार असमय
चला जाना हिन्दी साहित्य की अपूरणीय क्षति है. </span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: center;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">-0-0-0-0-</span></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-36094017239806326082020-06-30T06:45:00.007-07:002020-06-30T21:22:38.031-07:00रचना समय-जून,२०२०<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: center;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt;"><span style="color: #cc0000;">प्रेम चन्द
गर्ग</span><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: center;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अप्रैल, १९७७
का एक दिन. दोपहर साढ़े बजे लगभग का समय.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ऑफिस में मैं अपनी सीट पर कोई पुस्तक पढ़ रहा था.
उन दिनों मेरे पास नहीं के बराबर काम होता था. ऑफिस में मैं किसी से भी बातें नहीं
करता था. काम और पढ़ना.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फैक्ट्री होस्टल में
रहता था इसलिए एस्टेट में किसी से भी जान-पहचान नहीं थी. होस्टल में<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>भी दो तीन युवकों से केवल हाय-हलो तक ही सीमित था.
मुझे नहीं मालूम कब वह मेरी सीट के बगल में आ खड़े हुए थे. मैं पुस्तक पढ़ने में तल्लीन
था. उनकी ओर ध्यान नहीं गया. मेरे सामने सुनंदा मजूमदार बैठती थी. सुनंदा नाटे कद की---शायद
चार फुट नौ या दस इंच ---बहुत ही दुबली पतली युवती थी—मानो शरीर में मांस ही नहीं था.
चलती तो लगता कि वह गिर पड़ेगी. कंधे झुकाकर चलती लेकिन चलती तेज गति से थी. वह गोरी,
सौम्य और मृदु-भाषी थी.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरठ विश्वविद्यालय
से उसने अंग्रेजी में एम.ए. किया था. उसकी हस्तलिपि भी उतनी ही सुन्दर थी जितना उसका
व्यवहार. मुझे लगता कि अपने दुबलेपन और लंबाई के कारण एक हीन ग्रंथि थी उसमें. उसके
पिता फैक्ट्री में फोरमैन थे और भाई भी शायद वहां था.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसका सरकारी मकान मैदान के सामने था, ऑफिस से जिसकी
दूरी दस मिनट थी. हमारे मध्य यदा-कदा ही संवाद होता. शायद इसका कारण मेरी हीनग्रन्थि
थी---अर्थात अंग्रेजी से एम.ए.युवती के साथ हिन्दी से एम.ए. करने वाला कैसे बात करे.
इस पर मैं आज अचंभित होता हूं कि लड़कियों से मैं क्यों बचकर रहता था. गंवई संकोच था
या कुछ और. शायद मेरे संघर्षों ने मुझे उस ओर सोचने का अवसर ही नहीं दिया था और वह
सब मेरी आदत में शामिल हो चुका था. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कुछ देर तक
मेरी कुर्सी के साथ उन्हें खड़ा देख सुनन्दा मजूमदार ने मुझे कहा, “आपसे कोई मिलने आया
है.”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मैंने पीछे
मुड़कर देखा तो सफेद कुर्ता-पायजामा में एक मध्यम कद के सज्जन को मुस्कराते पाया. मेरे
उनकी ओर देखते ही हाथ जोड़कर मुस्कराते हुए वह बोले, “चन्देल जी, मैं प्रेम चन्द गर्ग
हूं."<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मैं उठ खड़ा
हुआ. कमरे में बैठाने की गुंजाइश नहीं थी. उस छोटे कमरे में किसी प्रकार ठुंसकर छः
लोग बैठते थे. वैसे भी वह प्रशासन विभाग का कमरा था, जिसमें<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मुझे किसी प्रकार जगह बनाकर बैठाया गया था, जबकि
मेरे लिए अलग कमरे की व्यवस्था होनी थी. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मेरे खड़ा होते
ही वह बोले, “आपको आपत्ति न हो तो हम दो मिनट बाहर चलकर बातें करें.”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मैं उनके साथ
ऑफिस के बाहर बराम्दे में आ गया. लंच का समय होने वाला था. फैक्ट्री में एक बजे से
दो बजे तक लंच होता. कर्मचारियों की साइकिलें पहले ही <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गेट की ओर दौड़ने लगती थीं. एक बजे फैक्ट्री का साइरन
बजते ही गेट खुल जाता और हुर्र करके भीड़ गेट से बाहर सड़क पर दौड़ पड़ती. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“मुझे भी साहित्य
और इतिहास से प्रेम है. यदा-कदा ऎतिहासिक लेख लिख लेता हूं, लेकिन केवल स्वान्तः सुखाय”
गर्ग जी बोल रहे थे, ”मुझे जानकारी मिली कि आप जैसा विद्वान फैक्ट्री में है तो आपसे
मिलने की उत्सुकता बढ़ गयी.”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मैं मन ही मन
सोचने लगा कि ’मैं और विद्वान’—यह गलतफहमी गर्ग जी ने कैसे पाल ली. लेकिन चुप रहा.
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“हम कुछ साहित्य
प्रेमी ’विविधा’ नामकी एक साहित्यिक संस्था चलाते हैं. मैं चाहूंगा कि आप जैसे विद्वान
युवक उससे जुड़ें.”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">’फिर विद्वान’
मैं फिर सोचने लगा था. ’यह तो विद्वान शब्द का अपमान कर रहे हैं’, लेकिन फिर चुप रहा
और बोला, “मुझे विविधा से जुड़कर प्रसन्नता होगी.” <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तभी फैक्ट्री
का हूटर बजा और गर्ग जी ने हाथ जोड़ते हुए कहा, “चलता हूं. विविधा की अगली गोष्ठी की
सूचना आपको दूंगा.”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यह वह दौर था
जब मैं हर शनिवार रातभर कहानी लिखता और पसंद न आने पर फाड़कर फेंक दिया करता था. किसी
से परिचय न होने के कारण कहानी किसी को सुनाकर मंतव्य जानने की इच्छा दबी रहती थी.
’विविधा’ की आगामी गोष्ठी में मुझे बुलाया गया. शायद वह गर्ग जी के घर में थी. चार-पांच
लोग थे, सभी युवक. गर्ग जी की उम्र अनुमानतः चालीस के आसपास थी. उनके दो पुत्र थे जो
पढ़ रहे थे. उस दिन गोष्ठी में मैं एक श्रोता के रूप में सम्मिलित हुआ. गर्ग जी ने सबसे
मेरा परिचय करवाया. तय हुआ कि अगली गोष्ठी में मैं अपनी कहानी सुनाऊंगा. गोष्ठी माह
में एक रविवार को होती थी. अगली गोष्ठी में मैंने अपनी कहानी सुनाई. सभी ने उसे एक
स्वर से <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>खारिज कर दिया. ’विविधा’ में पांच
लोग ही थे. गर्ग जी ने शालीनता प्रदर्शित करते हुए मध्यम मार्ग अपनाया. कहानी की कमजोरियों
की ओर संकेत करते हुए उसके कुछ अच्छे पहलुओं पर भी बात की.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गर्ग जी और
मुझे छोड़कर विविधा के दूसरे सदस्य दिल्ली में नौकरी करते थे.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मेरे जुड़ने के बाद गोष्ठी विशेषरूप से कहानी केन्द्रित
हो गयी थी. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एक दिन गर्ग जी ने गन्ना बेगम पर
एक आलेख सुनाया. गन्ना बेगम भरतपुर के जाट राजकुमार की प्रेमिका थी, जो महादजी सिन्धिया
के साथ युद्धों में शामिल हुई थी. वृन्दावनलाल वर्मा ने अपने उपन्यास ’महादजी सिन्धिया’
में उसका सुन्दर वर्णन किया है. उन दिनों तक मैंने वह उपन्यास पढ़ा नहीं था. गर्ग जी
ने जिसप्रकार अपने दस पृष्ठों के आलेख में उसे उद्धृत किया था उससे मैं आकर्षित हुआ.
मैंने उनसे अनुरोध किया कि <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आलेख वह मुझे कुछ
दिनों के लिए दे दें. मैं उसके आधार पर कहानी लिखना चाहता था. उन्होंने भले भाव से
आलेख मुझे दे दिया. मैंने उसके आधार पर ’आह ग़मए गन्ना बेगम’ कहानी लिखी और सरिता को
भेज दी. आश्चर्य पन्द्रह दिनों के अंदर कहानी का स्वीकृति पत्र आया जिसके साथ २५० रुपयों
का वाउचर था. उसे रसीदी टिकट लगाकर हस्ताक्षर करके लौटाने का निर्देश था जिससे मुझे
पारिश्रमिक के रूप में चेक भेजा जाए. मैं प्रसन्न था. मैंने वही किया. हालांकि उसमें
यह शर्त भी थी कि कहानी का कॉपी राइट दिल्ली प्रेस लेगा और उसे मैं कहीं अन्यत्र प्रकाशित
नहीं करवा सकूंगा. हालांकि मैंने उसे ही नहीं वहां प्रकाशित अन्य ऎतिहासिक कहानियों
को अपने पहले कहानी संग्रह ’पेरिस की दो कब्रें’ में प्रकाशित करवाया और केवल ’गन्ना
बेगम’ कहानी के प्रकाशन की ही अनुमति उनसे ली.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस कहानी के स्वीकृत होने के बाद ऎतिहासिक कहानियां
लिखने का सिलसिला प्रारंभ हुआ. यह सिलसिला अगले पांच वर्षों तक जारी रहा और मैंने दस
ऎतिहासिक कहानियां लिखीं. लेकिन ऎतिहासिक कहानियों के साथ सामाजिक कहानियां लिखना भी
जारी रहा था और वे कहानियां ’जनयुग’ और ’वीर अर्जुन’ अखबारों में प्रकाशित हो रही थीं.
गोष्ठी में मैं सामाजिक कहानियां ही सुनाता. ऎतिहासिक कभी नहीं पढ़ी.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>प्रेम चन्द
गर्ग के संपर्क में आने के कारण ही मेरा झुकाव ऎतिहासिक पात्रों की ओर हुआ था. बाद
में मैंने तीन किशोर उपन्यास –’ऎसे थे शिवाजी’(१९८५), ’अमर बलिदान’ (करतार सिंह सराभा
पर केन्द्रित(१९९२). इसे विस्तार देकर मैंने ’करतार सराभा’ नाम से २०१७ में बड़ा उपन्यास
लिखा,जिसे प्रवीण प्रकाशन, नई दिल्ली ने प्रकाशित किया), ’क्रान्तिदूत अजीमुल्ला खां’
९१९९२) और ’खुदीराम बोस’( उपन्यास – १९९७) लिखे. आज सोचता हूं कि यदि गर्ग जी न मिले
होते तब शायद मैं यह सब नहीं लिखता. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">-0-0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गर्ग जी प्रायः
त्यौहारों से पहले मेरे पास आते और बोलते, “अमुक दिन आप मेरे घर लंच पर आमंत्रित हैं.”
याद नहीं कि वे कौन-से त्यौहार थे, लेकिन वर्ष में कम से कम तीन-चार त्योहारों को मुझे
उनके यहां जाना पड़ता. वह कहते, “मेरे यहां यह नियम है कि किसी एक बैचलर को हम भोजन
अवश्य करवाते हैं. आपसे बेहतर मुझे कौन मिलेगा.” मैं जानता था कि मेरे अकेले होने के
कारण वह इस बहाने मुझे भोजन के लिए बुलाते थे. व्यवहार में इतने सरल कि कभी उन्हें
क्रोधित होते नहीं देखा. जब मैंने उनसे ’विविधा’ के एक सदस्य के प्रेम प्रसंग की चर्चा
की जो अपने फ्लैट के सामने रहने वाली एक युवती के साथ प्रेम में डूबे हुए थे तब गर्ग
जी ने कहा था कि “चन्देल जी, समाज में हर तरह के लोग हैं---“ और लंबी चुप्पी साध ली
थी. ऎसे विषयों में वह बात नहीं करते थे.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अप्रैल,१९७८
में गर्ग जी से <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जानकारी मिली कि विविधा की
ओर से बाबा नागार्जुन को बुलाने का निर्णय हुआ है. यह विचार गर्ग जी के एक अफसर संतराज
सिंह का था, जो कविताएं लिखते थे. उनकी कविताएं न कहीं छपती थीं और अफसरी अहंकार में
न वह कभी गोष्ठी में सम्मिलित होते थे. वह मार्च १९७९ की गोष्ठी में सम्मिलित हुए थे
और उनकी कुंठा वहां उभरकर सतह पर आ गयी थी. अप्रैल के एक रविवार बाबा आए और सीधे संतराम
सिंह के घर उतरे. इस बारे में अपने संस्मरण ’बाबा का गुस्सा’ में मैंने विस्तार से
चर्चा की है. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नवंबर,१९७७
में एक दिन गर्ग जी मेरे होस्टल आए और बताया कि फैक्ट्री के कुछ उत्साही लोगों के साथ
मिलकर वह राम प्रसाद बिस्मिल की बहन शास्त्री देवी का स्वागत करना चाहते हैं. उन्हें
कुछ राशि भी भेंट करना चाहते हैं, क्योंकि उन दिनों वह भयानक गरीबी में जीवन यापन कर
रही हैं. विषय पर विस्तार से प्रकाश डालने के बाद बोले, “मैं चाहता हूं कि आप चन्दा
उगाही का काम करें. मैं दो टीमें बना रहा हूं. आप होस्टल के आसपास के ब्लॉक्स से चन्दा
एकत्रित करें. दूसरी टीम मैं टाइप टू,टाइप थ्री और हटमेण्ट वाले मकानों में भेजूंगा.”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मैं मना नहीं
कर सकता था. उन दिनों मैं खाली था. ठंड प्रारंभ हो चुकी थी. दो दिन बाद गर्ग जी मुझे
रसीद बुक थमा गए. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अगले दिन से मैंने चन्दा
उगाही का काम प्रारंभ किया. लोगों को देर तक समझाना पड़ता कि रामप्रसाद बिस्मिल कौन
थे और उनकी बहन का क्रान्ति कार्यों में क्या योगदान था. लोग मुंह फैलाकर सुनते और
पांच रुपए का नोट थमा देते. कोई ही था जिसने दस रुपए दिए थे. कई लोग<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अगले दिन पर टाल देते थे. उनके यहां मैं दोबार नहीं
गया. याद नहीं कि पन्द्रह दिन खर्च करने के बाद मैंने कितना चन्दा एकत्रित किया था.
२५ दिसंबर को शास्त्रीदेवी को <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सम्मानित किया
गया. २२ दिसम्बर से २६ दिसम्बर तक वह गर्ग जी के घर रही थीं, जहां उनसे बात करने का
मुझे अवसर मिला था. उन पर मेरा संस्मरण मेरी पुस्तक ’साहित्य,संवाद और संस्मरण’ (भावना
प्रकाशन) में सम्मिलित है. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वह भारी शरीर की
लगभग अस्सी वर्ष की थीं, जिन्होंने देश की आजादी के लिए भाई के साथ क्रान्तिकारी कार्यों
में अपना योगदान दिया था, लेकिन देश के कृतघ्न नेताओं और सरकारों ने किसी भी क्रान्तिकारी
के लिए कुछ नहीं किया. उन दिनों उनकी बहू टीबी का शिकार थी और वह दिल्ली के उत्तम नगर
में चाय की दुकान चलाकर अपना और परिवार का पालन कर रही थीं. उनका बेटा भी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दुकान में बैठता था. वह भी बीमार रहता था. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वास्तव में
गर्ग जी क्रान्तिकारियों से बहुत प्रेरित थे. उनके कारण ही मैं क्रान्तिकारियों की
ओर आकर्षित हुआ. उनके माध्यम से मुझे सावरकर की आत्मकथा तथा <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">’१८५७ का
प्रथम स्वातंत्र्य समर’</b> पढ़ने को मिले. यशपाल का झूठा सच, दिव्या और भगवती चरण वर्मा
का चित्रलेखा भी गर्ग जी ने फैक्ट्री पुस्तकालय से मुझे उपलब्ध करवाया था. बाद में
मैं भी उसका सदस्य बन गया और स्थानांतरण पर दिल्ली आते समय सावरकर की पुस्तकें मेरे
साथ चली आयीं. आज भी वे मेरे पास हैं. <b style="mso-bidi-font-weight: normal;">’१८५७
का प्रथम स्वातंत्र्य समर’</b> मेरे लिए बहुत उपयोगी सिद्ध हुई. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">-0-0-0-0- <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">२८ जून,१९७९
को मैंने गाजियाबाद शिफ्ट किया.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दैनिक यात्री
के रूप में मुरादनगर आने-जाने लगा. मेरे शिफ्ट होने से पहले ही विविधा संस्था के कार्यक्रम
स्थगित हो चुके थे. गर्ग जी से मुलाकात भी यदा-कदा होने लगी थी जब वह कभी लंच में घर
जाते हुए या घर से लौटते हुए मेरे ऑफिस मिलने आ जाते थे. लेकिन वह मुलाकात चंद मिनटों
की होती थी.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने मुरादनगर से अपना स्थानांतरण
दिल्ली करवा लिया. मुझे आर.के.पुरम के मुख्यालय में पोस्ट किया गया, जहां मैंने १९
जुलाई,१९८० को ज्वाइन किया. मुझे गाजियाबाद से <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दिल्ली शिफ्ट करना आवश्यक हो गया. दिल्ली में मकान
खोजना और वह भी बिना जान-पहचान बहुत टेढ़ी खीर थी, लेकिन खोजा और १० ए/२२, शक्तिनगर
में ११ अक्टूबर,१९८० को शिफ्ट हो गया. इस मकान में अचानक एक रविवार गर्ग जी आए. उस
दिन वह बिस्मिल जी की बहन शास्त्री देवी से मिलने उत्तम नगर गए थे. उनके दो पत्र मेरे
पास सुरक्षित हैं. पहला पत्र ८ जनवरी,१९९२ का है. उसे मैं यहां<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अविकल प्रस्तुत कर रहा हूं.<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मुरादनगर <o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">८-१-९२<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बन्धुवर चन्देल
जी,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सप्रेम नमस्कार।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आपके द्वारा
प्रेषित पत्र एवम आपके दो कहानी संग्रह यथा समय मिले. इतने वर्षों पश्चात पत्र और आपकी
भेंट पाकर हृदय गदगद हो गया. ऎसा लगा मानो साक्षात आप ही मिल गए हों. कुछ दिन पूर्व
अमर उजाला दैनिक के रविवासरीय संस्करण में आपकी कहानी ’आदेश’ तथा आपकी इन्हीं दो पुस्तकों
की समालोचना प्रकाशित हुई थी तभी से मेरा मन आपको पत्र लिखने का था किन्तु पता मालूम
न होने के कारण ऎसा करना संभव नहीं हो पाया. आपके एक पत्र से तो मुझे ऎसा आभास हुआ
था कि आप पत्रकार कॉलोनी (सादतपुर से आभिप्राय) स्थित अपने निजी आवास में जाने वाले
हैं. आप वहां चले ही गए होंगे, ऎसा समझकर मैं पत्र न डाल सका. अब बन्धुवर <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>श्रूद्धानन्द त्यागी (जो आपका पत्र तथा पुस्तकें
लाए हैं) एक ऎसा सम्पर्क सूत्र बन गए हैं जिनके द्वारा पत्रों आदि का आदान प्रदान होता
ही रहेगा. ऎसी आशा ही नहीं विश्वास है.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जुलाई, १९८९
में मुरादनगर में प्रातः आठ बजे फैक्ट्री आते समय एक स्कूटर द्वारा टक्कर लग जाने के
कारण मेरी जांघ की अस्थिभंग हो गई थी. आपरेशन के बाद चलने फिरने योग्य तो हो गया, किन्तु
ट्रेन, बस के द्वारा कहीं आने-जाने में असमर्थ ही हूं. अतः मेरा तो दिल्ली आना संभव
ही नहीं रहा. आप ही किसी रविवार सपरिवार आने की कृपा करें. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अब आपकी कहानी
वास्तव में अत्यंत उच्च स्तर तक पहुंच गई हैं. अभी तक सब कहानियां तो नहीं पढ़ सका हूं
किन्तु जो भी पढ़ी हैं वे मर्मस्पर्शी होने के साथ-साथ अन्याय तथा शोषण की सभी परतों
को उजागर करती हैं. विशेषरूप से “हारा हुआ आदमी’, ’आदेश’ तथा ’आखिर कब तक’ कहानियां
तो वास्तव में ही प्रेम चन्द तथा यशपाल की परम्परा में हैं. ’आखिर कब तक’ तो मुरादनगर
के वातावरण पर है ही.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आशा है पत्र
व्यवहार चलता रहेगा.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आपका अपना,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">(हस्ताक्षर)<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रेमचन्द गर्ग
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दूसरा पत्र
१३ जुलाई,१९९२ का है. कार्यालय में मेरे एक सहयोगी मुरादनगर में प्लॉट खरीदना चाहते
थे. मैंने इस विषय में गर्ग जी को लिखा जिसके उत्तर में उन्होंने वह पत्र लिखा था,
जिसमें उन्होंने सूचित किया कि कवि वेदप्रकाश सुमन के दो प्लॉट हैं जिनमें से वह एक
बेचना चाहते हैं. उन्होंने मेरे सहयोगी को १९ जुलाई,१९९२ को मुरादनगर आकर प्लॉट देखने
के लिए कहा था. मुझे याद आ रहा है कि मेरे साथ स्कूटर में मित्र मुरादनगर गए थे लेकिन
मुरादनगर की स्थिति देखकर प्लॉट खरीदने का विचार उन्होंने स्थगित कर दिया था. बाद में
जानकारी मिली थी कि वेदप्रकाश सुमन की सड़क दुर्घटना में मृत्यु हो गयी थी.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रेम चन्द
गर्ग से उसके बाद सम्पर्क नहीं रहा. कुछ वर्षों बाद एक मित्र ने एक दिन सूचना दी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कि उनकी मृत्यु हो गयी थी. यह जानकारी बहुत विलंब
से मिली थी. विविधा संस्था से जुड़ना मेरी साहित्यिक यात्रा के लिए एक वरदान सिद्ध हुआ
और उससे जोड़ने का श्रेय प्रेम चन्द गर्ग को था. <o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: center;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">-0-0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<br /></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-75340009721005398492014-08-13T23:02:00.004-07:002014-08-14T09:03:29.223-07:00मुद्दा विशेष<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #e36c0a; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-size: 14.0pt; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">“प्रवासी साहित्यकार के
रूप में प्रतिष्ठित होने की आकांक्षा एक नई प्रवृत्ति है. जब से भारत-सरकार ने ’प्रवासी-दिवस’
मनाने की शुरूआत की है, तब से यह प्रवृत्ति कुछ ज्यादा ही जोर मारने लगी है.</span></i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;"> <i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #e36c0a;">विदेशों में अकूत
सम्पत्ति और राजनैतिक-सामाजिक वर्चस्व के चलते जब कुछ लोग ’प्रवासी-रत्न’ बनाये जाने
लगे तो अपनी ’साहित्यिक –पूंजी’ के आधार पर कुछ समझदार लेखक प्रवासी साहित्यकार बनकर
अवतरित होने लगे हैं.”</span></i></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #365f91; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-size: 14.0pt; mso-themecolor: accent1; mso-themeshade: 191;">“इसी के साथ ही साथ एक बात
और गौर करने की है कि इस तरह की रचनाओं को उच्च कोटि की सिद्ध करने के लिए कुछ आलोचक,
सम्पादक, समीक्षक भी मैदान में उतर आए हैं ताकि उनकी दुकान भी कुछ ’एक्सपोर्ट क्वालिटी’
की सिद्ध हो सके.” (डॉ. सुरेश ऋतुपर्ण)</span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlRfLRmQGqU227hE2eJwhas5UEBXAE0zXVsBsZIzAWIkf2t1iL_6jB1Fp8ToxJhcMlivxOEuwtyhKS93Wrtr_FYza2KeFqseRFLNS_cguKEDlnZ_AG_L8TTbe0zzT8wkuiYqVz5zPGDdU/s1600/flower-3.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlRfLRmQGqU227hE2eJwhas5UEBXAE0zXVsBsZIzAWIkf2t1iL_6jB1Fp8ToxJhcMlivxOEuwtyhKS93Wrtr_FYza2KeFqseRFLNS_cguKEDlnZ_AG_L8TTbe0zzT8wkuiYqVz5zPGDdU/s1600/flower-3.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #365f91; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-size: 14.0pt; mso-themecolor: accent1; mso-themeshade: 191;"></span></i></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #365f91; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-size: 14.0pt; mso-themecolor: accent1; mso-themeshade: 191;"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="footer"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #00b050; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">आलेख</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #003300; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">प्रवासी साहित्य कितना प्रवासी?</span><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgVsuP8QntuZ58Bsyk0Lb15KEElVRwJu5OGsSZM9MJt-IlprwR-IRz-70duVgSrYNRWqwsTVeUXNJ8eR6Mgtwei0c2ko8thaXiIarKtMcTRPfT6I4TcnFPs9kmDXHRuq0vrXQ-22qTKMow/s1600/suresha+rituparna.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgVsuP8QntuZ58Bsyk0Lb15KEElVRwJu5OGsSZM9MJt-IlprwR-IRz-70duVgSrYNRWqwsTVeUXNJ8eR6Mgtwei0c2ko8thaXiIarKtMcTRPfT6I4TcnFPs9kmDXHRuq0vrXQ-22qTKMow/s1600/suresha+rituparna.jpg" /></a></div>
</div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span style="color: #c00000;"> डॉ. सुरेश ऋतुपर्ण</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभी
पिछले दिनों एक किताब खोजते हुए अचानक मोहन राकेश नाट्य-कृति ’अषाढ़ का एक दिन’ दिख
गई और फिर यह भूल कर कि मैं क्या खोज रहा था, उसे पढ़ने बैठ गया. लेकिन यह नाटक अनेकबार
पढ़ा है और इसकी कई प्रस्तुतियां भी देखी हैं. इस पर बनी फिल्म भी देखी थी. हर बार कोई
न कोई नया अनुभव पाता रहा हूं. फलतः इसे एक बार फिर पढ़ जाने की उत्कट इच्छा दबा न सका
और इसे एक ही बार में पूरा पढ़ गया. इस बार पढ़ते हुए यकायक मेरा मन कालिदास द्वारा कही
गई निम्न पंक्तियों पर अटक गया जिसमें वे उज्जयिनी में बिताए गए अपने जीवन का सन्दर्भ
लेकर मल्लिका से कहते हैं:</span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">“लोग
सोचते हैं, मैंने उस जीवन और वातावरण में रहकर कुछ लिखा है. परन्तु मैं जानता हूं कि
मैंने वहां रहकर कुछ नहीं लिखा है. जो कुछ लिखा है वह यहां के जीवन का ही संचय था.
’कुमार सम्भव’ की पृष्ठभूमि यह हिमालय है और तपस्विनी उमा तुम हो. ’मेघदूत’ के यक्ष
की पीड़ा मेरी पीड़ा है और विरह विमर्दिता यक्षिणी तुम हो—तथापि मैंने स्वयं यहीं होने
और तुम्हें नगर में देखने की कल्पना की. ’अभिज्ञान शाकुन्तल’ में शकुन्तला के रूप में
तुम्ही मेरे सामने थीं. मैंने जब-जब लिखने का प्रयत्न किया, तुम्हारे और अपने जीवन
के इतिहास को फिर-फिर दोहराया. और जब उससे हटकर लिखना चाहा, तो रचना प्राणवान नहीं
हुई.”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अर्थात
कालिदास ने अपने उज्जयनी प्रवास में जो कुछ लिखा वह वहां के जीवन और वातावरण से परे
विगत जीवन की<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वे घनीभूत स्मृतियां थीं जो उसके
प्रवासी मन पर आषाढ़ के बादलों की तरह छाई हुई थीं और जो उज्जयिनी के वातावरण में जाकर
रिमझिम-रिमझिम बरसती रहीं. यानि प्रवासी कालिदास का तन चाहे उज्जयिनी में था लेकिन
मन-आत्मा के स्तर पर वह अपने गृह-प्रदेश, अपनी प्रिया, अपने बन्धु बान्धवों, प्रकृति
और वनस्पतियों से निरन्तर जुड़ा रहा. यानि उसकी समस्त ऊर्जा का स्रोत उसके विगत जीवन
के अनुभव और उसकी स्मृतियां ही थीं. भले ही आज हमें वह बात शत-प्रतिशत सही न लगे लेकिन
इसके मनोवैज्ञानिक आधार को नकारा नहीं जा सकता.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: center 3.0in left 305.25pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">तभी
इन पंक्तियों को पढ़ते हुए मेरे मन में एक प्रश्न उठा कि आज जब हमारे साहित्याकाश पर
’प्रवासी साहित्य’ के बादल कुछ ज्यादा ही उमड़-घुमड़ कर कड़क रहे हैं, तब हम किसे प्रवासी
साहित्य मानें और जिसे आज प्रवासी साहित्य कहकर विज्ञापित, प्रचारित और सम्मानित किया
जा रहा है, वह वस्तुतः कितना प्रवासी है?<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आज विदेश में रहने
वाले हिन्दी साहित्यकारों की सभी रचनाओं को ’प्रवासी-साहित्य’ की संज्ञा से अविहित
करना लगभग एक प्रवृत्ति बनता जा रहा है. फलतः अनेक कारणों से विदेश जाकर बसने वाले
साहित्य-प्रेमी-जन यदि कुछ रचनाएं बैठकर लिख लेते हैं तो भारत में बैठे उनके मित्र,
सम्पादक, आलोचक उन्हें प्रवासी-साहित्यकार की संज्ञा से विभूषित करने लगते हैं.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अतः विचारणीय प्रश्न
यह है कि क्या भारत से बाहर लिखे जा रहे समस्त हिन्दी साहित्य को ’प्रवासी-साहित्य’
कहा जा सकता है? क्या मात्र भारत की सीमाओं से बाहर जाकर लिखा गया साहित्य ही प्रवासी
साहित्य है? आज भू-मण्डलीकरण के चलते ’प्रवास’ और ’प्रवासी’ का मतलब भी क्या वही रह
गया है जो आज से कई शताब्दियों पूर्व उपनिवेशवादियों द्वारा जबरन ले जाए गए ’अफ्रिकी
दासों’ और फिर ’दास-प्रथा’ के समाप्त हो जाने के बाद ’शर्तबन्दी प्रथा’ के अन्तर्गत
मारीशस, गयाना, ट्रिनीडाड, सूरीनाम और फीजी जैसे देशों में ले जाए गए भारतीय किसान-मजदूरों
के लिए था, जिन्हें ’कुली’ कहा जाता था? आज आठ-दस घण्टे की आरामदायक हवाई-यात्रा के
बाद नई भूमि पर उतरने का अनुभव क्या कलकत्ता के घाट से शुरू होने वाली उस समुद्री यात्रा
के अनुभव जैसा है जो कई महीने की अमानुषिक यात्रा के बाद पराई-भूमि पर पहुंचने में
होता था?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इसी तरह हमारा आज का
यात्री, जो पढ़ा-लिखा है, जो टैक्नोक्रेट, ब्यूरोक्रेट, डिप्लोमेट, व्यापारी या अन्य
प्रकार का कामकाजी है, क्या उस अनपढ़, गंवार, देहाती मेहनतकश किसान-मजदूर जैसा ही यात्री
है जिसे यह नहीं मालूम था कि काले पानी की यह यात्रा कहां खत्म होगी? ऊपरी तौर पर तो
दोनों ही यात्री हैं लेकिन दोनों की यात्राओं के कारण और अनुभव नितान्त भिन्न हैं.
यहां पहले यात्री के लिए ’विस्थापन’ स्वेच्छा से वरण किया गया निर्णय है तो दूसरी प्रकार
के यात्री के लिए ’विस्थापन’ अनजाने में या जबरन लादा गया है. फलतः दोनों प्रकार के
विस्थापनों से उपजे अनुभव भी अलग-अलग ही होंगे और इन अनुभवों से उपजे साहित्य की प्रकृति
और संवेदना भी भिन्न-भिन्न प्रकार की होगी और होनी चाहिए.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इसी संदर्भ को कुछ
और विस्तृत परिप्रेक्ष्य में देखें तो भारत के एक प्रदेश से दूसरे प्रदेश या एक ही
प्रदेश के दूसरे गांव या शहर में जाकर काम करने वाला भारतवासी भी अपने देश में ही प्रवासी
हो जाता है, परदेशी हो जाता है. गांव, कस्बों और छोटे-छोटे शहरों से निकलकर महानगरों
में बसने वाला हर व्यक्ति अपनी मूल चेतना में प्रवासी ही है. अंग्रेजी-शासन के दौरान
कलकत्ता और बम्बई<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>(आज का कोलकता और मुम्बई)
के कल-कारखानों में जाकर काम करने वाला व्यक्ति ’परदेसी’ कहलाता था. तब के संयुक्त
प्रान्त और आज के बिहार और उत्तर-प्रदेश के असंख्य लोग अपने-अपने गांवों से निकलकर
कलकत्ता-बंबई के कारखानों में मजदूर हो गए थे और उनका घर-परिवार ’देश’ में यानि गांवों
में रहकर मानसिक और शारीरिक कष्ट भोगता रहता था. उसी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कष्ट और मानसिक पीड़ा की मर्मस्पर्शी अभिव्यक्ति
बिहार के प्रसिद्ध जन-कवि-अभिनेता भिखारी ठाकुर के ’विदेसिया’ में मिलती है जिसके कारण
उस समय भिखारी ठाकुर बिहार और पूर्वी उत्तर-प्रदेश में अपने गायन और अभिनय के बलबूते
हजारों की भीड़ इकट्ठी कर लेते थे. तब उनकी लोकप्रियता, उस समय के अनुपात से देखें तो,
अमिताभ-शारूख जैसी ही रही होगी. तब भिखारी ठाकुर को प्रवासी संवेदना का अथच प्रवासी
लेखक क्यों नहीं माना जाए?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वस्तुतः प्रवास के
मूल में ’विस्थापन की त्रासदी’ जुड़ी रहती है. अपनी मूल जड़ों से दूर जाने पर अव्यक्त-मन
में एक तरह की उदासी छा जाती ह. पीछे छूटा घर-परिवार, सामाजिक परिवेश, मित्र-नाते-रिश्तेदार,
वन-प्रांत और एक खास तरह की जीवन-पद्धति का अभ्यास उसके जीवन में एक नाटकीय परिवर्तन
ले आता है. नया समाज भी उसे एक्दम नहीं अपनाता है वरन अपने विजातीय होने का अहसास,
उसकी चेतना में बसा रहता है. नयी भाषा के साथ उसकी अपनी मातृभाषा की संगति भी आसानी
से नहीं बैठती है. विजातीय समाज को लगता है कि जैसे वह इन प्रवासियों के कारण अपने
ही घर<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>में सुविधा विहीन होता जा रहा है. अभी
पिछले कुछ वर्षों में मुम्बई में ’पूरब से आए लोगों के प्रति’ जिस प्रकार का विद्वेष
भड़का और उन्हें अपने-अपने गृह-प्रदेश लौटने का संकेत दिया गया, वह इसी प्रवृत्ति का
विस्फोट है. अतः अपने मूल-परिवेश से दूर जाकर अपने होने का, अपनी अस्मिता और पहचान
का संकट शुरू होता है. नई-नई परिस्थितियां उसके सामने चौनौती की तरह जा खड़ी होती हैं
और वह अपने आप को अभिमन्यु की तरह एक चक्रब्यूह में फंसा पाता है. इन्हीं सब कारणों
से उसके सामने अपने अस्तित्व की रक्षा और उसकी स्थापना का संघर्ष शुरू होता है. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">उदाहरण के लिए विमल
राय की प्रसिद्ध फिल्म ’दो बीघा जमीन’ का नायक अपनी ही जमीन से विस्थापित किसान है
जो कलकत्ता आकर रिक्शा खींचता है और अपनी जमीन को वापस लेने के लिए धन एकत्रित करने
की प्रक्रिया में अपने प्राण खो बैठता है. प्रेमचंद के उपन्यास ’गोदान’ का नायक ’होरी’
भी अपनी जमीन से दूर होकर मजदूर बनने के लिए विवश हो जाता है और लू-खाकर उसी सड़क पर
पत्थर कूटते हुए मर जाता है जो गांव को शहर से जोड़ने के लिए बन रही है. इसके विपरीत
उसी का बेटा ’गोबर’ गांव से भाग कर शहर चला जाता है और जब वहां से चार पैसे कमाकर
’शहराती ठाठ’के साथ गांव लौटता है तो अचानक ’गोबर’ से ’गोवरधन’ हो जाता है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">फणीश्वरनाथ रेणु की
रचनाओं में भी ’विस्थापन’ अपने अनेक रूपों में मौजूद है. ’तीसरी कसम’ का हीरामन अपने
गांव से दूर बैलगाड़ी में ’लदनी’ ढोने का काम करता है, नौटंकी वाली हीराबाई के सम्पर्क
में आकर उसमें अनेक तरह की नयी-नयी भावनाओं का प्रस्फुटन होता है, नौटंकी देखता है
जो उसके अपने सामाजिक परिवेश में अच्छा काम नहीं समझा जाता है. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ये कुछ
उदाहरण मात्र हैं बात कहने के लिए. यों ऎसे हजारों उदाहरण और भी दिए जा सकते हैं जिनसे
यह सिद्ध होता है कि महान साहित्यिक रचना के मूल में ’विस्थापन का दर्द’ समाया रहता
है.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अपनी
जड़ॊं से दूर जाकर ही ’अपने होने की’ समझ विकसित होती है. भारत के महान महाकाव्य रामायण
और महाभारत को ही लें तो आप पाएंगे कि दोनों में ही ’विस्थापन’ का तत्व मौजूद है. रामायण
की मार्मिकता का नियामक तत्व उसका वनमास है. पाण्डवों का निर्वासन उन्हें निरन्तर दृढ
और ऊर्जावान बनाता है. हमारे पूर्ण-पुरुष श्रीकृष्ण भी ब्रज से विस्थापित होकर अन्ततः
द्वारका में जाकर बसते हैं. और मोहन राकेश के कालिदास की तरह ही ब्रज प्रदेश और राधा
की स्मृतियां उनसे दूर नहीं हो पाती हैं. सूरदास ने कृष्ण के मुख से ही कहलवाया है
:</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">“ऊधो
मोहि ब्रज बिसरत नाहिं,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हंससुता
की सुन्दर नगरी और कंजुन की छाहिं.”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हरिऔध का ’प्रिय-प्रवास’
कृष्ण के प्रवास को राधा के संदर्भ से प्रस्तुत करता है. यानि जहां-जहां विस्थापन है,
वहीं ’प्रवास’ की चेतना मिलेगी. तो क्या इस विस्थापन और प्रवास से जुड़े समस्त साहित्य
को ’प्रवासी साहित्य’ मान लिया जाए?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आज के आधुनिक युग में,
औद्योगिक विकास की प्रक्रिया में, गांव टूट रहे हैं और नए-नए शहर विकसित हो रहे हैं.
यह प्रक्रिया कमोवेश पूरे विश्व में ही चल रही है. कहीं इसकी गति धीमी है तो कहीं तेज,
लेकिन यह प्रक्रिया निरन्तर चल रही है. इसके साथ ही साथ भारत की जनसंख्या भी बढ़ रही
है. एक छोटे स्थान पर रहते हुए रोजी-रोटी के लिए, पढ़ाई-लिखाई के लिए, अधिक सुविधाएं
पाने के लिए, व्यक्ति या समूह अपने-अपने मूल स्थानों से विस्थापित होने के लिए विवश
हो जाते हैं. विकास के नाम पर नए-नए प्रकल्प सामने आते जाते हैं और अचानक एक ही स्थान
विशेष का बहुत बड़ा-जनसमुदाय विस्थापित कर दिया जाता है. उदाहरण के लिए नर्मदा या टिहरी
पर बनने वाले बांधों के कारण अनेक लोग विस्थापित कर दिए गए. इस विस्थापन के कारण जल-जंगल
और जमीन के वर्चस्व और अधिकार की लड़ाई भी तेज़ होती जाती है. फलतः साहित्यिक रचनाओं
में विस्थापन से जुड़े दर्द और संघर्ष के तत्व स्वाभाविक रूप से अभिव्यक्ति पाने लगते
हैं. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">’विस्थापन’ की जो प्रक्रिया
अत्यन्त सूक्ष्म रूप में प्रेमचन्द और प्रेमचन्दोत्तर कथा साहित्य में मिलती है वही
नई कहानी के युग में आकर साहित्य का मूल स्वर बन जाती है. नयी कहानी के अधिकांश लेखक
और पात्र गांवों और कस्बों से निकल कर शहरों में आकर बसे लोग हैं और उनके मनों में
अपने पीछे छूटे खेत-खलिहान, संयुक्त परिवार का घर आंगन, माता-पिता सहित सामाजिक आत्मीयता
की स्मृतियां और आगत भविष्य के स्वप्न मौजूद हैं. तब क्या यह सब भी प्रवासी मनोवृत्ति
और संवेदना का साहित्य नहीं है?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">स्पष्ट है कि ’प्रवासी-साहित्य’
पद-बन्ध पढ़ते ही कई तरह के अर्थ एवं धाराणाएं मन में उभरने लगती हैं. उदाहरणार्थ ’प्रवास’
में लिखा गया साहित्य’ (यथा यात्रा-संस्मरण, डायरी आदि), प्रवासी-लेखक द्वारा लिखा
गया साहित्य (जैसे सूर-साहित्य, तुलसी साहित्य वैसे ही प्रवासी-साहित्य), ऎसा साहित्य
जिसमें प्रवास के कारण उत्पन्न भावनाओं का चित्र हो (जैसे प्रिय-प्रवास, वैदेही वनवास
आदि), प्रवासी-प्रवृत्ति का साहित्य (जैसे भक्ति साहित्य, रीति-साहित्य आदि) या पिर
प्रवास की प्रिस्थितियों से उत्पन्न मानसिक वेदना का ऎसा रूप चित्रण जो प्रवास में
जाए बिना संभव न हो (जैसे ’मेघदूत’, ’विदेसिया’ आदि). निश्चय ही इस पद-बंध में अर्थ
की अति व्याप्ति है. <i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #7030a0;">जैसे किसी रचना में ढेर सारे आंचलिक शब्दों का प्रयोग उसे आंचलिक
नहीं बना सकता है, कुछ उसी तरह प्रवास में रहते हुए या किसी प्रवासी द्वारा लिखी गई
हरेक रचना </span></i></span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">’प्रवासी</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">साहित्य’</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> नहीं मानी जा सकती है.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #e36c0a; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">प्रवासी साहित्यकार के रूप में प्रतिष्ठित होने की आकांक्षा एक नई प्रवृत्ति
है. जब से भारत-सरकार ने ’प्रवासी-दिवस’ मनाने की शुरूआत की है, तब से यह प्रवृत्ति
कुछ ज्यादा ही जोर मारने लगी है.</span></i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> <i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #e36c0a;">विदेशों में अकूत
सम्पत्ति और राजनैतिक-सामाजिक वर्चस्व के चलते जब कुछ लोग ’प्रवासी-रत्न’ बनाये जाने
लगे तो अपनी ’साहित्यिक –पूंजी’ के आधार पर कुछ समझदार लेखक प्रवासी साहित्यकार बनकर
अवतरित होने लगे हैं. </span></i>इनमें निश्चय ही कुछ साहित्यकार ऎसे अवश्य हैं जो
प्रवास में होने के कारण ही ऎसी रचनाएं दे पाए हैं जो उनके वहां न होने पर संभव न थीं.
पर उन्हीं के साथ ऎसे लोगों की संख्या भी कम नहीं है जो विदेश में रह तो अवश्य रहे
हैं, लेकिन उनकी संवेदना में ऎसा कुछ भी विशिष्ट नहीं है जो यह सिद्ध करे कि उनकी यह
रचना प्रवास जनित पीड़ा और अनुभवों की देन है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #365f91; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">इसी के साथ ही साथ एक बात और गौर करने की है कि इस तरह की रचनाओं को
उच्च कोटि की सिद्ध करने के लिए कुछ आलोचक, सम्पादक, समीक्षक भी मैदान में उतर आए हैं
ताकि उनकी दुकान भी कुछ ’एक्सपोर्ट क्वालिटी’ की सिद्ध हो सके.</span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वस्तुतः ’प्रवासी-भारतीय’
शब्द का एक स्पष्ट अर्थ-संदर्भ है. इसे जानना-समझना बहुत जरूरी है. यह शब्द पिछली शताब्दी
में उन भारतीयों के लिए विशेष रूप से प्रयुक्त होता था जिनके पुरखे १००-१५० वर्ष पहले
उपनिवेशवादियों द्वारा पराए देशों में ले जाकर बसा दिए गए थे. बल्कि यह कहना ज्यादा
समीचीन होगा कि उन्हें बसने के लिए विवश कर दिया गया था. उनकी पीढ़ी दर पीढ़ी चली आ रहीं
यह सन्तानें ’प्रवासी भारतीय’ कहलाती हैं. भारत के स्वतंत्र्य-संग्राम के दिनों में
महात्मा गांधी जी का ध्यान भी प्रवासी-भारतीयों की समस्याओं की ओर गया था. इसका एक
कारण तो यही था कि अपने साउथ-अफ्रीका के प्रवास में इनकी समस्याओं से वे स्वयं भी साक्षात्कार
कर चुके थे. इसी संबन्ध के कारण गिरिराज किशोर ने उन्हें अपने उपन्यास में ’पहला गिरमिटिया’
कहा है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कांग्रेस पार्टी में
एक प्रवासी-विभाग भी था जिसमें दीनबंधु सी.एफ. इन्ड्र्यूज, बनारसी दास चतुर्वेदी, पं.
तोताराम सनाढ्य, भवानी दयाल सन्यासी प्रभृति व्यक्ति जुड़े हुए थे. इन्हीं लोगों के
निरन्तर प्रयत्नों के कारण सन १९१६ में ’गिरमिट प्रथा’ का अंत हुआ था. अब इन प्रवासी
भारतीयों को भारत सरकार ने एक नई संज्ञा प्रदान की है—’पीपुल ऑफ इण्डियन ओरिजन’
(PIO) अर्थात भारतीय मूल का वह व्यक्ति जो चार पीढ़ियों या इससे अधिक पीढ़ियों से भारत
से बाहर रह रहा है. इस वर्गीकरण में वस्तुतः मारीशस, ट्रिनीडाड, गयाना, सूरीनाम, फीजी
जैसे देशों में रह रहे प्रवासी भारतीय ही आते हैं.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">प्रवासी भारतीय
(PIO) के साथ ही साथ अब आप्रवासी एवं अनिवासी भारतीय शब्द भी विशिष्ट संदर्भ रखते हैं.
सन १९६० के बाद नयी अमरीकी आप्रवासन नीति के अन्तर्गत जब अनेक भारतीय अमरीका में जा
बसे तो वे लोग ’आप्रवासी भारतीय’ कहलाए और इनमें से अधिकांशो लोगों ने अमरीका या अन्य
देशों की नागरिकता भी ले ली है और अपने नामों का भी कुछ-कुछ अमरीकी-करण कर लिया है.
ऎसे लोगों को भारत सरकार (PIO) की तर्ज पर ही (OCI) कहने लगी है. OCI यानि
Overseas citizenship of India इसे एक प्रकार से दोहरी नागरिकता जैसी स्थिति के रूप
में लिया जाने लगा है. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इसी क्रम में एक अन्य
महत्वपूर्ण संज्ञा NRI अर्थात ’अनिवासी भारतीय’ भी है. ये वे लोग हैं जो शिक्षा, व्यापार,
सूचना प्रोद्योगिकी से जुड़े रोजगार या अन्य किसी भी प्रकार के कामकाजी कारणों से भारत-भूमि
से दूर विदेशों में रह रहे हैं अर्थात ये भारतीय तो हैं लेकिन अल्पकाल या किसी निश्चित
अवधि के लिए भारत से<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बाहर हैं तथा जिनके लौटने
की आशा है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">उपरोक्त विवरण से स्पष्ट
है कि प्रवासी <span style="color: #76923c;">भारतीय, आप्रवासी भारतीय एवं अनिवासी भारतीय,
ये समान-सी लगने वाली तीनों अवधारणाएं अपने आप में भिन्न अर्थ और संदर्भ संजोए हुए
हैं. पर साहित्यिक क्षेत्र में ये तीनों अवधारणाएं गड्ड-मड्ड होकर ’प्रवासी भारतीय’
के रूप में प्रचलित और प्रचारित की जाने लगी हैं और इन तीनों श्रेणियों के भारतीयों
द्वारा लिखित साहित को ’प्रवासी-साहित्य’ माना जाने लगा है. अर्थात ’प्रवासी-भारतीय’
की स्पष्ट अवधारणा से जुड़े साहित्य के साथ-साथ, आप्रवासी एवं अनिवासी भारतीयों द्वारा
रचित साहित्य को भी मुख्य धारा के साथ जोड़ दिया जाता है. </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">सामान्यतः विभिन्न संज्ञाओं का प्रयोग वस्तु या व्यक्तियों को, एक-दूसरे
से अलगाकर, विशिष्ट रूप में पहचान के लिए किया जाता है. अतः ’गिरमिट प्रथा’ के अंतर्गत
जिन लाखों भारतीयों को मारीशस, फीजी, सूरीनाम, गयाना, ट्रिनीडाड ज्सैसे देशों में ले
जाया गया था, आज शताब्दियों बाद उनकी संतानों द्वारा लिखे साहित्य को ’प्रवासी-साहित्य’
नाम देकर अलगाया या वर्गीकृत किया जाता है तो यह ज्यादा तर्क-संगत और प्रासंगिक प्रतीत
होता है.</span></i><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इस वर्ग में मारीशस के साहित्यकार संख्या
और साहित्यिक श्रेष्ठता में सबसे आगे हैं. अभिनमन्यु अनत का नाम सर्वत्र जाना जाता
है. उसी तरह ब्रजेन्द्र भगत ’मधुकर’, सोमदत्त बखौरी, पूजानंद नेमा, रामदेव धुरन्धर,
लोचन विदेशी, भानुमती नागदान प्रभृति लेखकों के नाम प्रमुख हैं. फीजी के प्रवासी साहित्यकारों
में पं कमला प्रसाद मिश्र, जोगेन्द्र सिंह कंवल, विवेकानंद शर्मा, सुब्रमनी, अमरजीत
कौर आदि के नाम महत्वपूर्ण हैं. सूरीनाम के लेखकों में मुंशी रहमान खान, अमर सिंह रमण,
हरिदेव सहतू, ज्ञान अधीन, श्रीनिवासी आदि के नाम लिए जा सकते हैं. यदि इन और इन जैसे
ही अन्य लेखकों के नामों को शामिल करके ’प्रवासी-साहित्य’ का वर्गीकरण,विश्लेषण एवं
मूल्याकंन किया जाए तो कम से कम अर्थ की अतिव्याप्ति का संकट न रहेगा तथा ’प्रवासी-साहित्य’
को हिन्दी साहित्य के इतिहास में एक अलग और विशिष्ट प्रवृत्ति के रूप में समुचित स्थान
मिल सकेगा. <span style="color: #0070c0;">लेकिन यदि इस विशिष्ट प्रवृत्ति में विदेशों
में रहकर लिखने वाले सभी लेखकों को शामिल करने का गोरखधन्धा चलता रहा तो ’प्रवासी-साहित्य’
अपना केन्द्रीय एवं मूल अर्थ खो बैठेगा.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हमें यह भी सोचना होगा
कि कहीं जाने-अनजाने हम प्रवासी-साहित्यकारों को लेकर हिन्दी ’साहित्यिक समाज’ में
एक ऎसे अल्पसंख्यक वर्ग का निर्माण तो नहीं करते जा रहे हैं जो भारत से दूर रहकर साहित्य-सृजन
कर रहा है और इसीलिए हिन्दी साहित्य के इतिहास में उसका योगदान विशिष्ट माना जाए. यदि
ऎसा है तो उसका यह प्रवेश तत्कालिक मान्यता का लाभ तो दे सकता है लेकिन उसे स्थायित्व
नहीं दे सकता. दुनिया <span style="color: #009900;">के किसी भी कोने में लिखा गया, किसी
भी भाषा का साहित्य जिन्दा तो अपनी उस ताकत पर ही रहेगा कि उसमें ’साहित्य’ कितना है.
प्रवासी या गैर-प्रवासी होने भर से रचना की सृजनात्मक-संवेदना नहीं बदला करती है. यदि
रचनाकार की सृजनात्मक-संवेदना महत्वपूर्ण है तो उसका ’प्रवासी’ होना उसकी एक और विशिष्टता
मानी जा सकती है. उदाहरण के लिए मॉरीशस के कथाकार अभिमन्यु अनत के उपन्यास ’लाल पसीना’
का नाम लेना चाहूंगा. अनत का यह उपन्यास पहले एक श्रेष्ठ उपन्यास है, औपन्यासिक कला
के निष्कष पर खरा उतरता हुआ. इसमें मॉरीशस के प्रवासी भारतीयों के लोमहर्षक संघर्ष
की महागाथा चित्रित है. मात्र प्रवासी-साहित्य होने के नाते महत्वपूर्ण होने की दरकार
उसे नहीं है. वह अपने साहित्यिक गुणों के कारण जिन्दा रहेगा. संभवतः इसी कारण फ्रेंच
भाषा में किया गया उसका अनुवाद भी लोकप्रिय हुआ है. और यह लोकप्रियता उसे प्रवासी रचना
होने के कारण नहीं मिली है.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मैं यहां यह भी स्पष्ट
करना चाहूंगा कि मेरा आभिप्राय यह कदापि नहीं है कि आप्रवासी या अनिवासी भारतीय लेखकों
द्वारा रचित साहित्य दोयम दर्जे का है या कम मूल्यवान है. यह साहित्य भी एक अत्यन्त
महत्वपूर्ण साहित्यिक प्रवृत्ति का द्योतक है और हमारे सामने नए वैश्विक संदर्भों और
उससे जुड़े यथार्थ को उपस्थित करने में सक्षम है. मेरी चिन्ता और आपत्ति यह है कि इसे
’प्रवासी साहित्य’ की निश्चित अवधारणा से जोड़ने की बजाए इसके लिए किसी नए प्रकार के
वर्गीकरण की नींव डाली जानी चाहिए ताकि इन लेखकों के वर्चस्व और महत्व को उचित परिप्रेक्ष्य
में समझा जा सके. जरूरत इस बात की है कि इसे ’प्रवासी साहित्य’ की अवधारणा से अलग करके
देखा जाए. यदि ’भारतेतर-हिन्दी-साहित्य’ जैसी कोई नई संज्ञा का प्रयोग करके इसका विश्लेषण-मूल्यांकन
किया जाए तो ज्यादा प्रासंगिक होगा. जैसे भारत में ’विभाजन का साहित्य’ एक स्पष्ट अवधारणा
है. इसके साथ जर्मनी के विभाजन या किसी अन्य प्रकार के विभाजन के साहित्य को नहीं जोड़ा
जा सकता है. उसी तरह की एक सज्ञा ’डायस्पोरिक लिटरेचर’ भी है जिसका फलक वैश्विक है
और इसमें ’इण्डियन डायस्पोरिक लिटरेचर’ की भी अपनी एक धारा है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इसी तरह हमें यह भी
समझना होगा कि विदेश में लिखी भर जाने से ही कोई रचना प्रवासी या भारतेतर रचना नहीं
हो जाएगी. यदि यह कोई आधार है तो फिर अज्ञेय, प्रभाकर माचवे, गिरिजा कुमार माथुर, निर्मल
वर्मा प्रभृति अनेक लेखकों की अनेक रचनाएं जो उनके विदेश प्रवास के दौरान रची गई थीं
तथा जिनके नीचे उस देश का नाम और तिथियां भी अंकित हैं, तो क्या हम उन्हें भी प्रवासी
या भारतेतर साहित्य के अन्तर्गत समाहित करें?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वस्तुतः लेखक के प्रवासी
होने या न होने से रचना भी प्रवासी होगी या नहीं, यह निकष ही गलत है. हमें तो यह देखना
चाहिए क्या प्रवास की स्थितियों ने रचना की मूल संवेदना में कुछ ऎसा गुणात्मक परिवर्तन
किया है जो प्रवास के बिना संभव नहीं था? वस्तुतः रचना में प्रवास की स्थितियां कितना
विचलन लाती हैं, इसकी खोज करना बहुत जरूरी है. यथार्थ की वह प्रतीति जो प्रवास द्वारा
ही संभव हो सकी है तो उस यथार्थ-अनुभव को व्यक्त करने वाली रचना में ’प्रवास-तत्व’
के महत्व को समझा जा सकता है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0070c0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">पर समस्या
मात्र ’प्रवास-तत्व’ के महत्व को समझने भर की नहीं है. आज जिस तरह से ’प्रवासी-साहित्य’
को मुहावरे की तरह उछाला जा रहा है, उसके पीछे के सरोकारों को भी समझना जरूरी है. कई
बार गोष्ठियों में विदेश से पधारे हिन्दी लेखकों की अभ्यर्थना कुछ इस अन्दाज में की
जाती है जैसे यदि वे हिन्दी में न लिखते तो हिन्दी भाषा विपन्न हो गई होती, हिन्दी
साहित्य समृद्ध होने से वंचित हो जाता. जैसे उन्होंने हिन्दी में लिखकर हिन्दी समाज
पर बड़ा अहसान किया है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आज के भू-मण्डलीकृत
विश्व में लोगों का अपना देश छोड़ विदेश जाना, विदेश में जा बसना, नागरिकता बदल लेना,
नई भाषा अपना लेना या फिर नई वेश-भूषा में सजने लगना अत्यन्त स्वाभाविक है और ऎसा कर
लेना उनके वश में भी है. लेकिन वे अपनी वंश-गत और देश-गत पहचान नहीं बदल सकते, वे अपनी
संस्कृति और संस्कारों को भुला भले ही दें पर छोड़ नहीं सकते, उसी तरह अपनी मातृ-भाषा
भी छोड़ नहीं सकते. क्योंकि वे जो भी हैं, वे अपनी मातृ-भूमि, मातृ-भाषा, संस्कृति और
संस्कारों की बदौलत ही हैं. उनका देश उनकी पहचान है. वे किसी भी देश में रह लें लेकिन
भारतीय या भारत-वंशी ही कहलाए जाएंगे. अतः हिन्दी या फिर किसी अन्य मातृ-भाषा में सोचना-समझना
उनकी स्वाभाविक और नैसर्गिक प्रवृत्ति है, किसी हद तक मजबूरी भी. इसलिए यदि वे हिन्दी
भाषा में लिखते हैं तो यह कोई अहसान या कृपा करने जैसी बात नहीं है. यह उनकी नियति
है, उनकी नैसर्गिक आवश्यकता और विवशता भी है. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">लेखक चाहे
देश का हो या विदेश का, उसका सम्मान करना च्छी बात है. उसके लेखन की सराहना की जानी
चाहिए, विश्लेषण एवं मूल्यांकन भी किया जाना चाहिए, लेकिन उसके लिए कसौटी अलग-अलग नहीं
होनी चाहिए. क्योंकि यह साहित्य विदेश की भूमि पर बैठकर लिखा गया है, इसलिए महान है,
यह दृष्टिकोण निरर्थक है. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हमें यह देखना भी जरूरी है कि यह साहित्य
अन्तर्राष्ट्रीय परिवेश, परिस्थिति और यथार्थ के बहुआयामी-परिदृश्य को समझने में कितना
मददगार है. यह साहित्य हमारी भाषा और संस्कृति की वैश्विक शक्ति और ऊर्जा को समझने
का महत्वपूर्ण ’साधन’ भी बन सकता है या नहीं. जब हम अपनी स्थानीयता से विलग होकर, अन्तर्राष्ट्रीय
धरातल पर खड़े होते हैं तो सबसे पहले जो यक्ष-प्रश्न हमारे सामने उपस्थित होता है वह
यही है कि हमारी अस्मिता क्या है? जब हमारे सामने पहचान का संकट खड़ा होता है तो हमें
अपनी जड़ों का ध्यान आता है और अहसास होता है कि उससे अलग जाकर हमारी कोई पहचान शेष
नहीं बचेगी. हम त्रिशंकु की तरह एक निर्वात में जीने के लिए विवश हो जाएंगे और तब अपने
अस्तित्व और पहचान का संकट प्रवासी लेखन की पहली शर्त बन जाता है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अपने देश की यानि घर
की याद के साथ-साथ जब स्थानीय एवं विजातीय यथार्थ के साथ हमारी चेतना का द्वन्द्व होने
लगता है, सांस्कृतिक मूल्यों के सामने नितान्त सम-सामयिक परिस्थितियों के संघात से
जन्मी नई मानसिकता विकसित होने लगती है, जब उस नई मानसिकता से जन्मी संवेदना, साहित्य
में अभिव्यक्ति पाने लगती है, तब प्रवासी-लेखन की उचित और नैसर्गिक भूमिका बन जाती
है. ऎसी संवेदना का निर्माण अपने देश अथच स्थानीय परिवेश में संभव नहीं हो सकता था.
अतः अनुभव की, सम्वेदना की ऎसी विशिष्ट प्रतीति और प्रवृत्ति प्रवासी साहित्य का आधार
होनी चाहिए.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">उदाहरण के लिए मॉरिशस
के अभिमन्यु अनत की रचनाओं में उपनिवेशवादियों द्वारा आविष्कृत दूसरे प्रकार की ’दास-प्रथा’
के शोषण-चक्र को समझा जा सकता है. अंग्रेजी भाषा में लिखित बी.एस.नयपॉल की रचनाओं में
ट्रिनीडाड के भारतीयों के अनुभव-संसार को जाना जा सकता है .निर्मल वर्मा द्वारा रचित,
’चीड़ों पर चांदनी’, ’वे दिन’ या ’लन्दन की एक रात’, जैसी रचनाओं में समाया हुआ अनुभव
और उसकी अभिव्यक्ति यूरोप जाए बिना असंभव थी. उसे पढ़कर युद्धोत्तर यूरोप की त्रासदी
को कुछ-कुछ जाना जा सकता है या फिर अति-विकसित योरोपीय समाज के अन्तर्विरोधों, विडम्बनाओं,
अलगाव और अकेलेपन की नियति को समझा जा सकता है. क्या इसी तरह हमारे अन्य अनेक प्रवासी
भारतीय लेखकों की रचनाएं अस्तित्व के, अस्मिता के गहरे संकटों को उभार पाती हैं? हमें
इसे जानना और समझना होगा, इसकी गहरी जांच-पड़ताल करनी होगी अन्यथा साहित्य की एक ऎतिहासिक
और महत्वपूर्ण प्रवृत्ति धीरे-धीरे निरर्थक हो जाएगी. जरूरत इस बात की है कि हम व्यक्तिगत
भावुकता और संलग्नता से ऊपर उठकर इस साहित्यिक-प्रवृत्ति का वस्तुगत परिप्रेक्ष्य में
मूल्यांकन करें अन्यथा प्रवासी-लेखन, प्रवासी-साहित्य और प्रवासी-दिवस जैसे शब्द जल्दी
ही अपना संदर्भ और आकर्षण खो बैठेंगे. यदि प्रवास में लिखा गया यह साहित्य, साहित्यिक
प्रतिमानों पर, अपनी मूल-संवेदना और भाषिक रचाव के कारण महत्वपूर्ण है तो कोई कारण
नहीं कि इसे महत्वपूर्ण न माना जाए. पर यदि प्रवासी-साहित्य के नाम पर प्रचारित साहित्य
हिन्दी साहित्य की मुख्य धारा के साथ कदम मिलाकर नहीं चल सकता तो वह शीघ्र ही प्रवाह
से बाहर होकर विलीन हो जाएगा. उसके टिकाऊपन का कारण प्रवास में लिखे गए होने का ठप्पा
नहीं होगा, वरन मनुष्य मात्र की उन मूल-संवेदनाओं की सशक्त एवं मार्मिक अभिव्यक्ति
होगा जो सार्वभौम, सार्वजनीन एवं सार्वकालिक हैं. मनुष्य मात्र की नियति से साक्षात्कार
<span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">कराने वाली रचनाएं ही कालजयी
हो सकती हैं फिर वे चाहे देश में लिखी गई हों या विदेश में.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="background: yellow; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-highlight: yellow;">साहित्य अपनी मूल-चेतना में साहित्य ही होता है. उसे प्रवासी
या विदेश में रचित साहित्य आ<span style="color: #7030a0;">दि के बाहरी प्रतिमानों से
महिमामण्डित करने की आवश्यकता नहीं है. जैसे सोना, सोना होता है. उसका ’खरापन’</span></span><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> देश-काल बदल जाने से परिवर्तित नहीं होता, उसी तरह यदि कोई साहित्यिक
रचना ’खरी’ है तो वह अपना ’खरापन’ स्वयं सिद्ध कर देगी. उसके लिए प्रवासी होना या न
होना कतई भी जरूरी नहीं है.</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-0-0-</span></div>
<br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #365f91; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-size: 14.0pt; mso-themecolor: accent1; mso-themeshade: 191;"><br /></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="footer"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">प्रो. सुरेश ऋतुपर्ण:संक्षिप्त-व्यक्ति-परिचय</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 95.25pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जन्मतिथि<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>:<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>26 अक्तूबर,1948,
मथुरा,;उ.प्र.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 95.25pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शिक्षा<span style="mso-spacerun: yes;">
</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>: दिल्ली विश्वविद्यालय से हिन्दी
साहित्य में एम.ए.,एम.लिट, एवं पी-एच.डी की उपाधि<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शोध-विषय: ’नई कविता में नाटकीय तत्व’ विषय पर शोध
कार्य.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 132.75pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 132.75pt;">
<span style="color: #0070c0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">पूर्व-कार्य-विवरण:
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">- सन् 1971 से सन् 2002 तक दिल्ली विश्वविद्यालय
के प्रतिष्ठित शिक्षा-संस्थान हिन्दू <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कॉलेज में अध्यापन कार्य.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">- सन् 1988 से 1992 तक ट्रिनीडाड एवं टुबैगो स्थित
भारतीय हाई कमीशन में एक राजनयिक के रूप में प्रतिनियुक्ति.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">- सन् 1999 से 2002 तक माॅरीशस स्थित महात्मा गांधी
संस्थान में जवाहर लाल नेहरू चेयर आॅफ इण्डियन स्टडीज’ पर अतिथि आचार्य के रूप में
कार्य.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">- सन् 2002 से सन् 2012 तक जापान के प्रसिद्ध विश्वविद्यालय
’तोक्यो यूनिवर्सिटी आॅफ फाॅरेन स्टडीज, तोक्यो, जापान में प्रोफेसर पद पर कार्य एवं
वहीं से सन् 2012 में सेवा-निवृत्त.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">वर्तमान पद:</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">
विशेषाधिकारी/निदेशक ;नामितद्ध, के.के.बिरला फाउण्डेशन,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नई दिल्ली.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">प्रकाशित पुस्तकें :</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’अकेली गौरैया देख’,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’मुक्तिबोध की काव्य सृष्टि’, ’नई कविता में नाटकीय-तत्व’</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’फीजी के राष्ट्रीय कवि:
पं.कमलाप्रसाद मिश्र की काव्य-साधना’, ’दिविक’</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’मुट्ठियों में बंद आकार’,
’निबंधायन’, ’हमारे ग्रन्थ’, ’हमारे त्यौहार’</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’फीजी में सनातन धर्मःसौ
साल’, ’गीत-अर्पनम (सम्पादन):<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’चाचा राम गुलाम’;चित्रकथाद्ध’,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’पाल और विर्जिनी’;चित्रकथाद्ध,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 251.25pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’जन आन्दोलन के अग्रदूतःपं.वासदेव विष्णुदयाल’;चित्रकथाद्ध<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’जापान की लोक कथाएं’</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दक्षिण पूर्व एशिया के देशों
में हिन्दी शिक्षण’, ’हिन्दी की विश्व-यात्रा’,’हिन्दी सब संसार’</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’ये मेरे कामकाजी शब्द’, ’जापान
के क्षितिज पर रचना का इन्द्रधनुष सहित कई पुस्तकें काशित.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #31849b; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent5; mso-themeshade: 191;">संपादन्:</span><span style="color: #31849b; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent5; mso-themeshade: 191;"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फ़ादर कामिल
बुल्के: भारतीयता के प्रकाश पुंज ;(शीघ्र प्रकाश्य),<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>त्रैमासिक पत्रिका ’हिन्दी जगत</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>का विगत 12 वर्षों से संपादन. ’
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">संयोजन:</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जापान में तीन अन्तर्राष्टीªय<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हिन्दी सम्मेलनों का आयोजन एवं संयोजन<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>;2006, 2008 एवं </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>(२012)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">सम्मेलनों में भागीदारी:</span><span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ट्रिनीडाड में प्रथम बार अन्तर्राष्टीªय
हिन्दी सम्मेलन का आयोजन ;(1992)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>प्रथम विश्व हिन्दी
सम्मेलन नागपुर से लेकर आठवें विश्व हिन्दी सम्मेलन</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>न्यूयार्क तक के सभी सम्मेलनों में सक्रिय
भागीदारी.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अन्य अनेक राष्ट्रीय एवं
अन्तर्राष्टीªय सममेलनों, सेमिनारों एवं कार्यशालाओं</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>में सक्रिय भागीदारी.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #3333ff; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">पुरस्कार</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span> सन् 1980 में प्रथम कविता संग्रह ’अकेली
गौरेया देख’ प्रकाशित</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-tab-count: 3;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एवं उत्तर प्रदेश हिन्दी संस्थान द्वारा पुरस्कृत.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #6600cc; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">यात्राएं<span style="mso-tab-count: 1;"> </span>:</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>अमेरिका, जापान, कनाडा,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ट्रिनीडाड,
सूरीनाम, गयाना, फीजी, मॉरीशस,</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यू.के., हांगकांग, सिंगापुर, थाईलैण्ड, फ्रांस,
इटली, मलेशिया आदि</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>के अतिरिक्त यूरोप के अनेक देशों की यात्राएं एवं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दीर्घ प्रवास.<span style="mso-spacerun: yes;">
</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 309.75pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 309.75pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वैतनिक कार्य<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>:</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>’विश्व हिन्दी न्यास’ ;न्यूयाॅर्क, अमेरिकाद्ध
के अन्तर्राष्ट्रीय समन्वयक<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 2;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एवं त्रैमासिक पत्रिका ’हिन्दी जगत’ के संपादक</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #336600; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">सम्मान </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">:<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>विदेशों में हिन्दी प्रचार-प्रसार के कार्य के
लिए ’भारतीय विद्या संस्थान’, ट्रिनीडाड द्वारा ’ट्रिनीडाड </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>हिन्दी भूषण सम्मान’,हिन्दी फाउण्डेशन आॅफ ट्रिनीडाड एवं टुबेगो द्वारा ’हिन्दी
निधि सम्मान’<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 51.0pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>उ.प्र. हिन्दी संस्थान द्वारा वर्ष
2004 में ’विदेश हिन्दी प्रसार सम्मान’द्वारा सम्मानित.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>महादेवी वर्मा की स्मृति से जुड़ी इलाहाबाद की ’समन्वय’ संस्था द्वारा ’फादर
कॉमिल बुल्के <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>सम्मान’, ;(2006),सरस्वती साहित्य सम्मान,;इलाहाबाद,(2009) से सम्मानित.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 332.25pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 332.25pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 332.25pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वर्तमान पता<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>:<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>221, प्रभावी अपार्टमेण्ट्स सेक्टर-10, प्लाॅट-29 बी,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>द्वारका, </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नई दिल्ली-110 075</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मोबाइल<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>09810453245</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ई-मेल<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>rituparna.suresh@gmail.com
</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br /></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-21851932620155063162014-06-26T03:58:00.000-07:002014-06-26T03:58:02.846-07:00समीक्षा<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGD-gvr_atauH1j2meT6cKNFy2vb68ru3-aMNoobecjdLman1hbsbUqEz1Qcfgh3oQ1cSeuyMlYiQA2G6Ec6VXcP-tXqSzcLukJqbAXMsVjj5z-Y-GET2oU9Y2hr1BZsSB1DcY0hQSza0/s1600/rose-3.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGD-gvr_atauH1j2meT6cKNFy2vb68ru3-aMNoobecjdLman1hbsbUqEz1Qcfgh3oQ1cSeuyMlYiQA2G6Ec6VXcP-tXqSzcLukJqbAXMsVjj5z-Y-GET2oU9Y2hr1BZsSB1DcY0hQSza0/s1600/rose-3.jpg" /></a></div>
त्रैमासिक पत्रिका सम्बोधन (सम्पादक-क़मर मेवाड़ी) के अप्रैल-जून,२०१४ अंक में वरिष्ठ कथाकार माधव नागदा द्वारा लिखी गयी मेरे सद्यः प्रकाशित उपन्यास <span style="color: red;">’गलियारे’</span> की समीक्षा प्रकाशित हुई है. जिन मित्रो को सम्बोधन नहीं पहुंच पाती उनके लिए समीक्षा यहां प्रस्तुत है:<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg-g7HZ5EN6rhQ6bpFghnzXSEbGc9wgSt1jJCK203LUyvDB3fn6KWJrrSY72Xi74j1uqH0a6DWvDvL1jfjglEvt1weWZDmRQx9a_4xBkyHK2sLOfh_PQEja1q9TywCRvO-JxfYN9KKxCoo/s1600/%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87+1.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg-g7HZ5EN6rhQ6bpFghnzXSEbGc9wgSt1jJCK203LUyvDB3fn6KWJrrSY72Xi74j1uqH0a6DWvDvL1jfjglEvt1weWZDmRQx9a_4xBkyHK2sLOfh_PQEja1q9TywCRvO-JxfYN9KKxCoo/s1600/%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87+1.jpg" height="320" width="242" /></a></div>
<br />
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;">अन्धे गलियारों से गुज़रकर</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">माधव नागदा</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुलाम बादशाह</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> से चर्चित कथाकार रूपसिंह चंदेल का </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गलियारे</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सद्यःप्रकाशित उपन्यास है जिसमें अपने
अनुशासन के लिए प्रसिद्ध खास प्रशासनिक विभाग के गलियारों में दम तोड़ती एक
ईमानदार शख़्सियत की मर्मस्पर्शी किंतु चौंकाने वाली दास्तान बयान की गई है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> चौंकाने वाली इसलिए कि इन गलियारों में आम आदमी की पैठ
मुमकिन नहीं है और एक भ्रम सा बना हुआ है कि यहां सब कुछ साफ-सुथरा है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> अतः जब चंदेल भ्रम के इस मकड़जाल को छिन्न-भिन्न करते हुए
असलियत सामने लाते हैं तो पाठक एकबारगी चौंक जाता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> उपन्यास आरंभ होता है उस प्रशासनिक कार्यालय
से जहां प्रीति दास निदेशक है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> ताना-बाना इस प्रकार बुना गया है कि सुधांशु
कुमार दास के तीसरे हार्ट अटेक का फोन आने के पश्चात् कहानी फ्लैशबेक में चलती है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सुधांशु के ग्राम्य संस्कार</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> आगे पढ़कर कुछ बनने की महत्त्वाकांक्षा</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> रवि राय की सहायता से दिल्ली के कॉलेज में
प्रवेश और वहां प्रीति मजूमदार से मुलाकात </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> धीरे-धीरे दोनों एक दूसरे से प्रेम करने
लगते हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> यहां शिक्षा मंत्रालय के एडिशनल सेक्रेटरी
नृपेन मजूमदार की बेटी प्रीति और निम्न मध्यवर्गीय मानसिकता के भंवर में फंसे
सुधांशु के विचारों व व्यक्तित्व का अंतर बड़े ही बारीक रूप में उभरकर आता है जो
कि भविष्य में उनके संबंधों में आने वाले झंझावात की तरफ हल्का इशारा करता
है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सुधांशु की मेहनत रंग लाती है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> उसका आई. ए. एस. में चयन हो जाता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> तत्पश्चात् प्रीति और सुधांशु की शादी हो जाती है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> हालांकि स्टेटस की भिन्नता के चलते सुधांशु प्रारंभ में
ना-नुकुर करता है लेकिन प्रीति के माता-पिता द्वारा समझाने पर मान जाता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> विवाह के पश्चात् प्रीति का भी आई ए एस में चयन हो जाता है
</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEionHrl05-mEEBFbo-w8zcGWuHasZAwwJZlmunNiyR1_AXHVr0cQBOqSy887eAmyewl_LgRMpGeKnf5ss3MIhfmDGJce9bZk3cZGXVCrjol5bNaIc9nSCJjiVnSieP1NurmnsZZm2z-gWk/s1600/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B5+%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEionHrl05-mEEBFbo-w8zcGWuHasZAwwJZlmunNiyR1_AXHVr0cQBOqSy887eAmyewl_LgRMpGeKnf5ss3MIhfmDGJce9bZk3cZGXVCrjol5bNaIc9nSCJjiVnSieP1NurmnsZZm2z-gWk/s1600/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B5+%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> (माधव नागदा) </span><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>देश के प्रत्येक
पढ़े-लिखे युवा का सपना होता है कि वह आई. ए. एस. बने </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> यहां तक कि कई लोग डॉक्टर</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> इंजीनियर और प्रोफेसर जैसे सम्मानजनक पदों को तिलांजलि देकर इधर आना पसंद
करते हैं क्योंकि यहां रुतबा और बेशुमार रुपया है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> मेरे एक मित्र आई. ए. एस. को इंडियन अवतार सेवा कहा करते थे क्योंकि इस
वर्ग के अधिकारी स्वयं को किसी अवतार से कम नहीं समझते </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> किंतु </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गलियारे</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> पढ़ते हुए हम इस निष्कर्ष पर पहुंचते हैं कि इसे </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सेवा</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> कहना सेवा जैसे पवित्र शब्द का अपमान है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> नाम होना चाहिए </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इंडियन अवतार सेना </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> एक ऐसी सेना जो इस महान लोकतांत्रिक देश को लूटने में
सम्मिलित है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> वस्तुतः प्रशिक्षण काल में ही प्रशिक्षुओं
के मन में यह बात कूट-कूटकर भर दी जाती है कि वे देश की उस सेवा वर्ग का हिस्सा
हैं जिसे विशिष्ट</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> महान</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> प्रतिभाशाली और गौरवशाली माना जाता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> कभी सुधांशु की सहजता</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सरलता और ग्राम्य भोलेपन से प्रभावित होकर उससे विवाह रचाने वाली सेल्फ मेड
नृपेन मजूमदार की संस्कारित पुत्री प्रीति इस अवतार सेना में चयनित एवं प्रतिरक्षा
वित्त विभाग में पदस्थापित होने के पश्चात् तेजी से बदलने लगती है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> वह सुधांशु से कहती है</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखते हो अपने संयुक्त निदेशक को</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> लग्जरी गाड़ी में चलते हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> वेतन से कभी ऐसी कार खरीद पाते वह </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">?’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> यहीं से प्रीति और सुधांशु के मध्य दूरियां
बढ़ना आरंभ हो जाती हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> प्रीति का व्यवहार उत्तरोत्तर कृत्रिम बनता
चला जाता है और वह घर में भी </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ब्युरोक्रेटिक सीरियसनेस</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> ओढ़ लेती है गोया सुधांशु उसका मातहत हो </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> चंदेल ने अफसरों की क्रूर सामंती मानसिकता का अच्छा खाका
खींचा है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> ये लोग बाबू का गला रेतने को सदैव तत्पर
रहते हैं जबकि एक दूसरे के गुनाहों पर पर्दा डालना अपना फर्ज समझते हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सेक्शन अफसर स्वामीनाथन की मनःस्थिति के माध्यम से निदेशक</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सहायक निदेशक स्तर के अधिकारियों के अहंकार और पाखण्ड का
सटीक विवेचन किया गया है</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गरीब घर के बच्चे भी जब इस वर्ग का हिस्सा
बनते हैं तब उनकी मानसिकता बदल जाती है</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> वे जिस वर्ग से आते हैं उसे सबसे पहले भूलने
का प्रयत्न करते हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> दफ्तर में सेक्शन अफसर</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> बाबू</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> चपरासी सभी उनके लिए उसी प्रकार हैं जैसे एक
समय किसी जमींदार के लिए किसान और मजदूर होते थे </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> स्वामीनाथन अनुभव करता है कि मुख्यालय में हर समय कोई काली छाया मंडराती रहती
है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> चंदेल ने यहां कार्यरत आम कर्मचारी के भय और मर-मरकर जीने
की मजबूरी का बेहद सधी हुई भाषा में इस तरह चित्रण किया है जैसे यह कोई आंखों देखा
हाल हो </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> इस वर्ग का दूसरा स्याह पहलू है कमीशनखोरी </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सुधांशु देखता है कि कांट्रेक्टर फर्जी बिल बनाकर लाते हैं
जो कि अब तक बिना हीलो-हुज्जत के पास होते आये हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> चपरासी से लेकर बड़े साहब यानि प्रधान निदेशक तक सभी का शेयर बंधा हुआ है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सुधांशु आदर्शवादी है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> वह भ्रषटाचार को देशद्रोह मानता है जो कि है भी</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> संबधित सीट पर पदभार ग्रहण करते ही सुधांश तमाम फर्जी बिल
रोक देता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> आगे वही होना था जो बेईमानों के बीच अकेले
ईमानदार व्यक्ति का होता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> वह अभिमन्यु की तरह चक्रव्यूह में फंस जाता
है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सभी कर्मचारी उसे </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ईमानदार मूर्ख</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> की संज्ञा से विभूषित करते हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधान निदेशक इस कदर नाराज होते हैं कि उसे
सीट से हटाकर रिकार्ड रूम में बैठा देते हैं जो कि कार्यालय की सबसे बदतर
जगह है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> उसके प्रति उच्चाधिकारियों का व्यवहार ऐसा
होता है जैसे कि वह प्रथम श्रेणी अधिकारी न होकर चपरासी हो </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> संयोग कि घर पर भी स्थितियां अनुकूल नहीं होती </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> मां को कैंसर शिनाख्त होता है और वह दुनिया छोड़ जाती है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सुधांशु उधर मां के अंतिम संस्कार में सम्मिलित होने जाता
है और इधर प्रीति अपने विभाग के अधिकारी डी पी मीणा के साथ पेंगें बढ़ा रही होती
है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सुधांशु बुरी तरह टूट जाता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> मीणा उसका स्थानांतरण मद्रास करवा देता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सुधांशु जो कभी शराब से नफरत करता था पियक्कड़ होकर बरबादी
की राह पर चल देता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> कविताएं छूट जाती हैं</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> लिखना-पढ़ना बंद हो जाता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> शरीर खोखला हो जाता है और अंततः तीसरे हृदयाघात के पश्चात्
वह इस दुनिया को अलविदा कह देता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> तो यह हश्र होता है भ्रष्टाचार के खिलाफ रुख
अख्तियार करने वाले एक आदर्शवादी अधिकारी का </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> रूपसिह चंदेल ने सब कुछ अत्यंत
विश्वसनीय ढंग से चित्रित किया है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> लगता है उन्होंने इन विभागों की अंदरुनी
स्थितियों का बहुत बारीकी से अध्ययन किया है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> हालांकि कमोबेश ये ही स्थितियां दूसरे विभागों की भी हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> परंतु प्रतिरक्षा विभाग महत्त्वपूर्ण होने के नाते यहां की
ब्युरोक्रेटिक तानाशाही भी बुलंदी पर है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> यह विभाग अतिसंवेदनशील मामलात के लिए जाना
जाता है किंतु उपन्यास से गुजरते हुए लगता है कि यहां के प्रशासनिक अधिकारी
अतिसंवेदनशून्य हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">| </span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हद तो तब होती है जब सुधांशु अपनी मां के
इलाज के लिए छुट्टियां बढ़ाता है तो प्रधान निदेशक पाल उसे डांटते हुए कहता है</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सभी के यहां कोई न कोई बीमार होता ही रहता है</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> ऐसे तो दफ्तर बंद कर देना चाहिए </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> करवायें जाकर सभी अपने रिश्तेदारों का इलाज </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> यह चरम संवेदनहीनता है जहां पी डी को मां केवल रिश्तेदार
नजर आती है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> ऐसे वातावरण में किसी भी संवेदनशील इंसान का
दम घुटना स्वाभाविक है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> और जब प्रीति दास को पति सुधांशु कुमार दास
की मृत्यु का समाचार मिलता है तो वह सिर्फ ठंडी सांस भरकर अपने पीए को डिक्टेशन
देने में लग जाती है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> प्रीति का अमानवीयकरण और नैतिक पतन भी इसी
तंत्र की देन है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> उपन्यास में कई प्रसंग ऐसे हैं जिन्हें पढ़कर
पाठक तिलमिलाए बिना नहीं रहता </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> उसका अंतस बार-बार आक्रोश से भर उठता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> और यही इस उपन्यास की सबसे बड़ी सफलता है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> वस्तुतः आज इस महादेश में ईमानदार और आदर्शवादी इंसान की
कोई कद्र नहीं है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> कहने को हमारा देश लोकतंत्र है मगर लोक की
हालत बदतर है तो महज इसलिए क्योंकि </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अवतार सेना</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> के तीनों अंग अर्थात् अफसर</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सत्ताधीश और पूंजीपति अपनी जेबें भरने में
लगे हैं </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> इनमें से एक अंग अफसरशाही के कारनामों की
गहराई से पड़तालकर रूपसिंह चंदेल ने जिस निर्भीकता और संलग्नता के साथ अत्यंत रोचक
ढंग से </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गलियारे</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">’</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> उपन्यास में प्रस्तुत किया है वह निस्सन्देह पठनीय और सराहनीय है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> इला प्रसाद इस उपन्यास पर टिप्पणी करते हुए ठीक ही कहती
हैं</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह उपन्यास मात्र प्रेम कथा न होकर सरकारी
तंत्र की दुरवस्था</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> उसमें व्याप्त भ्रष्टाचार</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> शोषण</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> कदम-कदम पर चल रही राजनीति</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> वर्ग संघर्ष एवं परिवेशगत विसंगतियों की कथा है </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">|’</span></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">
------------------------</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto;">
<span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">समीक्ष्य कृति-गलियारे(उपन्यस)</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> लेखक-रूपसिंह चंदेल</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> प्रकाशक-भावना प्रकाशन दिल्ली</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> प्रकाशन वर्ष-2014</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> पृष्ठ-264</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> मूल्य-500.00 रुपए </span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto;">
<span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">समीक्षक का पता-
लालमादड़ी(नाथद्वारा)-313301(राज)</span><span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="mso-margin-top-alt: auto; text-align: justify;">
<span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span></div>
<br />
<br /></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-26815510741209037732014-01-14T05:53:00.001-08:002014-01-24T20:52:47.799-08:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhhMoNz8OE8wq21jO7J7gxlDkphv0wiEzwZSs0WP1LGpXe0S3WeoEp0Qu6dEuHoTKbjEFVHYVaMsfx4ilOgK_tHoLVgmvb-1v8O8LkkZnIS17jzAjXOeaxs5NqasVgJY4dnnr0Y7eVayzg/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AA.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhhMoNz8OE8wq21jO7J7gxlDkphv0wiEzwZSs0WP1LGpXe0S3WeoEp0Qu6dEuHoTKbjEFVHYVaMsfx4ilOgK_tHoLVgmvb-1v8O8LkkZnIS17jzAjXOeaxs5NqasVgJY4dnnr0Y7eVayzg/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AA.jpg" height="200" width="200" /></a></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Hyperlink"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
text-align:justify;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
mso-bidi-font-size:10.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;
mso-bidi-language:HI;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #002060; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">आलेख से पहले सम्पादकीय टिप्पणी : </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #6600cc; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">ईशकुमार गंगानिया ने अपना निम्न आलेख अन्ना हजारे के आन्दोलन के पश्चात लिखा
था. उस आन्दोलन का मुख्य मुद्दा भ्रष्टाचार था. गंगानिया जी के इस आलेख में भ्रष्टाचार
को गहनता से व्याख्यायित किया गया है. उनके अनुसार आर्यों के आगमन से पूर्व समाज भ्रष्टाचार
विहीन था. प्राचीन सभ्यताएं इसका प्रमाण हैं, लेकिन आर्यों ने न केवल उन सभ्यताओं को
तबाह किया बल्कि अपने को स्थापित करने के लिए अनेकानेक भ्रष्ट उपायों का सहारा लिया.
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #6600cc; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">प्रस्तुत है गंगानिया जी का श्रमसाध्य यह आलेख: </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhVnCRWd81bEmSSyQq4ELhn6SJBWuYsXipQEWzDIihjFaWfUV8rRoqQyD9gRcX_tqfMdUQefbp0W2OhyphenhyphenuxV21BW7ARpJT-NMyYbUcxvokbco2qeIGT_uoDJ3koAL9oZBWOAY0Te218of6g/s1600/I.K.+Gangania+4+.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhVnCRWd81bEmSSyQq4ELhn6SJBWuYsXipQEWzDIihjFaWfUV8rRoqQyD9gRcX_tqfMdUQefbp0W2OhyphenhyphenuxV21BW7ARpJT-NMyYbUcxvokbco2qeIGT_uoDJ3koAL9oZBWOAY0Te218of6g/s200/I.K.+Gangania+4+.jpeg" height="200" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Hyperlink"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
text-align:justify;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
mso-bidi-font-size:10.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;
mso-bidi-language:HI;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt;">अम्बेडकरवादी आईने में भ्रष्टाचार</span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt;">ईशकुमार गंगानिया</span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-size: 9.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आजकल
लोकप्रियता का आंकड़ा देखें तो अन्ना हजारे से लोकप्रिय कोई नजर नहीं आता। समाचार
का जो भी टी. वी. चेनल खोलें सभी पर अन्ना की धूम है। कहीं पर अन्ना खुद मौजूद हैं
तो कहीं पर अन्ना की टीम। अन्ना भ्रष्टाचार के विरुद्ध खड़े हैं और भ्रष्टाचार
निवारण उनकी प्राथमिकता है। लेकिन टीम अन्ना किस लिए खड़ी है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">इस प्रश्न के उपयुक्त उत्तर के लिए निस्संदेह इंतजार करना पड़ेगा क्योंकि
इसे तय होने में समय लगेगा। जहां तक इस आन्दोलन के पीछे लोगों की भीड़ का सवाल है</span>,
<span lang="HI">इस भीड़ के अपने कई निजी कारण तो हैं ही साथ में इसके अपने कुछ
कन्फ्यूजंस भी हैं। भीड़ को पर्दे के पीछे संचालित करने वालों के अपने कई राजनीतिक
व धार्मिक कारण हैं और इस आन्दोलन के प्रायोजक मीडिया की तो बल्ले-बल्ले हो रही
हैं। लेकिन इस घटनाक्रम में हमारी चिंता लोकतंत्र और लोकतांत्रिक संस्थाओं की
मर्यादाओं और इनमें विश्वास करने वाले जनसमूह को लेकर है। ऊपरी तौर पर कोई मानसिक
रूप से दिवालिया या कोई विक्षिप्त व्यक्ति ही होगा जो भ्रष्टाचार के उन्मूलन और
इसके दोषियों को सलाखों के पीछे देखने का पक्षधर न हो। लेकिन यहां सवाल भ्रष्टाचार
के विरुद्ध आन्दोलन करने वालों की नीयत का है</span>, <span lang="HI">उनकी
कार्यप्रणाली का है और इस आन्दोलन से स्थापित होने वाली परंपरा व ढर्रे का है जो
देश और समाज के सामने उपस्थित होने वाले भावी खतरों की भयंकर तस्वीर प्रस्तुत करता
है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">भ्रष्टाचार सिर्फ सत्तासीन राजनीति</span>, <span lang="HI">अफसरशाही और
न्यायपालिका तक सीमित है</span>, <span lang="HI">यह पूरी सचाई नहीं है। पूरी सच्चाई
यह है कि भ्रष्टाचार पूरे सिस्टम में नीचे से ऊपर तक भयंकर रूप में फैला है। इसके
उन्मूलन के लिए इसके कारणों की तह तक जाना अनिवार्य है। भ्रष्टाचार एक चारित्रिक व
मानसिक विकार है और दूसरे शब्दों में कहें तो यह व्यक्तित्व विकृति (प्रर्सनल्टी
डिस्आर्डर) का परिणाम है। यह विकृति समाज में तब स्थाई रूप से घर कर जाती है जब
समाज को दिशा देने वाला धर्म</span>, <span lang="HI">समाज की शिक्षा प्रणाली और
समाज की नेतृत्वकारी सामाजिक</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आर्थिक व राजनीतिक शक्तियां अपनी ईमानदार व
आदर्श भूमिका निभाने में नाकाम हो जाएं। गौरतलब है कि भारतीय समाज आज निजी
संकीर्णताओं और स्वार्थों के चलते अपनी सामाजिक व राष्ट्रीय जिम्मेदारियों से भटका
हुआ है। परिणामस्वरूप</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आज न उसका सामाजिक चरित्र ही कोई ठोस विस्तार
धारण कर पा रहा है और न ही उसका राष्ट्रीय चरित्र। चरित्र की इस व्यक्तिगत</span>,
<span lang="HI">सामाजिक व राष्ट्रीय विकृति को समझने के लिए परिस्थितियों का
ऐतिहासिक व सामाजशास्त्राीय अध्ययन किया जाना जरूरी है। संभवतः इसके माध्यम से सभी
प्रकार के सामाजिक</span>, <span lang="HI">आर्थिक</span>, <span lang="HI">राजनीतिक</span>,
<span lang="HI">धार्मिक व बौद्धिक भ्रष्टाचार को समझने में मदद मिलेगी।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">भ्रष्टाचार को जन्म देने वाली चारित्रिक विकृति को समझने के लिए </span>3500<span lang="HI"> वर्ष पुराने इतिहास की परिस्थितियों में झांकना पड़ेगा। मौजूदा
परिस्थितियां मांग करती हैं कि भ्रष्टाचार की जननी चारित्रिक विकृति या पतनशीलता
को समझने के लिए परिस्थितियों का विश्लेषण दो स्तर पर होना चाहिए। एक-आर्यों के
आगमन पर उनके द्वारा अपनाए गए षडयंत्रों व बर्बरतापूर्ण तौर-तरीकों का विश्लेषण
करना और मौजूदा परिस्थितियों पर इनके प्रभाव को रेखांकित करना। दो-आर्यों की
क्रूरता व अत्याचारों के शिकार भारत के मूलनिवासियों की सभ्यता व संस्कृति को
प्रकाश में लाना और मूल्यांकन करना कि किस प्रकार मौजूदा परिस्थितियों में यह
भ्रष्टाचार के कुप्रभावों से दो-चार हो रही है। विषय विस्तृत है और कई पक्षों को
एक साथ लेकर चलने में विषयांतर का बड़ा जोखिम है। लेकिन विषय की प्रासंगिकता के
मद्देनजर यह जोखिम उठाना मेरी मजबूरी है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">हमारी मान्यता है कि चारित्रिक विकृति व भ्रष्टाचार की शरुआत हड़प्पा
सभ्यता और संस्कृति में आर्यों की घुसपैठ से होती है। इसकी पड़ताल के लिए पहले
आर्यों के आगमन से पूर्व के समाज की सामाजिक</span>, <span lang="HI">आर्थिक</span>,
<span lang="HI">राजनीतिक व बौद्धिक स्थिति का अवलोकन किया जा सकता है। क्योंकि ये
स्थितियां ही व्यक्ति के व्यक्तित्व (अच्छा या बुरा) के निर्माण में अहम् भूमिका
अदा करती हैं। आर्यों से पूर्व की स्थिति को यदि पुरातत्व विभाग के पूर्व अध्यक्ष
जॉन मार्शल के शब्दों में देखें तो पाते हैं कि सैंधव घाटी का एक साधारण से साधारण
नागरिक भी सुविधा</span>, <span lang="HI">सुख-सामग्री एवं विलास की जिस मात्र का
उपयोग करता था उसकी तुलना उस समय के सभ्य संसार के किसी अन्य भाग से नहीं की जा
सकती।</span>’<sup>1</sup><span lang="HI"> निस्संदेह प्रगति व सुख-सुविधा की इतनी
उन्नत सभ्यता के लिए जरूरी है कि इस सभ्यता की कुछ विशेषताएं व अनुशासन अवश्य रहा
होगा। सिंधु घाटी सभ्यता में खुदाई से जो वस्तुएं प्राप्त हुई हैं उनसे यह
निष्कर्ष निकाला जा सकता है कि यह सभ्यता शांतिप्रधान सभ्यता थी और इसका विकास
अत्यंत शांतिमय वातावरण में हुआ था। बड़े मार्के की बात है कि उत्खनन में कवच</span>,
<span lang="HI">ढाल</span>, <span lang="HI">तलवार</span>, <span lang="HI">शिरस्त्राण आदि
युद्धोपयोगी सामान नहीं मिले हैं। यहां धनुष-बाण</span>, <span lang="HI">कुल्हाड़ी</span>,
<span lang="HI">भाला आदि आखेटीय प्रवृत्ति के द्योतक हो सकते हैं अन्य प्राचीन
सभ्यताओं की अपेक्षा सैंधव सभ्यता का नैतिक स्तर ऊंचा था और वहां के निवासी
वाणिज्य</span>, <span lang="HI">व्यापार</span>, <span lang="HI">कला-कौशल की उन्नति
पर अपने देश को सुखी और समृद्ध बनाना चाहते थे।</span>’’<sup>2</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">उपरोक्त टिप्पणी से साफ है कि इस सभ्यता/ समाज के विकास लिए
शांति-प्रधानता अनिवार्य शर्त रही है। यह शांतिप्रियता हमें इस निष्कर्ष पर
पहुंचने में मदद करती है कि जिस सभ्यता/समाज में मानव शांतिप्रिय होंगे</span>, <span lang="HI">युद्ध व आपसी लड़ाई-झगड़े के लिए जगह नहीं होगी</span>, <span lang="HI">निस्संदेह
वहां असुरक्षा की भावना का अभाव होगा। जाहिर है यह सामाजिक</span>, <span lang="HI">आर्थिक
व राजनीतिक सुरक्षा की स्थिति सदैव सृजन व निर्माण कार्यों का मार्ग प्रशस्त करती
है। परिणामस्वरूप</span>, <span lang="HI">एक समृद्ध</span>, <span lang="HI">प्रगतिशील
व खुशहाल सभ्यता व संस्कृति को पुख्ता आधार मिलता है। यहां एक हकीकत और पुख्ता
होती है कि इस सभ्यता में भ्रष्टाचारजन्य अपराध</span>, <span lang="HI">चोरी-चकारी</span>,
<span lang="HI">बेईमानी</span>, <span lang="HI">झूठ-थपान</span>, <span lang="HI">शोषण-उत्पीड़न
व अन्य किसी प्रकार के षडयंत्रों के लिए कोई जगह नहीं थी। दूसरे</span>, <span lang="HI">यहां निजी संपत्ति के लिए भी मारा-मारी नजर नहीं आती और संसाधनों की
पर्याप्तता व जीवन की समृद्धि के चलते इस सभ्यता में आपसी टकराव के संकेत नहीं
मिलते।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इसलिए इस सभ्यता में नैतिकता व
मानवीय मूल्यों के आधार पर साम्प्रदायिक सद्भाव होना स्वाभाविक था। संभवतः ऐसी
विशेषताएं इस सभ्यता के फलने-फूलने का ठोस आधार रही होंगी।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">अब सवाल उठता है कि जिस सभ्यता में आर्यों ने घुसपैठ की उस सभ्यता के
वारिस कौन थे</span>? <span lang="HI">यह सभ्यता कौनसी थी</span>? <span lang="HI">क्या
वे हिन्दू थे</span>, <span lang="HI">मुस्लिम थे</span>, <span lang="HI">बौद्ध थे या
कोई और</span>? <span lang="HI">यह सवाल डा. बी. एम. बरुआ भी उठाते हैं कि वे कौन थे
और अब वे कहां हैं</span>? <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इतिहास
इस प्रश्न पर मौन जैसी स्थिति में क्यूं है</span>? <span lang="HI">यह मौन स्वतः
उत्पन्न हुआ या जान बूझकर पैदा किया गया। दोनों ही स्थिति में यह हिन्दूवादी
संस्कृति के लिए वरदान साबित हुआ जिसके चलते वे आज भी हडप्पाकालीन सभ्यता व
संस्कृति पर अपना दावा ठोकने से नहीं चूकते। किसी भी सभ्यता व संस्कृति पर अपना
झूठा दावा ठोकना व कुतर्कों का साम्राज्य स्थापित करना भ्रष्टाचार के अनेक
षडयंत्रों का समुच्चय है। इसकी पड़ताल भी जरूरी है। डा. दीनानाथ इस सभ्यता के
वारिसों की तलाश के दौरान हिदूवादी दावों को खारिज करने वाले कई महत्वपूर्ण तथ्य
प्रस्तुत करते हैं। मसलन-</span>‘<span lang="HI">जहां तक </span>‘<span lang="HI">हिन्दू</span>’
<span lang="HI">शब्द की उत्पत्ति का प्रश्न है</span>, <span lang="HI">वह भी काफी
विवादित व एक चिरस्थाई षडयंत्र का हिस्सा है। वास्तव में सन् </span>1922<span lang="HI"> से पहले जब तक कि हड़प्पा व मोहनजोदड़ो नामक संस्कृतियों का उत्खनन द्वारा
रहस्योद्घाटन नहीं हुआ था तो यह मानकर चला जा रहा था कि </span>‘<span lang="HI">सिंधु
घाटी की प्राचीनतम सभ्यता ही आर्य सभ्यता है और हिन्दू ही भारत के मूलनिवासी हैं।
इसी खोखली व आधारहीन मान्यता का फायदा उठाकर यह तर्क गढ़ लिया गया कि सिंधु घाटी के
मूल निवासी होने के कारण ही इनका नाम हिन्दू पड़ा।</span>’<sup>3</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">डा. दीनानाथ की उपरोक्त टिप्पणी की पड़ताल करते हुए जब हम </span>‘<span lang="HI">हिन्दू</span>’ <span lang="HI">शब्द की उत्पत्ति व इसके अर्थ को तलाशने की
कौशिश करते हैं तो इस शब्द का खोखलापन और अधिक उजागर हो जाता है। पारसी शब्दकोष
में हिन्दू का अर्थ होता है चोर (थीप)</span>, <span lang="HI">डाकू (डैकोएट)</span>,
<span lang="HI">राहजन (वेलेयर) और गुलाम (स्लेव)।</span><sup>4</sup><span lang="HI">
और एक दूसरे शब्दकोष उर्दू-फैरोज़-उल-लफत (लघत) में हिन्दू</span>’ <span lang="HI">का
पारसी में अर्थ है-बारदा यानि आज्ञाकारी नौकर</span>, <span lang="HI">सिया फाम
(काला रंग) और काला (ब्लैक)।</span><sup>5</sup><span lang="HI"> यहां हिन्दू शब्द
के अर्थ की तलाश तो पूरी होती नजर आती है लेकिन भ्रष्टाचार/ धोखेबाजी की जनक उन
परिस्थितियों का उल्लेख नहीं मिल पाता जिन परिस्थितियों में यह अस्तित्व में आया।
अंततः यह तलाश डा. अम्बेडकर पर कुछ इस प्रकार पूरी होती नज़र आती है कि हिन्दू समाज
एक मिथक मात्र है। हिन्दू नाम स्वयं विदेशी नाम है। यह मुस्लमानों ने भारतवासियों
को दिया था</span>, <span lang="HI">ताकि वे उन्हें अपने से अलग कर सकें। मुस्लमानों
के भारत आक्रमण से पहले लिखे गए किसी भी संस्कृत ग्रंथ में इस नाम का उल्लेख नहीं
मिलता। उन्हें अपने लिए किसी समान नाम की जरूरत महसूस हुई थी</span>, <span lang="HI">क्योंकि उन्हें ऐसा नहीं लगता था कि वे किसी विशेष समुदाय के हैं। वस्तुतः
हिन्दू समाज नामक कोई वस्तु है ही नहीं। यह अनेक जातियों का समवेत रूप है।</span><sup>6</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">इस चर्चा से यह तो स्पष्ट हो जाता है कि हिन्दू न इस देश के मूलनिवासी हैं
और न ही हडप्पाकालीन सभ्यता के वारिस। दूसरे</span>, <span lang="HI">इससे इस हकीकत
को बल मिलता है कि आर्यों ने आक्रांता के रूप में भारत में घुसपैठ की और यहां
स्थाई रूप से बस गए। लेकिन इस सभ्यता के वारिस कौन</span>, <span lang="HI">यह सवाल
अभी भी मुंह बाए खड़ा है। इस सवाल की पड़ताल के लिए जरूरी है कि इससे भारतीय
मूलनिवासियों की समृद्ध व खुशहाल सभ्यता व संस्कृति पर कब्जा करने वाले हथकंडों का
पता चलेगा जो समकालीन परिस्थितियों को समझने में सहायक सिद्ध होगा। इस सवाल का
जवाब इतिहासकार कश्यप भी तलाशते हैं और </span>3500<span lang="HI"> वर्ष पूर्व की
परिस्थितियों के विश्लेषण के माध्यम से इस देश के मूलनिवासियों को अनार्य के रूप
में देखते हुए इस निष्कर्ष पर पहुंचते हैं कि अनार्य दुर्गों में रहते थे। आर्यों
ने उनका उन्मूलन किया</span>, <span lang="HI">उनके दुर्गों और पुरों का विध्वंस
करके अनार्यों को दक्षिण के पर्वतों की ओर ढकेल दिया। कहा जाता है कि उनमें से
बहुतों ने पर्वतों में शरण ली और उनमें से बहुतेरे गौंढ़</span>, <span lang="HI">खांड</span>,
<span lang="HI">भील</span>, <span lang="HI">संथाल</span>, <span lang="HI">औराव</span>,
<span lang="HI">भुण्डादि उन्हीं के वंशज हैं। उनमें से बहुत से पकड़ लिए गए और दास
घोषित कर दिए गए। इन्हीं में से आज हिन्दुओं की वर्ण व्यवस्था के अंतिम स्तर के
शूद्र हैं।</span><sup>7</sup><span lang="HI"> इतिहासकार कश्यप की टिप्पणी से हमें
चोरी और सीनाजोरी की प्रवृत्ति के प्रबल संकेत मिलते हैं। आज व्यक्ति चोरी</span>,
<span lang="HI">बेईमानी</span>, <span lang="HI">हिंसा आदि करता है और इसके लिए वह
शर्म-लिहाज महसूस करने की अपेक्षा स्वयं को व अपने कृत्य को न्याय संगत ठहराने का
कुतर्क ही नहीं करता बल्कि फख्र महसूस करता है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">कश्यप द्वारा यहां जिस शांतिमय व उन्नत इस सभ्यता के उन्मूलन की बात हो
रही है</span>, <span lang="HI">उसका उन्मूलन आर्यों के षडयंत्रों के चलते हुआ।
दूसरे</span>, <span lang="HI">जिन मूलविसियों को पर्वत पर धकेला गया, वे आदिवासी हो
गए और जो पकड़ लिए गए उन्हें जबरन दास बनाया गया। मौजूदा समाज में ये वर्ण व्यवस्था
से बाहर के लोग दलित-शोषित व पिछड़ा वर्ग (यहां पिछड़े वर्ग का संबंध मौजूदा
राजनीतिक पिछड़े वर्ग की परिभाषा से कुछ लेना-देना नहीं है।) के रूप में जाने जाते
हैं जिसकी एक भयावह परिणति अस्पृश्यता में होती है। अस्पृश्यता सामाजिक उत्पीड़न</span>,
<span lang="HI">भ्रष्टाचार व बर्बरता की निकृष्टतम स्थिति है। डॉ. भीमराव अम्बेडकर
अस्पृश्यता की भयावहता को अपने अंदाज में बयां करते हैं। स्पृश्य या अस्पृश्य
व्यक्ति किसी भी अर्थ में व्यक्ति नहीं होता क्योंकि उसके सभी या लगभग सभी संबंध तभी
निश्चित हो जाते हैं जब उसका जन्म किसी वर्ग विशेष में हो जाता है। उसका व्यवसाय</span>,
<span lang="HI">उसका निवास</span>, <span lang="HI">उसके देवी-देवता</span>, <span lang="HI">उसकी राजनीति सभी कुछ उसके वर्ग के द्वारा निश्चित हो जाते हैं</span>, <span lang="HI">जिसमें उसका जन्म हो गया होता है। ये स्पृश्य और अस्पृश्य जब एक-दूसरे से
मिलते हैं तो इस तरह नहीं मिलते हैं जैसे एक इंसान दूसरे से मिल रहा होता है</span>,
<span lang="HI">बल्कि वे ऐसे मिलते हैं</span>, <span lang="HI">जैसे एक समुदाय का
व्यक्ति दूसरे समुदाय से या दो विभिन्न राष्ट्रों के व्यक्ति आपस में मिल रहे हों।</span><sup>8</sup><span lang="HI"> यहां दो राष्ट्रों जैसा अलगाव तो किसी तरह समझ आ सकता है लेकिन इस देश के
मूलनिवासियों को अस्पृश्यता तक की स्थिति तक में पहुंचाने का सीधा-सा अर्थ है</span>,
<span lang="HI">शोषण-उत्पीड़न की सारी सीमाओं को लांघना। यह व्यक्ति की चारित्रिक
विकृति का द्योतक है। ऐसी ही चारित्रिक विकृति मौजूदा भारतीय समाज व देश में
व्याप्त भ्रष्टाचार के लिए भी जिम्मेदार हैं।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">दूसरे</span>, <span lang="HI">ये अलग-अलग समुदाय या दो विभिन्न राष्ट्रों
के व्यक्ति के रूप में विभाजित व्यक्ति इतिहास के आर्य और अनार्य हैं। आर्य वे जो
वर्णवाद का हिस्सा हैं और वे ही हिन्दूवाद के पोषक हैं। इसके विपरीत अनार्य वे हैं
जो वर्णवादी व्यवस्था का हिस्सा नहीं हैं और इन्हें ही आर्यों ने अनार्य</span>, <span lang="HI">अंत्यज</span>, <span lang="HI">असुर</span>, <span lang="HI">अस्पृश्य</span>,
<span lang="HI">राक्षस</span>, <span lang="HI">चांडाल आदि संज्ञाओं से नवाजा है। अब
ये अनुसूचित जाति व अनुसूचित जनजाति के रूप में व्यक्ति न रहकर अनेक जातियाँ बन
गए। इनका दबाव इस कदर रहा कि ऐसा लगता है जैसे इस देश के मूलनिवासियों ने इसको
आत्मसात कर लिया हो। इनके द्वारा रचा गया इतिहास व धार्मिक साहित्य ने इनकी अतीत
में झांकने की क्षमता को ही जैसे लील लिया हो। यह अनैतिकता व मानसिकता भ्रष्टाचार
का परिणाम है। ये मूलनिवासी संभवतः भूल गए कि आर्यों की घुसपैठ से पूर्व इनकी
अस्मिता के रूप में दलित व अनुसूचित जाति व जनजाति से कुछ लेना देना नहीं था। ये
मूलनिवासी पहले हैं और दलित बाद में बने या बनाए गए। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आर्यों की
घुसपैठ से पहले दलित नाम की न कोई जाति थी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">न ही नस्ल और न ही
दलित अस्मिता जैसी अन्य कोई चीज ही अस्तित्व में थी। दलित तक पहुंचने की स्थिति आर्यों
के हजारों वर्षों की बर्बरता</span>, <span lang="HI">शोषण-उत्पीड़न और भ्रष्ट आचरण
पर आधारित षडयंत्रों का परिणाम है। यह किसी भी समुदाय या समाज की स्वाभाविक स्थिति
व अस्मिता कभी नहीं हो सकती। जो व्यक्ति अपने को दलित तक सीमित रखना चाहते हैं</span>,
<span lang="HI">और दलित अस्मिता (</span>?) <span lang="HI">के भ्रम में जीना चाहते
हैं</span>, <span lang="HI">वे इस देश के मूलनिवासी होने का दावा करने का कोई
अधिकार नहीं रखते। क्या इस हकीकत से आंख चुराई जा सकती है</span>? <span lang="HI">यदि
इस देश के मूलनिवासी अपनी अस्मिता के संदर्भ में समझ लें कि इस देश के मूलनिवासी
अनार्य</span>, <span lang="HI">अंत्यज</span>, <span lang="HI">असुर</span>, <span lang="HI">अस्पृश्ष्य</span>, <span lang="HI">राक्षस</span>, <span lang="HI">चांडाल
आदि नहीं हैं क्योंकि ये अपमानजनक नाम समय-समय पर आर्यों द्वारा घृणा/ अपमान
स्वरूप इनके साथ चस्पा किए गए हैं। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">‘<span lang="HI">दलित</span>’ <span lang="HI">मूलनिवासियों की परिस्थितिजन्य स्थिति का
द्योतक है अस्मिता का नहीं</span>, <span lang="HI">और जहां तक बौद्ध अस्मिता का
सवाल है</span>, <span lang="HI">उसका भी मूलनिवासी अस्मिता से सीधा-सीधा कोई लेना-देना
नहीं है। क्योंकि बौद्ध धम्म और दर्शन का अस्तित्व हड़प्पाकालीन सभ्यता से बहुत बाद
की स्थिति है</span>, <span lang="HI">आर्यों की भारत में घुसपैठ के वक्त की नहीं
है। इस हकीकत से रूबरू होकर ही वे अपनी ऐतिहासिक परिस्थितियों का मूल्यांकन कर
सकेंगे और आर्यों के भ्रष्ट आचरण की संस्कृति को समझ सकेंगे। वे यह भी समझ सकेंगे
कि वे </span>‘<span lang="HI">आजीवक</span>’ <span lang="HI">हैं अर्थात लोकायत/
चार्वाक सिद्धांतों को मानने वाले। आनंद झा के माध्यम से लोकायत के आजीवक को इस
प्रकार समझा जा सकता है। लोकायत-सिद्धान्त अनुगामी जन ही </span>‘<span lang="HI">आजीवक</span>’
<span lang="HI">नाम से इसलिए अभिहित होते थे कि शरीरात्मवादी होने के कारण शरीर के
सदुपयोगार्थ</span>, <span lang="HI">उसकी रक्षा के लिए आजीवक को</span>, <span lang="HI">अर्थात श्रमात्मक आजीविका को</span>, <span lang="HI">वे मुख्य कत्र्तव्य के
रूप में अपनाते थे। एतदतिरिक्त यह भी कारण था आजीवक नाम से उनके पुकारे जाने का कि
श्रमोपयोगी स्वास्थ्य के लिए सदा सचेष्ट रहते थे। क्योंकि आजीवक का दूसरा अर्थ</span>,
<span lang="HI">पूर्ण रूप से जीवन का</span>, <span lang="HI">अर्थात स्वस्थ्य जीवन
का संपादन भी होता है। शरीर को आत्मा मानने वाले अपने स्वस्थ्य-स्वरूप जीवन के
संपादन में सर्वथा सचेष्ट हों</span>, <span lang="HI">यह सर्वथा युक्तिसंगत ही है।
इन सारी बातों का ध्यान देने पर यह स्पष्ट हो जाता है कि यह दर्शन जन-जीवन से
घनिष्ठता रखने वाले कृषि</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पशुपालन</span>, <span lang="HI">वाणिज्य आदि</span>,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>राजनीति-स्वरूप दण्डनीति और
स्वास्थ्यप्रद आयुर्वेद इन तीनों से पूर्ण रूप से सम्बद्ध था।</span><sup>9</sup><span lang="HI"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">इस आजीवक
सभ्यता व<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>संस्कृति को इस लिए समझना जरूरी
है कि यह व्यक्ति के ऐसे चरित्र का निर्माण करती है जिसमें भ्रष्टाचार व संकीर्णता
के लिए कोई स्थान नहीं है। यह पूर्णतः नैतिकता व लौकिकता के साथ-साथ वैज्ञानिकता
पर आधारित है। गौरतलब है कि लोकायत/ चार्वाक दर्शन या सिद्धांत एक ही हैं और उनका
अनुगमन करने वाला यानी पालन करने वाला व्यक्ति ही </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">‘<span lang="HI">आजीवक</span>’
<span lang="HI">कहलाता है। </span>‘<span lang="HI">आजीवक</span>’ <span lang="HI">शरीर
को ही सर्वोच्च प्राथमिकता प्रदान करते हैं</span>, <span lang="HI">क्योंकि शरीर के
माध्यम से ही स्वास्थ्य जीवन का संपादन व संचालन होता है। </span>‘<span lang="HI">आजीवक</span>’
<span lang="HI">शरीर और आत्मा को अलग नहीं मानते। वैसे भी इनके अनुसार आत्मा जैसी
कोई चीज है ही नहीं</span>, <span lang="HI">और जो कुछ है</span>, <span lang="HI">वह
शरीर ही है। शरीर को प्राथमिकता प्रदान करते हुए ही ये मानवीय जीवन से घनिष्ठता से
जुडे़ कृषि</span>, <span lang="HI">पशुपालन</span>, <span lang="HI">वाणिज्य आदि की
प्राथमिकता प्रदान करते थे। इसके साथ-साथ ये राजनीति अर्थात शासन को सुचारू रूप से
संचालित करने</span>, <span lang="HI">समाज को अनुशासित रखने और कानून व न्याय
व्यवस्था को बनाए रखने के लिए दण्डनीति को मानव जीवन के अनिवार्य हिस्से के रूप
में अंगीकार करते थे। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">कहने की
आवश्यकता नहीं कि इन सभी कार्यों के संपादन के लिए स्वस्थ्य शरीर की आवश्यकता होती
है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,
<span lang="HI">जिसके लिए इन्होंने आयुर्वेद को प्राथमिकता प्रदान कर उन्नत बनाया।
यही वे सब अस्मितापरक विशेषताएं हैं जिनके बल का आजीवक संस्कृति को </span>‘<span lang="HI">लोकयत</span>’ <span lang="HI">यानी </span>‘<span lang="HI">संसार में
सर्वत्र फैला हुआ</span>’ <span lang="HI">की संज्ञा से ही नहीं नवाजा जाता बल्कि
चार्वाक जैसे गरिमामय शब्द से अलंकारित किया जाता है। इस चिंतन प्रणाली को अपनाकर
आर्य-अनार्य</span>, <span lang="HI">शक</span>, <span lang="HI">हूण</span>, <span lang="HI">मंगोल</span>, <span lang="HI">यवन पठान</span>, <span lang="HI">जाट आदि भारत
में समाहित किसी भी सभ्यता के अनुयायी भ्रष्टाचार से मुक्त होकर शांति व समृद्धि
का जीवनयापन कर सकते हैं। देश से बाहर भी यह चिंतन/दर्शन उतना ही महत्वपूर्ण हो
सकता है जितना भारत में हडप्पन सभ्यता में।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">इस देश के मूलनिवासियों के संबंध में </span>‘<span lang="HI">आजीवक</span>’
<span lang="HI">शब्द को लेकर दो दिक्कतें हैं। एक-कुछ पाठकों लिए यह शब्द अपरिचित
हैं। दो-जो जानकारी उपलब्ध है वह गैर-जिम्मेदाराना</span>, <span lang="HI">भ्रामक व
समाज को तोड़ने जैसी है। वास्तविक तस्वीर आनी अभी बाकी है। विषयांतर से बचने के लिए
मौजूदा परिस्थिति में यह समझ लेना जरूरी है कि जिन चार्वाक व लोकायत सभ्यता और
संस्कृति की बात यहां हो रही है</span>, <span lang="HI">ये दोनों चार्वाक और लोकायत
एक दूसरे के पर्याय हैं और इनका अनुसरण करने वाले व्यक्ति ही आजीवक कहलाते हैं।
यहां आजीवक कहा जाना इस बात का द्योतक है कि इस सभ्यता व संस्कृति के केन्द्र में
व्यक्ति है और उनके जीवन से जुड़ी प्रत्येक गतिविधि उसके निजी जीवन</span>, <span lang="HI">समुदाय व समाज की बेहतरी के लिए जद्दोजहद करती है। यह अन्य धर्मों की तरह
नहीं है जहां व्यक्ति की अपेक्षा धर्म ही सब कुछ होता है और व्यक्ति धर्म के
कायदे-कानून मानने वाली एक कठपुतली। ये व्यक्ति और धर्म दोनों मिलकर लोक-परलोक</span>,
<span lang="HI">भगवान का भय दिखाकर लूटतंत्र के निर्माण करते हैं। एक यह स्थिति है
जहां पुरोहितगिरी के हाथों मासूम इंसानों का जमकर दोहन होता है। यहां भ्रष्टाचार
नग्न रूप में अपने पैर पसारता चलता है और धर्म इसकी मजबूत बैसाखी का काम करता
दिखता है। लेकिन आजीवक इन सब विकारों यानी धार्मिक भ्रष्टाचार से मुक्त है</span>,
<span lang="HI">यह हकीकत संदेह से परे हैं।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">एक और हकीकत यह भी है कि लगभग सभी धर्म/ दर्शनों ने आजीवकों के चार्वाक/
लोकायत दर्शन के संबंध में किसी दुश्मन से कम भूमिका अदा नहीं की है। एक साजिश
चार्वाक/ लोकायत दर्शन के काल को लेकर भी हुई है। डॉ. राधाकृष्णन मानते हैं कि
चार्वाक सम्प्रदाय प्राचीनतम अति कठोर वैदिक शासन के प्रतिबंध से ऊबकर </span>300-200<span lang="HI"> ई. पू. श्रुतिशासन के विरुद्ध चिंता एवं आचरणगत स्वाधीनता की घोषणा करने
वाला एक भारतीय मानव समाज के रूप में गठित हुआ, किंतु मयूर साहब तार्किक आधार पर
डा. राधाकृष्णन के मत को खारिज करते हुए बताते हैं कि चार्वाकीय
स्वतंत्र-विचारधारा एवं तदनुरूप आचरणगत स्वतंत्रय ही पूर्ववर्ती थे</span>, <span lang="HI">जिनके विरुद्ध कठोर वैदिक शासन की स्थापना हुई।</span>’..<span lang="HI">इस
संदर्भ में आनंद झा यह तो स्वीकार करते हैं कि यह चार्वाकीय विचारधारा ही
पूर्व-प्रस्तुत थी जिससे प्राप्त मानव-उच्छृंखलता को रोकने के लिए वैदिक विचारधारा
व्यवस्थिापित हुई।</span>’<sup>10</sup><span lang="HI"> यहां काल का निर्धारण
अन्यंत महत्वपूर्ण है। चार्वाक/लोकायत का पहले होना हमे स्पष्ट संकेत देता है कि
आर्यों ने देश के मूलनिवासियों को दलित-शोषित-आदिवासी स्थिति में ही नहीं पहुंचाया
बल्कि घृणित जातियों के समुच्चय व अस्पृश्यता के नरक में धकेला और अपनी चारित्रिक
विकृति की भेंट चढ़ाया। ऐसा लगता है कि यहां चरित्र व नैतिकता जैसी कोई चीज बची ही
न हो।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">इसे अच्छी
तरह समझने के लिए आनंद झा व एस. के. बिस्वास की मदद ली जा सकती है। </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">‘‘<span lang="HI">समझ नहीं आता कि जिस सभ्यता के साधारण नागरिक के बारे में सुख-सुविधा और
विलासिता को देखा जाए तो सारा का सारा वैदिक-कर्मकांड-भाग चार्वाकीय भूत
चैतन्य-सिद्धांत से भरा पाया जाता है। कही पृथ्वी की स्तुति की जाती है तो कहीं जल
की। कहीं अग्निस्वरूप भौम-तेज का विस्तृत स्तवन चल रहा है तो कहीं विद्युत-स्वरूप
दिव्य-तेज का। कहीं</span>, <span lang="HI">सूर्य</span>, <span lang="HI">चन्द्र आदि
भौतिक ग्रह एवं उपग्रह की स्तुति तो कहीं पर्वत</span>, <span lang="HI">मेघ आदि भूत
भौतिकों की। सारी वैदिक कार्मिक-विचारधारा चार्वाकीय भूत-चैतस्य सिद्धांत से
ओतप्रोत है। यदि चार्वाक-सम्मत भूत-चैतन्य को प्राणी की तरह संबोधित करें और उससे
यह प्रार्थना करें कि तुम मेरा साहाय्य करो। तुम मेरे लिए हिंसक मत बनो इत्यादि।</span>’<sup>11</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">एस. के. बिस्वास इस हकीकत को थोड़ा और स्पष्ट करते हुए कहते हैं</span>, <span lang="HI">जिस तरह आर्य आक्रमण से मध्य और पूर्वी भारत के मूलभारतीयों द्वारा रचित
लिपि-मालाएं</span>, <span lang="HI">भाषा</span>, <span lang="HI">साहित्य इत्यादि
नष्ट हुए थे</span>, <span lang="HI">एवं उसी लिपि</span>, <span lang="HI">भाषा</span>,
<span lang="HI">साहित्यरस को घुमक्कड़ आर्यों ने सिन्धु हड़प्पाकालीन मूल भारतीय
श्रमण साहित्यधारा को उसकी लिपि और भाषा सहित पूर्णतया नष्ट कर दिया था। उसी लिपि
माला</span>, <span lang="HI">उसी शब्दकोष</span>, <span lang="HI">उसी साहित्यधारा को
आत्मसात कर प्रयोजनानुसार कुछ परिवर्तन किया था। आर्य तो प्राक्-सभ्य लिपिहीन
दुर्घर्ष योद्धा मात्र थे। वे बर्बर व ध्वंस उत्पीड़न-प्रेमी थे।</span>’<sup>12</sup>
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">स्पष्ट है कि चार्वाक/ लोकायत सभ्यता वैदिक सभ्यता से प्राचीन न रही होती
तो यह चार्वाक/ लोकायत सभ्यता के तत्वों को तोड़-मरोड़कर अपनी सभ्यता का हिस्सा कैसे
बनाती। यहां एक दूसरी साजिश जो नजर आती है</span>, <span lang="HI">वह है अपनी वैदिक
सभ्यता को लोकायत/ चार्वाक से प्राचीन सिद्ध करके अपने को देश का मूलनिवासी सिद्ध
करना और हड़प्पाकालीन सभ्यता की प्रगति का सारा श्रेय स्वयं लेना। इस मूलनिवासी
विरासत की हकीकत से पर्दा उठाने के लिए निस्संदेह पुरातत्व विभाग की </span>1922<span lang="HI"> में की गई खुदाई व इससे निकाले गए ईमानदार निष्कर्षों को दिया जाना चाहिए
और इस देश के मूलनिवासी आजीवकों को इसके लिए पुरात्व विभाग और इससे संबंधित टीम का
शुक्रगुजार होना चाहिए। इसे आर्यों के चारित्रिक भ्रश्टाचार की संज्ञा न दें तो
क्या संज्ञा दें</span>? <span lang="HI">इसे समझना जरूरी है क्योंकि इसकी जड़ें
हजारों वर्षों पुराने अतीत से वर्तमान तक आती हैं।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">आजीवक को समझने के लिए लोकायत को पुनः समझना पड़ेगा। लोकायत को समझने के
लिए चार्वाक को समझना पड़ेगा क्योंकि ये दोनों एक ही सिक्के के दो पहलू हैं। जो
लोकायत/ चार्वाक दर्शन आर्यों की चोरी और सीनाजोरी का शिकार हुआ पाठकों को उसके
दार्शनिक पहलू की एक संक्षिप्त-सी झलक से महरूम रखना तर्कसंगत नहीं लगता। दूसरे</span>,
<span lang="HI">मौजूदा भ्रष्टाचार करने वालों के व्यक्तित्व की विकृति की तस्वीर
प्रस्तुत करने के लिए भी यह जरूरी है। लोकायत की दुनिया का प्रयोग उन व्यक्तियों
के लिए किया जाता था</span>, <span lang="HI">जो दुनिया के यथार्थ में विश्वास करते
थे और व्यक्ति के शारीरिक अस्तित्व व दूसरे जीवों के अस्तिव को कुछ और नहीं</span>,
<span lang="HI">इस पृथ्वी से संबंधित मानते थे। यहां </span>‘<span lang="HI">लोक</span>’
<span lang="HI">का अर्थ है दुनिया</span>, <span lang="HI">संसार और लोकायत का अर्थ
है-वह जो दुनिया के केन्द्र में था</span>, <span lang="HI">ये सिर्फ उसी में
विश्वास करते थे। लोकायत सिर्फ संसार में विश्वास करते थे</span>, <span lang="HI">न
किसी स्वर्ग-नरक में और न किसी अच्छे या बुरे में। वे सिर्फ वास्तविकता को स्वीकार
करते थे</span>, <span lang="HI">वे इसी को देखते यानी परसीव करते थे और इसी से एक
दूसरे को प्रभावित (इन्टरएक्ट) करते थे</span>, <span lang="HI">न कि काल्पनिक
दुनिया में और न ही किसी प्रकार की आदर्श दुनिया में। <span style="color: #1f497d; mso-themecolor: text2;">व्यवहारिक व डाउन टू अर्थ</span></span><span style="color: #1f497d; mso-themecolor: text2;">, <span lang="HI">ये पांच की अपेक्षा
चार तत्वों के अस्तित्व में विश्वास करते हैं-पृथ्वी</span>, <span lang="HI">वायु</span>,
<span lang="HI">आग और पानी। ये वैदिक के पांचवें तत्व स्पेस में विश्वास नहीं करते
थे।</span><sup>13</sup></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">लोकायत के सिक्के के दूसरे पहलू यानी चार्वाक दर्शन के रूप में इस प्रकार
देखा जा सकता है। चार्वाक के अनुसार कोई आत्मा नहीं होती</span>, <span lang="HI">मृत्यु
ही उसके अस्तित्व का अन्त होता है। शरीर ही आत्मा है और यही इस शरीर के आनंद का
भोग करता है और यही जीवन के अस्तित्व का उद्देश्य है। जो कुछ भी अनुभूति के
क्षेत्र में आता है</span>, <span lang="HI">वही सत्य था और यही एक मात्र अस्तित्व
में रहता था। ज्ञानेंद्रियों से परे कोई भी वस्तु झूठी</span>, <span lang="HI">सिर्फ
भ्रामक या स्वयं पैदा किया गया भ्रम है। अनुमान व तर्क अपने आप में सत्य के आधार
नहीं हो सकते और इसलिए ये अस्वीकार्य व खण्डनीय हैं। हमें सच्चाई या तथ्यों को
जानना चाहिए</span>, <span lang="HI">जब तक कि वे हमारे अपने व्यक्तिगत अनुभवों के
आधार पर सत्य प्रमाणित न हो जाएं। इसीलिए आत्मनिष्ठ अनुभव ही सच्चाई और संसार में
अपने व्यवहार का आधार था।</span>’<sup>14</sup><span lang="HI"> इस दर्शन की
वैज्ञानिकता व तथ्यपरकता हमें पुरुषार्थ करने को पे्ररित करती है। दूसरे लोक</span>,
<span lang="HI">आत्मा-परमात्मा</span>, <span lang="HI">पुनर्जन्म</span>, <span lang="HI">मोक्ष व स्वर्ग-नरक के चक्रव्यूह से मुक्त रख व्यक्ति की ऊर्जा वर्तमान के
भोग व सदुपयोग को प्रेरित करती है। यह हमें पारलौकिक टंटघंट जो हमें लोभी</span>, <span lang="HI">स्वार्थी</span>, <span lang="HI">अंधविश्वासी व विवेकहीन बनाते हैं</span>,
<span lang="HI">से बचाती है। परिणामस्वरूप</span>, <span lang="HI">व्यक्ति चारित्रिक
रूप से भ्रष्ट होने व दुष्कर्मों के चक्रव्यूह से बचा रह सकता है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">अभी तक हम देख चुके हैं कि आर्यों ने हड़प्पा कालीन सभ्यता व संस्कृति में
घुसपैठ की</span>, <span lang="HI">इसे जलाया</span>, <span lang="HI">आक्रमण किया</span>,
<span lang="HI">भयंकर नरसंहार किया और संभवतः बर्बरता का ऐसा कोई हथकंडा नहीं था जो
इन्होंने नहीं अपनाया। लेकिन इतने भर से इनकी मानसिक व चारित्रिक विकृति की तस्वीर
मुकम्मल नहीं होती। इसके लिए विभिन्न कालों में अपनाए गए कुछ अन्य पहलुओं पर भी
विचार करना जरूरी महसूस हो रहा है। पहले इसे प्रो. सेवासिंह के माध्यम से समझा जा
सकता है। लोकायत विरोधी दार्शनिकों द्वारा भौतिकवादी गतिविधियों को भ्रमजन्य सिद्ध
करते हुए इसमें सलंग्न श्रमिकों (शुद्रों) को ही जागतिक परिदृश्य से नीचे धकेलकर</span>,
<span lang="HI">उनके वास्तविक बंधन से मुक्त होने के सभी रास्ते बंद कर दिए गये थे।
इसके तहत एक ओर दृढ़-प्रतिज्ञ लोकायतों के सहज</span>, <span lang="HI">सरल</span>, <span lang="HI">आदिम प्रकार के प्रयोगवादी भौतिकवादी दृष्टिकोण को झुका सकने में असमर्थ
होने पर</span>, <span lang="HI">उनके भौतिक अस्तित्व को मिटा देने का प्रयास किया
जाने लगा। उन्हें जीवित जलाए जाने तक की यातनाएं दी गई</span>, <span lang="HI">ग्रंथों
को नष्ट कर दिया गया। उन्हें महापातकी</span>, <span lang="HI">पाखण्डी</span>, <span lang="HI">वेदनिंदक</span>, <span lang="HI">और अन्य घृणित प्रकार के संबोधनों से
प्रताड़ित किया जाने लगा। उनके विचारों को कूट अर्थों के रूप में हास्यप्रद बना
दिया गया और उनकी स्थिति एक विद्वेषक की सी बना दी गई। दूसरी ओर इस विद्वेषपूर्ण
स्थिति<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>से निजाद पाने के लिए ही शायद</span>,
<span lang="HI">भारतीय परंपरा के अन्य सुनियोजित</span>, <span lang="HI">परिनिष्ठ
भौतिकवादियों को मध्यकालीन सामंतीय गतिरोध के पिष्टपोषक नकारात्मक मोक्षादर्श से
सामंजस्य स्थापित करना पड़ा। यह सामंजस्य विचित्र और बेढबपूर्ण बन पड़ा</span>, <span lang="HI">यह दूसरी बात है पर इसने उनके अपने भौतिक अस्तित्व को लोकायतों की तुलना
में अवश्य सुरक्षित किया होगा</span>, <span lang="HI">पर भौतिकवादियों का यह
रूपांतरण अपने अंतिम परिणामों में भारतीय विज्ञान और तर्कसम्मत भौतिक चिंतन के लिए
बहुत घातक सिद्ध हुआ। भौतिकवादी चिंतनधारा के इस विलीनीकरण ने भारतीय दर्शन की
प्रत्यवादी-अनात्मवादी- शंकर-वेदांतिक धारा का एकछत्र प्रभुत्व स्थापित करते हुए
वर्ग-विभाजित समाज की यथास्थिति को भरपूर बल प्रदान किया।</span>’<sup>15</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">उपरोक्त स्थिति मानवीय मूल्यों व चारित्रिक विकृति की कौन-सी तस्वीर
प्रस्तुत नहीं करती जो आज के भ्रष्टाचार की जननी न नजर आती हो। इस पतनशीलता को
समझने के लिए बुद्धकालीन परिस्थितियों पर दृष्टिपात किया जा सकता है। बुद्धकाल
अर्थात लगभग </span>600<span lang="HI"> ई. पू. के आसपास षडयंत्रों का बाजार किस
प्रकार गर्म था</span>, <span lang="HI">इसकी तस्वीर भी बानगी के रूप में देखी जा
सकती है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">बुद्ध द्वारा अपने
जीवन का मिशन शुरू करते समय आर्यों की सभ्यता की विकृत स्थिति पर विचार किया गया।
उनके अनुसार आर्य समुदाय सामाजिक</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">धार्मिक और
आध्यात्मिक रूप से सबसे निकृष्ट विलासता में डूबा हुआ था।...आर्यों में सुरा पान
के अलावा जुआ भी व्यापक रूप से खेला जाता था। साम्राट विराट की सेवा में कंक जैसा
जुआ विशेषज्ञ नौकरी करता था। जुआ राजाओं के केवल मनोरंजन का ही साधन नहीं था। वे
राज्यों</span>, <span lang="HI">आश्रितों</span>, <span lang="HI">रिश्तेदारों</span>,
<span lang="HI">गुलामों आदि को दांव पर लगा देते थे।</span><sup>16</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आर्यों के समाज की
यौन अनैतिकता जानकर उनके वर्तमान वंशजों को सदमा पहुंचेगा।..आर्य धर्मग्रन्थों के
अनुसार</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">बह्मा सृष्टि का रचयिता है। ब्रह्मा के तीन पुत्र
और एक पुत्री थी। उसके एक पुत्र दक्ष ने अपनी बहन से विवाह किया। इस बहन-भाई के
विवाह से जो पुत्रियां पैदा हुई</span>, <span lang="HI">उनमें से कुछ ने बह्मा के पुत्र
मरीचि के पुत्र कश्यप से विवाह कर लिया और कुछ ने ब्रह्मा के तीसरे पुत्र धर्म से
विवाह कर लिया।</span>’<sup>17</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">पिता अपनी पुत्री से
विवाह कर सकता था। वशिष्ठ ने अपनी पुत्री शतरूपा के वयस्क हो जाने पर उससे विवाह
किया था।</span><sup><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">18</span></sup><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">मनु से अपनी पुत्री
इला से विवाह किया था।</span><sup><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">19</span></sup><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आर्यों में
बहुपति-प्रथा पाई जाती थी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">उसमें एक ही परिवार के कई लोग एक ही औरत से सहवास
करते थे। धहाप्रेचतनी और उसके पुत्र सोम ने मरीशा (सोम की पुत्री) से सहवास किया
था।</span><sup>20</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">दादा द्वारा अपनी
पौत्री से विवाह रचाने के उदाहरण कम नहीं हैं। दक्ष ने अपनी पुत्री पिता बह्मा के
साथ ब्याह रचाने के लिए दे दी थी और इस ब्याह से प्रसिद्ध नारद का जन्म हुआ।
दौहित्र ने अपनी </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">27<span lang="HI"> पुत्रियों को अपने पिता सोम को सहवास और प्रजनन
के लिए दे दिया था।</span><sup>21</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आर्यों में औरत के
साथ खुलेआम लोगों की आंखों के सामने सहवास करने में कोई आपत्ति नहीं थी। ऋशि पराशर
ने सत्यवती के साथ इसी प्रकार सहवास किया था। ऋषि दीर्घतप ने भी ऐसा किया था।
अयोनि शब्द के अस्तित्व से पता चलता है कि यह रिवाज एक सामान्य बात थी।...इसका
अर्थ खुले स्थान पर गर्भ धारण करना होता है। सीता और द्रोपदी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,
<span lang="HI">दोनों अनियोजिता थी।</span><sup>22</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आर्यों में अपनी
औरतों को कुछ अवधि के लिए भाड़े पर देने की प्रथा भी थी।...राजा ययाति ने अपने गुरु
गालव को अपनी पुत्री माधवी भेंट में दे दी थी। गालव ने माधवी को तीन राजाओं को
अलग-अलग अवधि के लिए भाड़े पर दे दिया। उसके बाद उसने उसे विवाह रचाने के लिए
विश्वामित्र को दे दिया। वह पुत्र उत्पन्न हो जाने तक उनके साथ रही। उसके बाद गालव
ने लड़की को वापस लेकर पुनः उसके पिता ययाति को लौटा दिया।</span><sup><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">23</span></sup><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">कुमारी के लिए
कौमार्य का कोई नियम नहीं था। कोई लड़की बिना विवाह किए किसी पुरुष के साथ संभोग कर
सकती थी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">और सन्तान भी उत्पन्न कर सकती थी। कुंती और
मत्सयगंधा के उदाहरण हैं कि विधिवत विवाह किए बिना उन्होंने अपने आपको किसी अन्य
पुरुष को अर्पित किया और बच्चे भी पैदा किए। कुंती ने पांडु से विवाह रचाने से
पहले अलग-अलग कई आदमियों के साथ संभोग किया और बच्चे भी पैदा किए। मत्स्यगंधा ने
भीष्म के पिता शान्तनु से विवाह रचाने से पहले ऋषि पाराशर से साथ संभोग किया।</span><sup>24</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l2 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="color: #7030a0; font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">पशुओं के साथ यौनाचार
करना भी आर्यों में प्रचलित था। ऋषि किंदम द्वारा हिरणी के साथ मैथुन किए जाने की
कहानी सर्वविदित है। एक दूसरा उदाहरण सूर्य द्वारा घोड़ी के साथ मैथुन किए जाने का
है। लेकिन सबसे वीभत्स उदाहरण अश्वमेघ यज्ञ में स्त्री द्वारा घोड़े के साथ मैथुन
किए जाने का है।</span><sup><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">25</span></sup><span style="color: #7030a0; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">उपरोक्त जो उदाहरण दिए गए हैं वे उन देवी-देवताओं के हैं जिन्हें आदर्श
माना जाता है और अपनी मनोकामना की पूर्ति के लिए उनकी पूजा</span>, <span lang="HI">आराधना</span>,
<span lang="HI">वृत</span>, <span lang="HI">स्नान आदि किए जाते हैं और उनके द्वारा
किए गए कार्यों को ईश्वरीय सिद्ध करने की कौशिश की जाती है। इसे अनैतिकता व
भ्रष्टता का महिमामंडन न कहें तो क्या कहें</span>? <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ऐसे कार्य ही व्यक्ति के भ्रष्टाचार व अनैतिकता
को वैधता प्रदान करते हैं जिसके कारण षडयंत्रों को हवा मिलती है। मौजूदा
भ्रष्टाचार के लिए ऐसे ही कारनामे काफी हद तक जिम्मेदार हैं। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">यही नहीं यह भारतीय इतिहास की ऐसी अंधेरी कोठरी है यहां चोरी और सीना जोरी
की प्रवृत्ति की शुरुआत होती है। इतिहास की इसी अंधेरी कोठरी से दोस्त और दुश्मन
के खेमेबंदी शुरु होती है। आपसी भेदभाव व अपने-पराए की मानसिकता के चलते समाज में
खेमेबंदी का बाजार गर्म होता है और इंसानियत को कलंकित करता है। भारत के
मूलनिवासियों को दास और स्वयं को स्वामी के रूप में स्थापित करने के साथ-साथ शोषण-उत्पीड़न
को पुख्ता आधार भी यहीं से मिला। एक तरफ युद्ध और दूसरी तरफ छल कपट यही चरित्र
आर्यों का रहा है। इस छलकपट को कोटिल्य के अर्थशास्त्र में वर्णित सामग्री के
आधार पर अच्छी तरह समझा जा सकता है। कौटिल्य नीति इस देश के मूलनिवासियों जो संघ
के रूप में एक निश्चित अनुशासन और नैतिकता के साथ जीवनयापन करते थे</span>, <span lang="HI">संगठित और शक्तिशाली थे</span>, <span lang="HI">को कमजोर करने का षडयंत्र था
और इसे कौटिल्य की नीति के रूप में भी जाना जाता है। अर्थशास्त्र अधिकरण भावानुवाद
पर आधारित इन गुप्तचरों का सार रूप में इस प्रकार के काम थे।</span><sup>26</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जहां ईष्या</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">घृणा और आंतरिक संघर्ष तथा मतभेद हो उन्हें और बढ़ाया जाए। आचार्य के वेश
में जन नायकों के बीच में छोटी-छोटी बातों पर झगड़े पैदा कराए जाएं।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ज्योतिषि बनकर संघ के अंदर ही
राजकुमार के राजयोग को प्रचारित करो और संघ नायकों को राजकुमार अधीनता स्वीकार
करने के लिए प्रेरित करो और पशुधन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">अनुचर व अन्य
वस्तुएं भेंट करने के लिए प्रेरित करो।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">संघ नायकों की काम वासना को
उत्तेजित करने के लिए वैश्याओं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अभिनेत्रियों और नर्तकियों का प्रयोग करें। संघ
नायकों के बीच में झगड़ा कराएं</span>, <span lang="HI">एक-दूसरे को हत्या के लिए
प्रेरित करें तथा एक नायक को धोखा देकर दूसरे नायक के पास जाएं।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">गुप्तचर रात में किसी सन्यासी के वेश
में ऐसे व्यक्तियों के पास पहुंचे जो कामोत्तेजित हो रहा हो। स्त्री को वश में
करने के लिए कामोत्तेजित करने वाली मरहम के लिए प्रेरित करें और बदले में विष घुला
मरहम दें और चलता बनें।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">विधवाएं और संन्यासिनियों का रूप
धारण कर आपस में झगड़ा करें और संघ नायकों को उत्तेजित करें। वेश्याएं या
नर्तकियां या गणिकाएं प्रेमी को किसी स्थान पर मिलने बुलाएं और उसकी हत्या कर दें
या बेड़ियां डालकर उसे उठा ले जाएं।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">संघ नायक को किसी गरीब किसान की
पत्नी की सुंदरता का बखान कर उसे रानी बनाने के लिए उकसाएं। जब वह उसे रानी बनाने
के लिए उठा ले जाए तो संन्यासी के रूप में संघसभा में उसे अपमानित ही नहीं कराए
बल्कि दण्ड</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,
<span lang="HI">यातनाएं दिलाकर व कारावास तक पहुंचाए।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">वेश बदलकर नायकों पर आरोप लगाए कि
इस व्यक्ति ने ब्राह्मण की हत्या की है और एक ब्राह्मण स्त्री के साथ बलात्कार
किया है।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">वे ज्योतिषी के वेश धारण कर किसी विवाहित
युवति के संबंध में भविष्यवाणी करें इस व्यक्ति की पुत्री रानी बनेगी और इसका
पुत्र राजा बनेगा इसलिए इसे किसी भी प्रकार हासिल कर लो। यह संघ नायक सफल होता है
तो विरोधी नायक को भड़काएं।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">उपरोक्त कारनामें ऐसे हैं जिसमें व्यक्ति में न चरित्र जैसी कोई चीज ही शेष
रह जाती है और न ही नैतिकता जैसी। शेष रह जाता है तो अपना हित साधना</span>, <span lang="HI">चाहे किसी भी कीमत पर क्यूं न हो। यहां किसी भी कीमत पर लोग कुछ भी करने
से गुरेज नही करते क्योंकि यह सब व्यक्ति के चरित्र व रोजमर्रा के जीवन में इस तरह
रच-बस गया है कि उसे यह सब आम बात लगती है और उन्हें इसमें कुछ भी बुरा</span>, <span lang="HI">अनैतिक व अस्वाभाविक नहीं लगाता। यह स्थित बड़ी खतरनाक स्थिति है और मौजूदा
परिस्थितियों के लिए जिम्मेदार भी ऐसी ही प्रवृत्तियां हैं। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">भ्रष्टाचार की इस कड़ी में हिन्दूवाद की रीड़ एक स्मृति</span>, <span lang="HI">जिसे मनुस्मृति के नाम से जाना जाता है</span>, <span lang="HI">का जिक्र
किया जाना जरूरी है ताकि भ्रष्टाचार और उसको पोषित करने वाली प्रवृत्तियों को
बेहतर समझा जा सके। मनुस्मृति इस देश के मूलनिवासियों के लिए भी कायदे कानून तय
करती है और इन्हें लगभग सभी अधिकारों से वंचित कर अनेक निर्योंग्यताओं में लादती
है। इस विकृत मासिकता की प्रतीक स्मृति को बाबा साहब डा. अम्बेडकर ने सार्वजनिक
रूप से जलाकर अपना विरोध प्रकट किया था। लेकिन बड़ी हैरत/गैरत की बात है कि आज भी
राजस्थान के एक न्यायलय तक में यह शोभायमान है। मनुस्मृति की एक बानगी मात्र यहां प्रस्तुत
की जा रही है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">मनुस्मृति- </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l0 level1 lfo3; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">‘<span lang="HI">इस समुदाय में जो भी जातियां उस समुदाय से अलग गई हैं जो मुख</span>, <span lang="HI">बाहु</span>, <span lang="HI">जंघा और (ब्राह्मण के) पैरों से जन्मी हैं</span>,
<span lang="HI">वे दस्यु कहलाती हैं</span>, <span lang="HI">जो चाहे म्लेच्छों
(बर्बर जातियों) की भाषा बोलती हों या आर्यों की।</span>’<sup>27</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l0 level1 lfo3; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">‘<span lang="HI">ये जातियां प्रसिद्ध वृक्षों और श्मशान भूमि के निकट या पर्वतों पर और
झाड़ियों के पास निवास करें</span>, (<span lang="HI">कुछ विद्वानों से) जानी जाएं और
अपने विशिष्ट व्यवसाय से जिविकोपार्जन करें।</span>’<sup>28</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l0 level1 lfo3; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">‘<span lang="HI">लेकिन चांडालों और स्वपचों के घर गांव के बाहर होंगे और उन्हें अपात्र
बनाया जाना चाहिए और उनकी संपत्ति कुत्ते और गधे होंगे।</span>’<sup>29</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l0 level1 lfo3; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: Symbol; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">‘<span lang="HI">मृतक के वस्त्र इनके वस्त्र होंगे</span>, <span lang="HI">वे टूटे फूटे
बतनों में भोजन करेंगे</span>, <span lang="HI">उनके गहने लोहे के होंगे और वे एक
स्थान से दूसरे स्थान से दूसरे स्थान आते-जाते रहेंगे।</span>’<sup>30</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">यही नही तुलसीदास ढोल</span>, <span lang="HI">गवांर</span>, <span lang="HI">शुद्र</span>,
<span lang="HI">पशु</span>, <span lang="HI">नारी</span>, <span lang="HI">ये सब ताड़न
के अधिकारी जैसे फतवों के साथ इस देश के मूलनिवासियों को शिक्षा के अधिकार से
वंचित करने का भी फरमान जारी करती है। ऐसे कारनामों को अन्ना व टीम अन्ना किस
श्रेणी में रखना चाहेगी</span>, <span lang="HI">यह प्रश्न भी गौर करने लायक है।
क्या भ्रष्टाचार से ऊपर की पशुता की इस श्रेणी के लिए कोई विकल्प है?</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">इन सब असंख्य षडयंत्रों के
बावजूद आजीवक चैदहवीं शताब्दि तक मौजूद रहे। भ्रष्टाचार व अनैतिकता की कड़ी में एक
चैंका देनी वाली हकीकत यह भी है कि आजीवकों को अपने आजीवक होने के कारण अनेक
प्रकार का टैक्स तक देना पड़ता था। चक्रवर्ती के अनुसार अन्य करों जैसे व्यापार कर
जिसमें निम्न जाति चमड़ा कर्मी और आयल-प्रैमर्स शामिल हैं के साथ-साथ </span>‘<span lang="HI">आजीवक-कर</span>’ <span lang="HI">का भी वर्णन होता था।</span>’<sup>31</sup><span lang="HI"> हल्ट्ज्क के अनुसार दूसरे अभिलेखों में चमड़ा-कर्मी</span>, <span lang="HI">ऑयल-प्रैसर और बुनकर को आजीवक के समानांतर रखना बड़ा महत्वपूर्ण है और यह
संकेत देता है कि आजीवकों को एक व्यवसाय धारण करने एक जाति की तरह व्यवहार किया
जाता था।</span>’<sup>32</sup><span lang="HI"> यह अनुमान लगाया जा सकता है कि
हिन्दू</span>, <span lang="HI">जैन और बौद्ध धर्म-प्रचारकों के बढ़ते प्रभाव के कारण
उत्तरी भारत में आजीवकों को स्थिति में गिरावट आई। ग्राम सभाओं ने आजीवकों से
विशेष कर वसूल किए। ये कर रूढ़िवादी/ परंपरावादी पल्लवों</span>, <span lang="HI">कोलों
और हाय्सालों द्वारा वसूले जाते थे।...आजीवकों को परंपरावादी सम्प्रदायों की
अपेक्षा </span>20<span lang="HI"> से </span>30<span lang="HI"> गुणा अधिक टैक्स देना
पड़ता था। यदि कर बकाया रहा जाता तो बाद में उसका दोगुणा कर वसूला जाता था।</span>’<sup>33</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">अपने समकालीन अन्य सभी मतावलंबियों के विरोध व उन्मूलन की मुहिम के बावजूद
आजीवक अशोक व मौर्य काल तक काफी अच्छी हालत में रहा। इसे बदनाम करने व इसके ऊपर
आरोप-प्रत्यारोप और इसके खंडन का सिलसिला चैदहवीं ई. तक चलता रहा जब तक कि आजीवक
के अनुयायियों<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>का नामोनिशान<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तक न मिट गया। इसके इतने लम्बे समय तक मौजूद रहने
की खूबियों को ए. एल. बाशम के माध्यम से इस प्रकार समझा जा सकता है। जैन मत द्वारा
अजीवकों पर भ्रष्टाचार व दुराचार के आरोपों को खारिज करते हुए वो कहते हैं कि
आजीवक सिद्धांत मत </span>2000<span lang="HI"> वर्षों तक मौजूद रहने में सफल रहा
क्योंकि इसने अपनी वस्तुकला</span>, <span lang="HI">दर्शन और तर्क की स्थापना की
जिससे प्रमाणित होता है कि आजीवक मतावलम्बी शिक्षित</span>, <span lang="HI">विचारशील
व जागरूक किस्म के व्यक्ति थे। आजीवकों की कठोर संयम/ साधना और अहिंसा का पालन
प्रमाणित करता है कि चाहे वे अनुशासन में कितना ही ढिलाई क्यू न बरतते हों</span>,
<span lang="HI">आजीवकों ने अपनी भारतीय परंपरागत मार्ग</span>, <span lang="HI">साधना</span>,
<span lang="HI">उपवास और सभ्यता से धार्मिक प्रतिष्ठा को आगे ही बढ़ाया है।</span><sup>34</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">आखिर कोई भी सभ्यता व संस्कृति सामाजिक</span>, <span lang="HI">आर्थिक</span>,
<span lang="HI">राजनीतिक और चोतरफा बर्बर प्रहार कब तक झेलती</span>, <span lang="HI">आखिर अपने मूल रूप से विलुप्त हो गई। लेकिन इसके वारिस आज भी मौजूद हैं।
डा. बी एम. बरुआ को लगता है कि आजीवकों के विलुप्तिकरण के लिए समकालीन समावेशीकरण
व समाहितीकरण की निरंतर चलने वाली प्रक्रिया वृहत रूप में जिम्मेदार है। उषा चैपड़ा
इस विलुप्तिकरण और समावेशीकरण की प्रक्रिया पर दो कदम आगे बढ़कर प्रकाश डालती है कि
अस्मिताओं के प्रतिष्ठिकरण के अन्य उपाय भी हो सकते हैं। तीसरी शताब्दी ई. पू. से
सातवीं शताब्दी तक हजार वर्षों में अनेक मूल के लोगों का आगमन उत्तर पश्चिम से हुआ
था। इनमें शक</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हूण</span>,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मंगोल</span>, <span lang="HI">यवन, पठान</span>, <span lang="HI">जाट आदि अनेक समूहों के लोग थे। इन लोगों
ने यहां के स्थानीय राजाओं को पराजित करते हुए राज्य कायम किए और यहां के राजवंशों
से विवाह रचा कर उन्हें अपने में समाहित कर लिया या स्वयं उनमें समाहित हो गए।
इसके अतिरिक्त यहां वर्ण व्यवस्था के सबसे निचले पायदान की कबीलाई जातियों ने अपने
राज्य कायम किए जिन्हें राजपूत के नाम से क्षत्रिय वर्ग का मान लिया गया।...ऐसे
क्षत्रिय बनने वाले बहुत सारे लोग हो सकते हैं। एक दूसरी स्थिति भी थी जिसके आधार
पर ऊंच-नीच व समावेशीकरण की प्रक्रिया को बल मिला</span>, <span lang="HI">वह है-लूट
का माल। युद्धों व लूट के माल के विभाजन ने इसमें अहम भूमिका अदा की-</span>‘<span lang="HI">समाज में ऊंच-नीच की भावना तो धीरे-धीरे युद्धों के लूट के माल के बंटवारे
की असमानता ने उत्पन्न की। पुरोहित और राजा जो लूट का माल अधिक लेते थे</span>, <span lang="HI">ऊंचे उठते चले गए। समाज में असमानता का श्रीगणेश हुआ।</span><sup>35</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">इतिहास अवलोकन की इस पूरी प्रक्रिया में भारत में घुसपैठ करने वाले
आक्रांता कैसी भी मानसिकता व चरित्र के चलते एक दूसरे में समाहित हुए लेकिन एक बात
तय है कि धर्म के आधारस्तंभ भक्ति</span>, <span lang="HI">भाग्य</span>, <span lang="HI">भगवान</span>, <span lang="HI">भय और लोक-परलोक के तर्क/ कुतर्क शास्त्र ने
इनके भ्रष्टाचार</span>, <span lang="HI">अशांति</span>, <span lang="HI">अनैतिकता व
अमानवीयता को सदा ही संरक्षण व प्रोत्साहन दिया है। </span>3500<span lang="HI">
वर्ष बाद भी समाज के प्रति धर्म की भूमिका संदिग्ध नजर आती है। क्योंकि आज भी देश
में ही नहीं विदेश में भी बाबा रामदेव</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आशा राम बापू</span>, <span lang="HI">सत्य साई और
श्री श्री शिवशंकर जैसे धर्म के अनेक प्रतीक तथाकथित संत/स्वामी धर्म को एक उद्योग
की तरह चलाते हैं और करोड़ों</span>, <span lang="HI">अरबों-खरबों की संपत्ति बनाते
हैं। इसके अतिरिक्त एक जमात धर्म के रक्षक (</span>?) <span lang="HI">स्वामी
भीमानंद व स्वामी नित्यानंद की भी हैं जो सैक्स रैकेट चलाकर धर्म व समाज की
अजीबो-गरीब सेवा करते हैं। चंद्रास्वामी की चमत्कारी सेवा का अपना युग रहा है</span>,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जिसका कोई जवाब ही नहीं है।
एक धर्म व समाज की सेवा (</span>?) <span lang="HI">साधवी प्रज्ञा व निगमानंद कर रहे
हैं</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>भ्रष्टाचार की
लम्बी फैहरिस्त में इसे अनदेखा नहीं किया जा सकता। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">जिस समाज में सांसरिक मोह-माया से मुक्त साधु संतों की धन-दौलत व भोग
विलास के प्रति इतना समर्पण हो तो उस समाज के आम नागरिक (जिन्होंने संतों की तरह
मोह-माया से मुक्ति का बिल्ला नहीं लगाया है और घर-गृहस्थी चलाते हैं) अपनी
जरूरतों व सुख-सुविधा के जीवन के लिए रिश्वतखोरी/घूसखोरी करें</span>, <span lang="HI">चोरी-डकैती कुछ भी करें</span>, <span lang="HI">इसमें अस्वाभिक क्या है!
वैसे भी जनसाधारण अपनी इस कमाई में साधु-संतों का भी मोटा हिस्सा होता है। यदि
इसे साधु-संतों की कमीशन की संज्ञा जी जाती है तो अनुचित नहीं होना चाहिए। यदि ऐसा
नहीं होता तो सत्य साई ट्रस्ट व केरल के पद्मनाभन मन्दिर जैसे अनेक धार्मिक आस्था
के केन्द्रों के पास अकूत संपत्ति कैसे इकट्ठा हो सकती है। जिस समाज में धर्म की
स्थिति इतनी अ-धार्मिक हो उस समाज के अन्य साधारण लोगों की भ्रष्टाचार की सीमाएं
कौन निर्धारित कर सकता है</span>? <span lang="HI">यह अपने आप में बड़ा सवाल है। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">यही नहीं
करोड़ों देवी-देवताओं से जो कुछ भी तथाकथित भक्तों/उपासकों द्वारा मांगा जाता है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">वह किसी कायदे-कानून</span>, <span lang="HI">नैतिकता व मेहनत-मशक्कत के
आधार पर नहीं</span>, <span lang="HI">धन-दौलत व मक्खनबाजी के आधार पर मांगा जाता
है। ऐसे धर्म व धार्मिक साहित्य के आधार पर निर्मित समाज भ्रष्टाचार जैसे अनैतिक
कार्यों से कैसे बच सकता है</span>? <span lang="HI">वह धर्म जो कितने ही जघन्य
अपराधों को किसी विशेष स्नान</span>, <span lang="HI">कोई विशेष उपवास</span>, <span lang="HI">किसी विशेष जाप के द्वारा व्यक्ति को अपराध मुक्त कर देता हो, उस समाज में
भ्रष्टाचार कैसे रुक सकता है</span>? <span lang="HI">ऐसी परिस्थिति में राजनीति</span>,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अदालतें</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>शासन-प्रशासन कैसे भ्रष्टाचार
मुक्त रह सकते हैं, जहां करोड़ों भगवान भ्रष्टाचारियों की मदद के लिए बड़े सस्ते में
उपलब्ध हों</span>? <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>क्या
धर्म के आधार पर की गई लूट को भ्रष्टाचार की सीमा से परे रखना भ्रष्टाचार नहीं है।
अन्ना व टीम अन्ना द्वारा इस धार्मिक भ्रष्टाचार पर चुप्पी साधना अनैतिक नहीं है</span>?
<span lang="HI">क्या यह भ्रष्टाचार का समर्थन नहीं है</span>? <span lang="HI">क्या
उन्हें सिर्फ राजनीतिक भ्रष्टाचार ही दिखाई देता है</span>, <span lang="HI">धार्मिक
(</span>?) <span lang="HI">नहीं</span>? <span lang="HI">यदि ऐसा है तो उन्हें
नैतिकता व आत्मा की आवाज जैसे शब्दों का इस्तेमाल करना छोड़</span>, <span lang="HI">सीधे-सीधे
राजनीति करनी चाहिए। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">यही नहीं, गांधी
जी के कंधे पर बंदूक रखकर राजनीति करना ऐसा कार्य है जैसा दशरथ सुत </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">‘<span lang="HI">राम</span>’<span lang="HI"> ने बाली का वध करने के लिए किया था। यह अन्ना
के आन्दोलन का नकारात्मक पक्ष है। इस आन्दोलन का एक दूसरा पक्ष भी है-</span>‘<span lang="HI">भीड़</span>’ <span lang="HI">जिसे अन्ना की ताकत के रूप में देखा जा रहा है।
अन्ना के आन्दोलन में रामलीला मैदान में जुटी भीड़ एक और बड़ा सवाल खड़ा करती है</span>,
<span lang="HI">वह है-जब अन्ना अनशन पर बैठे हैं और रामलीला मैदान में जुटी भीड़ अनन्य
पकवानों सॉफ्ट व हार्ड डिंक्स (बीयर आदि) पर गिद्ध की तरह टूट पड़ रही हो</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तो क्या ऐसी भीड़ ईमानदार व नैतिक
कही जा सकती है</span>? <span lang="HI">क्या यह देश व समाज को भ्रष्टाचार मुक्त
बना सकती है</span>? <span lang="HI">क्या ऐसी भीड़ का कोई चरित्र व ज़मीर हो सकता है</span>?
<span lang="HI">क्या ऐसी भीड़ को सब कुछ व निर्णायक मानना उचित है</span>? <span lang="HI">क्या यही लोकतंत्र का आधार स्तंभ है</span>? <span lang="HI">संभवतः नहीं</span>,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ऐसी भीड़ अवसरवाद की श्रेणी
में आती है देश व समाज के सच्चे नागरिक के रूप में कभी नहीं हो सकती। और न ही ऐसी
भीड़ के दम पर देश व समाज को भ्रष्टाचार मुक्त ही बनाया जा सकता है। कहने की जरूरत
नहीं कि यह राजनीतिक हथकंडों जैसा है और यह राजनीति में उथल-पुथल जरूर कर सकता है</span>,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लेकिन यह समाज व देश में
नैतिक परिवर्तन नहीं कर सकता जिसकी इस देश व समाज को बेहद जरूरत है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">इतिहास अवलोकन की प्रक्रिया और मौजूदा भ्रष्टाचार का स्वरूप से यह साफ हो
जाता है कि इंसानियत को कलंकित करने वाला शायद ही ऐसा कोई कारनामा हो जिसे विभिन्न
कालों में घुसपैठ करने वाले आक्रांताओं ने न अपनाया हो। दूसरे</span>, <span lang="HI">यह बात भी स्पष्ट हो जाती है कि ये आक्रांता लगभग एक जैसी मानसिकता व
चरित्र के चलते एक दूसरे में समाहित होते चले गए। परिणामस्वरूप</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इन्होंने अपने षडयंत्र</span>, <span lang="HI">बर्बरता</span>, <span lang="HI">शोषण व दमनकारी प्रवत्ति को निरंतर बरकरार
रखा जो विभिन्न प्रकार के भ्रष्टाचार</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अशांति</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अनैतिकता व अमानवीयता के रूप में दिन-प्रतिदिन
अलग-अलग रूप में इस देश के मूलनिवासियों अर्थात आजीवकों (मेहनतकशों) को आज भी
चुनौती देते प्रतीत होते हैं। यह दूसरों के घर जलाने की प्रवृत्ति अपने घर नहीं
जलाएगी</span>, <span lang="HI">यह सोचना भी नासमझी है। यही वजह है कि आजकल बाप-बेटे
और भाई-भाई के रिश्ते भी खून के नहीं रह गए हैं</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अवसरवाद के हो गए हैं। ऐसे अनेक रिश्ते रोज अनेक
षडयंत्रों</span>, <span lang="HI">बर्बरताओं व अनैतिकताओं की बलि चढ़ रहे हैं। इसी
कारण चारों ओर भ्रष्टाचार व पशुता का बाजार गर्म नजर आता है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI">इस घटनाक्रम के मूल्यांकन से एक तस्वीर और उभरती है</span>, <span lang="HI">वह है-यदि आर्यो द्वारा आजीवकों की भौतिकवादी व वैज्ञानिक पद्धति पर
आधारित हड़प्पा कालीन सभ्यता व संस्कृति का विनाश न किया गया होता तो भारत के विकास</span>,
<span lang="HI">प्रगति और समृद्धि की तस्वीर कुछ अलग ही होती। उच्च नैतिक मूल्यों व
शांति पर आधारित इस सभ्यता के वारिस अपराध</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>भ्रष्टाचार व सभी प्रकार की संकीर्णताओं से
मुक्त होते जैसे इस देश के मूलनिवासी यानी आजीवक आज भी हैं। ये अनेक विषम
परिस्थितियों के चलते आर्यों के भ्रष्टाचार व षडयंत्रकारी संक्रमण का शिकार अपवाद
स्वरूप जरूर हुए हैं, लेकिन बहुलता में कतई नहीं। मौजूदा भ्रष्टाचार उन्मूलन के
लिए धार्मिक</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बौद्धिक</span>,
<span lang="HI">सामाजिक व राजनीतिक प्रवृत्तियों का पुनर्मूल्यांकन जरूरी है ताकि
वैज्ञानिक तौर-तरीकों के आधार पर एक नैतिक मूल्यों पर आधारित मानसिकता व स्वस्थ
समाज का निर्माण हो सके और हमारा देश भारत व समाज पुनः हडप्पा कालीन सभ्यता व
संस्कृति की समृद्धि</span>, <span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>शांति और खुशहाली की ऊंचाइयों को छू सके।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">संदर्भ:</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">1.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">डा. दीनानाथ वर्मा-विश्व इतिहास की
झलक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ज्ञानदा प्रकाशन (पी. डी.)
नई दिल्ली पृ.</span>8</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">2.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">.<span lang="HI">वही. पृ.</span>9</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">3.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">डा. दीनानाथ वर्मा-विश्व इतिहास की
झलक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ज्ञानदा प्रकाशन (पी. डी.)
नई दिल्ली पृ.</span>8</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">4.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">लफत-ए-किशवारी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">लखनऊ से प्रकाशित</span>, <span lang="HI">सन् </span>1964</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">5.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">पारसी के शब्दकोश</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">उर्दू-फैरोज़-उल-लफत (लघत)</span>, <span lang="HI">पार्ट एक</span>, <span lang="HI">पृ. </span>615</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">6.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">बाबा साहेब डा. अम्बेडकर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">सम्पूर्ण वाड्मय</span>, <span lang="HI">खण्ड एक</span>, <span lang="HI">पृ.</span>69</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">7.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">कश्यप</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">आदि भारत (भारत का राजनीतिक व सांस्कृतिक इतिहास) प्रकाशक-वाणी विहार</span>,
<span lang="HI">बनारस</span>, <span lang="HI">पृ.</span>67</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">8.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">बाबा साहब डा. अम्बेडकर</span>, <span lang="HI">सम्पूर्ण वाडमय</span>, <span lang="HI">खण्ड </span>9, <span lang="HI">पृ.</span>103</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">9.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आचार्य आनंद झा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">चार्वाक दर्शन नामक पुस्तक का प्राक्थकन</span>, <span lang="HI">पृ.</span>8-9</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">10.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आचार्य आनंद झा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">चार्वाक-दर्शन (प्राक्कथन) पृ.</span>19</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">11.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">आचार्य आनंद झा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">चार्वाक-दर्शन</span>, <span lang="HI">पृ.</span>399-400</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">12.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">स्वपन कुमार विस्वास (मूल लेखक) भारत
के मूलनिवासी और आर्य आक्रमण</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">अनुवादक-एच. एल. दुसाद द्वितीय
संस्करण </span>2002<span lang="HI"> पृ.</span>35</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">13.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">प्रो. सेवासिंह</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">भक्ति और जन</span>, <span lang="HI">गुरू नानक देव यूनिवर्सिटी अमृतसर</span>,
<span lang="HI">पृ.</span>181-182</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">14.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">विकिपीडिया-ए फ्री इनसाइक्लोपीडिया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">शीर्षक-ऐथेईज्म एण्ड हिन्दूईज्म</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">15.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">प्रो. सेवा सिंह भक्ति और जन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">गुरू नानक देव युनिवर्सिटी अमृतसर</span>, <span lang="HI">पृ.</span>182-183</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">16.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">महाभारत</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">आदि पर्व</span>, <span lang="HI">अध्याय </span>15-10</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">17.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">महाभारत</span>, <span lang="HI">आदि
पर्व</span>, <span lang="HI">अध्याय </span>66</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">18.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">हरिवंश</span>, <span lang="HI">अध्याय
</span>2</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">19.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">हरिवंश</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">अध्याय </span>10</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">20.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">हरिवंश</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">अध्याय </span>2</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">21.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">हरिवंश</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">अध्याय </span>3</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">22.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">महाभारत</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">उद्योग पर्व</span>, <span lang="HI">अध्याय </span>193</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">23.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">महाभारत</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">उद्योग पर्व</span>, <span lang="HI">अध्याय </span>106-123</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">24.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">डा. अम्बेडकर वाड्मय खण्ड-</span>7,
<span lang="HI">पृ.</span>21</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">25.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI">डा. अम्बेडकर वाड्मय खण्ड-</span>7<span lang="HI"> पृ.</span>21</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">26.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">लोकायत</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">देवी प्रसाद चट्टोपाध्याय (कोटिल्य जनजातीय समाज) पृ.</span>134-136</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">27.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">मनु </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">10.45</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">28.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">मनु </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">10.50</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">29.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">मनु </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">10.51</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">30.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">मनु </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">10.52</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">31.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">वही-पृ.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">192</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">32.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">वही-पृ.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">193</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">33.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">वही-पृ.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">194</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">34.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ए एल बाशम</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">हिस्ट्री एण्ड डॉक्ट्रीन्स आॅफ द आजीवीकाज (ए वैनिशड इंडियन रिलिजन) पृ.</span>126</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l3 level1 lfo4; tab-stops: list .5in; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">35.<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ऊषा चैपड़ा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">, <span lang="HI">प्राचीन और मध्यकालीन भारत</span>, <span lang="HI">प्रकाशक सुलतान चंद एंड
संस</span>, <span lang="HI">तृतीय संस्करण</span>, <span lang="HI">अक्तूबर </span>1991,
<span lang="HI">पृ.. </span>89</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">---000---</span></b></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE08jUd_FAEfSL55NUX5TuPF3SD24qCVMNdqSbkawZJ32gs7Rf-bqKOv1qx9O1B_abT7mBdfxxR9bDSmeRaYoFjKLAXJ9nysNVR5SRq14tKOG7ULxenvcIWnTxWwRe56QRLz-ZghaIU-k/s1600/I.K.+Gangania+3+.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE08jUd_FAEfSL55NUX5TuPF3SD24qCVMNdqSbkawZJ32gs7Rf-bqKOv1qx9O1B_abT7mBdfxxR9bDSmeRaYoFjKLAXJ9nysNVR5SRq14tKOG7ULxenvcIWnTxWwRe56QRLz-ZghaIU-k/s200/I.K.+Gangania+3+.jpeg" height="200" width="168" /></a></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></span></b></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="header"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Hyperlink"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
text-align:justify;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
mso-bidi-font-size:10.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;
mso-bidi-language:HI;}
</style>
<![endif]-->
</span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">ईशकुमार गंगानिया</span></b></div>
<b>
</b><br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><br /></b></div>
<b>
</b>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="header"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Hyperlink"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
text-align:justify;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
mso-bidi-font-size:10.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;
mso-bidi-language:HI;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<br />
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;
mso-bidi-language:KN;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" style="tab-stops: 377.25pt;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पिता का नाम</span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold;"></span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">:<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>श्री नवीन चन्द्र</span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन्म
:</span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold;"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अक्तूबर 25, 1956</span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैतृक
गांव :<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रठौरा (छपरौली) मेरठ, उत्तर प्रदेश</span></b></div>
<div class="MsoNormal">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा
: <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एम. ए.
( अग्रेजी व राजनीति शास्त्र) बी. एड.</span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संप्रति
:<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>प्रवक्ता
(अग्रेजी) दिल्ली प्रशासन, दिल्ली</span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकाशित
रचनाएं :</span></b></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<ul style="margin-top: 0in;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हार नहीं मानूंगा (कविता संग्रह) </span><b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></b></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अम्बेडकरवादी साहित्य विमर्श</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अम्बेडकरवादी साहित्य के प्रतिमान </span><b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></b></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आजीवक : कल आज और कल </span><b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></b></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अस्मिताओं के संघर्ष में दलित समाज (आजीवक इतिहास के झरोखे से) </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l1 level1 lfo2; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अम्बेडकरवादी साहित्य आन्दोलन और भारतीय समाज </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
</ul>
<ul style="margin-top: 0in;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक वक्त की रोटी (कविता संग्रह)</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अम्बेडकरवादी आईने में भ्रष्टाचार</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वाधीनता संग्राम में डा. अम्बेडकर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
</ul>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रक्रियाधीन
लेखन </span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;"></span></div>
<ul style="margin-top: 0in;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परंपरावादी चिंतन बनाम् अम्बेडकरवाद</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आजीवक : क्या क्यों और कैसे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अश्वेत आन्दोलन और अम्बेडकरवादी समाज</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list .5in;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहानी संग्रह</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></li>
</ul>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूर्व उप-संपादक : अपेक्षा (अम्बेडकरवादी साहित्य का
त्रैमासिक मुखपत्र) </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संपादक : आजीवक विजन (मासिक)</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग्रेजी व हिन्दी की विभिन्न पत्र-पत्रिकाओं में कविता,
कहानी, पुस्तक समीक्षा व आलोचनात्मक लेखन </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पर्क : बी- 912, एम आई जी फ्लैट्स, ईस्ट आफ लोनी रोड़,
दिल्ली- 110093 </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दरभाष : 011-22811166 व मो. 09868583257</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ई-मेल</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><a href="mailto:ishgangania@rediffmail.com">ishgangania@rediffmail.com</a></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><a href="mailto:ikgangania@gmail.com">ikgangania@gmail.com</a></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><a href="mailto:aajivakvision@gmail.com">aajivakvision@gmail.com</a></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ब्लाग </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><span lang="HI"> आजीवक</span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>aajivaka.blogspot.com</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<span style="color: #0070c0; font-family: Shiva-Medium; font-size: 11.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Hyperlink"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman","serif";}
</style>
<![endif]--><br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
</div>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-81500092931193490632013-10-14T19:10:00.000-07:002013-10-14T19:10:00.772-07:00कविताएं<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvoIrNUSrVY7E9jtt9tgqUA6dUAJmllSROevvQaW0d0CqnBAtaD8sifH2tzU_a-Xcyj8sokSe9JgQhUIGIr5TUH9X45pZe6fe-r-JHxJsNFY7-Ssfx1qTV3r3hVdgN4naTlLkEO7fbJ2Q/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AC.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="133" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvoIrNUSrVY7E9jtt9tgqUA6dUAJmllSROevvQaW0d0CqnBAtaD8sifH2tzU_a-Xcyj8sokSe9JgQhUIGIr5TUH9X45pZe6fe-r-JHxJsNFY7-Ssfx1qTV3r3hVdgN4naTlLkEO7fbJ2Q/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AC.jpg" width="200" /></a></div>
<span style="color: #38761d;"><span style="font-size: large;">आशा पाण्डे ओझा की छः कविताएं</span></span><br />
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">1</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">सुन</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">लड़की</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">!<br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">वहशतों</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">घुंघरू</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">पहन</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कर</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">नाच</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">रही</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">शैतानी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">रूहें</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">तेरे</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">इर्द</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> -</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">गिर्द</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कौन</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">जाने</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कब</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">मसल</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">देंगी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">अपने</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">क़दमों</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">तले</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">तेरी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">इज्ज़त</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कलियां</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">देखे</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">भी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कौन</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">यह</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">दहशतज़दा</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">मंज़र</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कानून</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आंखों</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">भी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">तो</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">काली</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">पट्टी</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आशा</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">पाण्डेय</span><span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">ओझा</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: grey; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">2</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">चंद</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">सिक्कों</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">बोझ</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">तले</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">दब</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">जाती</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आवाज़े</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आदम</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">सबसें</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">सस्ता</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">बिकता</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">बाज़ारवाद</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">दुनिया</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आदमी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">ज़मीर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">इन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">दिनों</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">जाने</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कंहां</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">सोया</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">सीनों</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">तूफ़ान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आंख</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">पानी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">भी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">तो</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">सूख</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">चला</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">रौंदी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कुचली</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">मसली</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आत्मा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">याचक</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">सी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">बेबस</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">लाचार</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">दफ़्न</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">लौटी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">हो</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">जैसे</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">अभी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">अभी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">किसी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">अपने</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">हाथों</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कौन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">मरा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">होगा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आखिर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">क्यों</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आत्मा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">शक्ल</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">बजे</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">हुवे</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">हैं</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">बारहा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">उफ़्फ़</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> !!<br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">तो</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">ये</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">ज़मीर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">मौत</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">थी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> !<br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">चलो</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">देख</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">ही</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">ली</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आख़िरकार</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">जीते</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">जी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">मौत</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">दुनिया</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">हमने</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br />
</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">अपनी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">आंखों</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhaz2pYR33CyuEI-Tn4vDoFUDFQERvltzIY4JgEmYaSucAJwOKsiiZKWQrPYydE8T1P_jpV35R2XVUpYN_h_cfiBD2dUfHSKxSjrBkc_G14jap1AZ5N7lKEAD1WDeJHsKtq5tfvCE263mk/s1600/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A5%9C%E0%A4%B9%E0%A4%B2-%E0%A5%AF.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhaz2pYR33CyuEI-Tn4vDoFUDFQERvltzIY4JgEmYaSucAJwOKsiiZKWQrPYydE8T1P_jpV35R2XVUpYN_h_cfiBD2dUfHSKxSjrBkc_G14jap1AZ5N7lKEAD1WDeJHsKtq5tfvCE263mk/s200/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A5%9C%E0%A4%B9%E0%A4%B2-%E0%A5%AF.jpg" width="150" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<span style="color: #0070c0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
<span style="color: #333333; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">3</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">हथेली</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">पर</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">मेरी</span><span style="color: #e36c0a; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">शबनम</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">रख</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">गया</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">जबसें</span><span style="color: #e36c0a; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">वो</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">ग़रीब</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">बच्चा</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">अपनी</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">आंखों</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">का</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">सोचती</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">हूँ</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">काश</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">!</span><span style="color: #e36c0a; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">मैं</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">सीप</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">होती</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">तो</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">बना</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">देती</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">मोती</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">वो</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">अश्क</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">उसकी</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">आंखों</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;">का</span><span style="color: #e36c0a; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent6; mso-themeshade: 191;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #333333; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">4</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">दे</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">रहे</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हो</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जो</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">तुम</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अपनी</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पीढ़ियों</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">को</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">यह</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अपराध</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मूलक</span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संस्कार</span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जानते</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हो</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कहां</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ले</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जायेंगे</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वे</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इनको</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ?</span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ठीक</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वहीं</span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जहां</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पर</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जाकर</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">थमते</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हैं</span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अपराध</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">के</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पांव</span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सिर्फ़</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">और</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सिर्फ़</span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आत्मघात</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पर</span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">धीरे</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-</span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">धीरे</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">यह</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आत्मघात</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कर</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">देगा</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इस</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सुन्दर</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सृष्टि</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">का</span><span style="color: #c00000; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #c00000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अंत</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhBEHGtqU8Fq8OQrdTWFRb6FNZiVlu9nZ7uHImKawXFajqCStoiJmORzHjp5wt0ZVmjmG20G4nY92_pcN0hTaxcCRmHD2hh85P40Gv-Z0XTSTnlpH_IcDAZwquXtcnbmRGXMZtEOcHy1ug/s1600/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A6.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhBEHGtqU8Fq8OQrdTWFRb6FNZiVlu9nZ7uHImKawXFajqCStoiJmORzHjp5wt0ZVmjmG20G4nY92_pcN0hTaxcCRmHD2hh85P40Gv-Z0XTSTnlpH_IcDAZwquXtcnbmRGXMZtEOcHy1ug/s200/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A6.jpg" width="160" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #333333; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">5</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">स्मृतियों</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">के</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कंठ</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">से</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ज़िन्दगी</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जब</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">भी</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">गुनगुनाती</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">है</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">तेरा</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">नाम</span><span style="color: #006600; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पलकों</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">की</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सितार</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पर</span><span style="color: #006600; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ख़ुद</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-</span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ब</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-</span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ख़ुद</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">थिरक</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">उठती</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हैं</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अश्कों</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">की</span><span style="color: #006600; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">उंगलियां</span><span style="color: #006600; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #333333; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">6</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<span style="color: blue;">
</span><div class="MsoNormal">
<span style="color: blue;"><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">मिल</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">गई</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">हूं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">उसमे</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="color: blue;">
</span><div class="MsoNormal">
<span style="color: blue;"><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">बरसात</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">की</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">बात</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लिखूं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">तब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">मेरी</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">आंखों</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">का</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="color: blue;">
</span><div class="MsoNormal">
<span style="color: blue;"><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">पानी</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">पढना</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">उसें</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">घटाटोप</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">बादलों</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">की</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">बात</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लिखूं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">तब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">समझना</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">मन</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">का</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">द्वन्द</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">रचा</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">है</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">मैंने</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">सूखी</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">नदियों</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">की</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">बात</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लिखूं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">तब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">समझ</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लेना</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">उस</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">बिन</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="color: blue;">
</span><div class="MsoNormal">
<span style="color: blue;"><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">कितनी</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">रीती</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">हूं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">मैं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">मैं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">कुछ</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">न</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लिखूं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">तब</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जान</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लेना</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">मिल</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">गई</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">हूं</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">उसमे</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">सदा</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">सदा</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">के</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लिए</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">जिसके</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लिए</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">लिखती</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">रही</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12pt; line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="color: blue;">
</span><div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #663300; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh0wl55mcnjB5P4WQrC2_6sGOFbpuBJRGEuwcpvaolfkbilfOxIWTuBNz5QS3J5bn9XQh1SPuhEuNBQfWRHAEZB4bUg2MnTZh0-_GjRZH5Wuq_j22qc-H77FTAEJqfrOwpVSznSnruHuz4/s1600/%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A4%BE+%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%87+%E0%A4%93%E0%A4%9D%E0%A4%BE.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh0wl55mcnjB5P4WQrC2_6sGOFbpuBJRGEuwcpvaolfkbilfOxIWTuBNz5QS3J5bn9XQh1SPuhEuNBQfWRHAEZB4bUg2MnTZh0-_GjRZH5Wuq_j22qc-H77FTAEJqfrOwpVSznSnruHuz4/s320/%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A4%BE+%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%87+%E0%A4%93%E0%A4%9D%E0%A4%BE.jpg" width="240" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
</div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Hyperlink"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">आशा</span><span style="color: red; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">पाण्डे</span><span style="color: red; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">ओझा</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जन्म</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">स्थान</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ओसियां</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">( </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जोधपुर</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> )</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शिक्षा</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> :</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एम</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> .</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ए</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> (</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हिंदी</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ) </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एल</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एल</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> .</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">बी.(जय</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">नारायण</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">व्यास</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">विश्व</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">विद्यालया</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जोधपुर</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> (</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राज</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">.)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">'</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हिंदी</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कथा</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आलोचना</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">में</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">नवल</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">किशोरे</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">का</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">योगदान</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">में</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0033cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शोधरत</span><span style="color: #0033cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">प्रकाशित</span><span style="color: red; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">कृतियां</span><span style="color: red; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">1. </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">दो</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">बूंद</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">समुद्र</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">के</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">नाम</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 2. </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एक</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कोशिश</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">रोशनी</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">की</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ओर</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> (</span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">काव्य</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> )</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 3. </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">त्रिसुगंधि</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> (</span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्पादन</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> )</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">शीघ्र</span><span style="color: red; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">प्रकाश्य</span><span style="color: red; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">1. </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वजूद</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">की</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">तलाश</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> (</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संपादन</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ) 2. </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वक्त</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">की</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शाख</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">से</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ( </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">काव्य</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ) 3. </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पांखी</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> (</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हाइकु</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संग्रह</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> )</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">देश</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">की</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">विभिन्न</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पत्र</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> -</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पत्रिकाओं</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">व</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इ</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पत्रिकाओं</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">में</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कविताएं</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मुक्तक</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ग़ज़ल</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">क़तआत</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">दोहा</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हाइकु</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कहानी</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> , </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">व्यंग</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">समीक्षा</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आलेख</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">निंबंध</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शोधपत्र</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">निरंतर</span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">प्रकाशित</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: red; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> -</span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">पुरस्कार</span><span style="color: red; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कवि</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">तेज</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पुरस्कार</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जैसलमेर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजकुमारी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">रत्नावती</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पुरस्कार</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जैसलमेर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">महाराजा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कृष्णचन्द्र</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जैन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">स्मृति</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एवं</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पुरस्कार</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पूर्वोत्तर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हिंदी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अकादमी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शिलांग</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> (</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मेघालय</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ) </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साधना</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">समिति</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पाली</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एवं</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अकादमी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">उदयपुर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्वारा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभिनंदन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वीर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">दुर्गादास</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राठौड़</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जोधपुर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पांचवे</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अंतर्राष्ट्रीय</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हिंदी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">विकास</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मलेन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ताशकंद</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">में</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सहभागिता</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एवं</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सृजन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">श्री</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">प्रेस</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मित्र</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">क्लब</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">बीकानेर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्वारा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभिनंदन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मारवाड़ी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">युवा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मंच</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">श्रीगंगानगर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्वारा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभिनंदन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">श्री</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संत</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कवि</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सुंदरदास</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राष्ट्रीय</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">समारोह</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">समिति</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">भीलवाड़ा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सरस्वती</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सिंह</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">स्मृति</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पूर्वोत्तर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हिंदी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अकादमी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शिलांग</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मेघालय</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अंतराष्ट्रीय</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्यकला</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मंच</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मुरादाबाद</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">के</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सत्ताईसवें</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अंतराष्ट्रीय</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हिंदी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">विकास</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मलेन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">काठमांडू</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">नेपाल</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">में</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सहभागिता</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एवं</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हरिशंकर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पाण्डेय</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">भूषण</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्यकार</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">परिषद</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कांकरोली</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्वारा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभिनंदन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">श्री</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">नर्मदेश्वर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सन्यास</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आश्रम</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">परमार्थ</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ट्रस्ट</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एवं</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सर्व</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">धर्म</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">मैत्री</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संघ</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अजमेर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">के</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संयुक्त</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">तत्वावधान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">में</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभिनंदन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राष्ट्रीय</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कला</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एवं</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संस्कृति</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">परिषद्</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">हल्दीघाटी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्वारा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">काव्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">शिरोमणि</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्मान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> ,</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अकादमी</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">उदयपुर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एवं</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साहित्य</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">साधना</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">समिति</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पाली</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">राजस्थान</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्वारा</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पुन</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">: </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सितम्बर</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">२०१३</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">में</span><span style="color: #0070c0; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभिनंदन</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संपर्क</span><span style="color: #00b050; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> : 09772288424 /07597199995 /09414495867</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">E mail : </span><a href="mailto:asha09.pandey@gmail.com" target="_blank"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">asha09.pandey@gmail.com</span></a><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ब्लॉग: </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><a href="http://ashapandeyojha.blogspot.com/" target="_blank"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ashapandeyojha.blogspot.com</span></a><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<span style="color: #c00000; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
</div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 13.5pt;">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com16tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-34096688152299669462013-07-05T09:36:00.001-07:002013-07-05T09:36:59.712-07:00कविताएं और गज़लें<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhY9lb-WNE9KeYVlHFc_uhVNZTJm824nMZoeqBJVWz_2hUBbr7xAGtrjLcwdeNUun-EbqwgPcTnagZImxxhoIAsGV3FMSMQqA5cIjdsKEXa_FEWNUijPRiGcljO-lbwuLlAFVTSP2lrOJ4/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AC.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="133" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhY9lb-WNE9KeYVlHFc_uhVNZTJm824nMZoeqBJVWz_2hUBbr7xAGtrjLcwdeNUun-EbqwgPcTnagZImxxhoIAsGV3FMSMQqA5cIjdsKEXa_FEWNUijPRiGcljO-lbwuLlAFVTSP2lrOJ4/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AC.jpg" width="200" /><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></a><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhY9lb-WNE9KeYVlHFc_uhVNZTJm824nMZoeqBJVWz_2hUBbr7xAGtrjLcwdeNUun-EbqwgPcTnagZImxxhoIAsGV3FMSMQqA5cIjdsKEXa_FEWNUijPRiGcljO-lbwuLlAFVTSP2lrOJ4/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AC.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></a></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<div class="MsoNormal">
<span style="color: green; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">वरिष्ठ कवि-गज़लकार रामकुमार कृषक की कविताएं और गज़लें</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">पांच कविताएं</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #9900ff; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">किस तरियों पेट-घट भरे</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">कंठ की </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">सुराही को</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">बूंद का अभाव</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">किस तरिर्यों पेट-घट भरे.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जिव्हा को</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">होठों तक खींच</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">नलकों पर जुट आई प्यास</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">कुओं की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">पेंदियां उलीच,</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">अधुनातन घोर तप करे!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">आंखों को </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">केंचुल से ढांप</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">लीप रहे मिट्टी का स्वेद</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">लूओं की </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">लपटों के सांप,</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">पग-पग पर आग-सी जरे!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #0070c0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">जल रहा आकाश</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">बादलों में</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जल नहीं है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जल रहा आकाश</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">और नीचे उतरती</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">मरुथल सरीखी प्यास!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">घुमडते हैं</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">गरजते भी हैं</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">क्रुद्ध बिजली भी गिरा जाते</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">पर कभी क्यों गंध सोंधी</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">बन नहीं पाते?</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">मौसमी ही क्यों</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">युगों का संग यह परिहास!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जानती</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">पहचानती भी है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">स्वाति का सौहार्द यह धरती</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">पर फसल से मोतियों की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">भूख कब मरती?</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">भूख ही क्यों</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">काव्य भू का/भूख ही इतिहास!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #cc00cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">सूरज ने हाथों से खींचा</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">सूरज ने </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">हाथों से खींचा</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जिगद गया दूबिया गलीचा!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">गरमाया आसमान</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">कांपने लगा</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">धरती की स्वेद-गंध</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">भांपने लगा</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">ऊंचा भी और हुआ नीचा!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">घुंधुआती आंख/आंख</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">टोहती रही</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">आस बंधी प्यास/बाट</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जोहती रही</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">उग आया रेत का बगीचा!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: teal; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">तपी है जेठ-भर दुपहर</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जली है रोज</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">तिल-तिल कर</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">तपी है जेठ</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">भर चुपहर</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">निरंतर</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">चक्रवातों में</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">बगूलों में झुलसते</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">घूमते पल-पल</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">एक प्रिक्रिया </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">धरित्री की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">समन्दर की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">समय के ठीक अंतर की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जरूरी है---</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">कि कल</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">हलचल</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">दिखाई दे</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">दिशाओं में</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">घुले सागर</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">हवाओं में!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #cc6600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">उफ, उमस ऎसी</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">उफ, उमस ऎसी</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">और गर्दन तक नहीं हिलती</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">दरख्तों की!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">किस हवा में है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जो बेचैनी नहीं है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">आंख तो मौसम की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">अनपैनी नहीं है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">साफ अब सारी जड़ावट</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">ताज-तख्तों की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">और गर्दन तक नहीं हिलती</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">दरख्तों की!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">सिर उठाए हैं</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">तो सिर कब तक चढ़ेंगे</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">हो चुकी हर हद्द</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">किस हद तक बढ़ेंगे</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">छांव बदतर ताप से</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">इन सरपरस्तों की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">और गर्दन तक नहीं हिलती</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">दरख्तों की!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">खुद पसीना पी</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">इन्हें पानी दिया है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">संस्कारित जुर्म क्या कुछ</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">कम किया है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">दृष्टि पर बदली हुई है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">आज भक्तो की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">और गर्दन तक नहीं हिलती</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">दरख्तों की!</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj_kCEnpBgMcYYg-oVmyodYzX-SDM88KI2-8Vvf0Lu5qlf25XV_3Cs2LyDUif8f08zVFl7Z3eKgEFGhN6HVWRV-rHb0zqR8KRRekMufFHUWc-jhTBlTaNwQftzJLsANtWRSqhXuqDBaNEU/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AA.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="134" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj_kCEnpBgMcYYg-oVmyodYzX-SDM88KI2-8Vvf0Lu5qlf25XV_3Cs2LyDUif8f08zVFl7Z3eKgEFGhN6HVWRV-rHb0zqR8KRRekMufFHUWc-jhTBlTaNwQftzJLsANtWRSqhXuqDBaNEU/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AA.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #cc0000; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">चार गज़लें</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: green; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(1)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कैसा <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है मौसम <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ये फली घमस है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">दिल्ली के हिस्से उमस ही उमस है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गया
साढ़ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सारा <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मिले <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चंद
छींटे</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>न बरसा है सावन
ये कैसा बरस है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">धुआं-धूल चारों <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तरफ है <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>घुटन-सी</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">घुटी जा रही हर कदम हर नफस है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बढ़ा प्यास पहले
लिया लूट पानी</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पिलाना है वाटर
दिखाना तरस है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभी और सोना है तो जाग जाओ</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अभी रात बाकी है गहरा तमस है.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #7030a0; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(2)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">लू नहीं धूल नहीं कुछ बदल रहा मौसम</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जेठ-भर ऎसे तपा गल-पिघल रहा मौसम</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">देह से आठ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पहर
जो <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ढला <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पसीने-सा</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">प्यास के वास्ते बूंदों में ढल रहा मौसम</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">बिजलियों और <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>घटाओं की <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आशनाई <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>में</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">मत्त मौसम के लिए खुद मचल रहा मौसम</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">गांव-गलियार <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सड़कबाज <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>शहर हो <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चाहे</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">नग्न बच्चों की तरह खुल-उछल रहा मौसम</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">साथ पुरवाई पवन हाथ में छड़ी-छाता</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">देखकर इंद्रधनुष चुप टहल रहा मौसम </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(3)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">बरसात हो रही है <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बरसात <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हो
रही है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">धरती से आस्मां की यूं बात हो रही है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">छज्जों से दरीचों तक झालर है मोतियों की</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">आंगन में <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बुदबुदों
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>की <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बारात <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हो
रही है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">रिमझिम का खुले खेतों फसलों से प्यार करना</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">धानों <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>की <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बालियों में <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नग़मात <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हो
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रही है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">बिजली का बादलों से यह खेल-खिलखिलाना</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">हर सू <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>शबे-चराग़ां
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>शब्बेरात <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हो <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रही <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">तारों से जुगनुओं से रिश्ता है एक पुराना</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">डरने की बात क्या है गर रात हो रही है.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #a50021; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(4)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">धूप निकली और मौसम खुल गया</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">आसमां <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>का चेहरा
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>भी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>धुल गया</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">खिड़कियां खुलकर मिलीं कहने लगीं</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">रंग रिश्तों का <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>फिज़ां <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>में
घुल गया</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">टूटना संबंध का <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कुछ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>यों
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लगा</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">ज्यों सफर के बीच कोई पुल गया</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">दर्द कुछ गहरा गया तड़पा गया</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">पास से गाकर कोई बुलबुल गया</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">हम <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसे <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गाते <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रहे
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सुनते <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रहे</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">उनका बाजूबंद जो खुल-खुल गया.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">-0-0-0- </span><br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiw15jyyQwux6b4i6jg0-b2I-PFYhbmwDLLsLbcM3P73FVkpGcADZJyVHvIwYHSn2oE0pmXwkZc1sywKZ7cuA69C0C3hS749krz-4iT1dDhqtDO758cg2OzP4CjjyycjhXcVH8uEq_TLwA/s1600/RK+Krishak.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiw15jyyQwux6b4i6jg0-b2I-PFYhbmwDLLsLbcM3P73FVkpGcADZJyVHvIwYHSn2oE0pmXwkZc1sywKZ7cuA69C0C3hS749krz-4iT1dDhqtDO758cg2OzP4CjjyycjhXcVH8uEq_TLwA/s1600/RK+Krishak.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<div class="MsoNormal">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="footer"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">वरिष्ठ</span><span style="color: #ff3300;"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कवि</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">और</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">ग़ज़लकार</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">रामकुमार</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कृषक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">का</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">जन्म</span><span style="color: #ff3300;"> 1 </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अक्टूबर</span><span style="color: #ff3300;"> 1943 </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">को</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">मुरादाबाद</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">के</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">गुलड़िया</span><span style="color: #ff3300;"> (</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पो</span><span style="color: #ff3300;">. </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अमरोहा</span><span style="color: #ff3300;">) </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">उत्तर</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">प्रदेश</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">में</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">था</span><span style="color: #ff3300;">. </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">आप</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">हिन्दी</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">में</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">एम</span><span style="color: #ff3300;">.</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">ए</span><span style="color: #ff3300;">. </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">और</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">साहित्यत्न</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">हैं</span><span style="color: #ff3300;">. </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कृषक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">जी</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">की</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अब</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">तक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">प्रकाशित</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कृतियां</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">हैं</span><span style="color: #ff3300;">: </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">बापू</span><span style="color: #ff3300;">(1969), </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">ज्योति</span><span style="color: #ff3300;"> (1972), </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सुर्खियों</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">के</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">स्याह</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">चेहरे</span><span style="color: #ff3300;"> (1977), </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">नीम</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">की</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पत्तियां</span><span style="color: #ff3300;">(1984), </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">फिर</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">वही</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">आकाश</span><span style="color: #ff3300;"> (1991), </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">आदमी</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">के</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">नाम</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पर</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">मज़हब</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span><span style="color: #ff3300;">(1991), </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">मैं</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">हूं</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">हिंदुस्तान</span><span style="color: #ff3300;"> (1998) </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">और</span><span style="color: #ff3300;">, </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">लौट</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">आएंगी</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">आंखें</span><span style="color: #ff3300;"> (2002) </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कविता</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पुस्तकें</span><span style="color: #ff3300;"> . </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">एक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कहानी</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">संग्रह</span><span style="color: #ff3300;"> – </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">नमक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">की</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">डलियाँ</span><span style="color: #ff3300;"> (1980) </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">और</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">बच्चों</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">तथा</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">नवसाक्षरों</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">के</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">लिए</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सात</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पुस्तकें</span><span style="color: #ff3300;"> '</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कर्मवाची</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">शील</span><span style="color: #ff3300;">" </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">नामक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">संपादित</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कृति</span><span style="color: #ff3300;">. '</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अपजस</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अपने</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">नाम</span><span style="color: #ff3300;">' (</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">शीघ्र</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">प्रकाश्य</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">गज़ल</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">संग्रह</span><span style="color: #ff3300;">). </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">इसके</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अतिरिक्त</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">विभिन्न</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">साहित्यिक</span><span style="color: #ff3300;">-</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सांस्कृतिक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">संगठनों</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">में</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सक्रिय</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">हिस्सेदारी</span><span style="color: #ff3300;">. </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">जन</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">संस्कृति</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">मंच</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">की</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">दिल्ली</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">इकाई</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">के</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">संस्थापक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सदस्य</span><span style="color: #ff3300;">. </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">महत्वपूर्ण</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">काव्य</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">संग्रहों</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">और</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पत्र</span><span style="color: #ff3300;">-</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पत्रिकाओं</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">में</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">रचनाएं</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">प्रकाशित</span><span style="color: #ff3300;">. </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">हिन्दी</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अकादमी</span><span style="color: #ff3300;">, </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">दिल्ली</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सहित</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">संस्थाओं</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">से</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पुरस्कृत</span><span style="color: #ff3300;"> - </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सम्मानित</span><span style="color: #ff3300;">. '</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">अलाव</span><span style="color: #ff3300;">' </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">और</span><span style="color: #ff3300;"> '</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">नई</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पौध</span><span style="color: #ff3300;">' </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">पत्रिकाओं</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">का</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सम्पादन</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">और</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">प्रकाशन</span><span style="color: #ff3300;">.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सम्पर्क</span><span style="color: #ff3300;"> : </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सी</span><span style="color: #ff3300;">-3/59, </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">सादतपुर</span><span style="color: #ff3300;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">विस्तार</span><span style="color: #ff3300;">, </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">दिल्ली</span><span style="color: #ff3300;"> – 110094</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif";">दूरभाष</span><span style="color: #ff3300;"> : 09868935366</span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"><br /></span></span></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-20882679092219379952013-06-11T23:07:00.004-07:002013-06-13T22:19:09.125-07:00रचना समय<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEii1MXVVvmwKqN2-7Lq-ahP6m0mQq6AFNRPVOcO6B8f1sCBqwM2hRqVdvBjMKFDjqXFF_WbS_l-zzs8mGg1erzfRkwrKSGX1M2AMBQZjbipXAC0jVU53Y3QSwNcaVsDHcykXpxdS6OmRBM/s1600/%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97+-+%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%97+%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%B0.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="191" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEii1MXVVvmwKqN2-7Lq-ahP6m0mQq6AFNRPVOcO6B8f1sCBqwM2hRqVdvBjMKFDjqXFF_WbS_l-zzs8mGg1erzfRkwrKSGX1M2AMBQZjbipXAC0jVU53Y3QSwNcaVsDHcykXpxdS6OmRBM/s320/%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97+-+%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%97+%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%B0.jpg" width="320" /></a></div>
<div style="text-align: center;">
(युवा चित्रकार पराग तोमर कीपेण्टिंग)</div>
<div style="text-align: center;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<h1 style="line-height: 18pt; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="font-size: large;"><span style="color: #cc0000;"><span style="font-weight: normal;"><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; text-decoration: none;">युवा कवि सौरभ राय न केवल एक सफल कवि हैं बल्कि एक अच्छे अनुवादक
भी हैं. उन्होंने अनेक अहिन्दी भाषी कवियों की कविताओं के अनुवाद किए हैं. रचना समय में इस बार प्रस्तुत हैं सौरभ राय की कविताएं
और</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; text-decoration: none;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; text-decoration: none;">साथ ही के. सच्चिदानन्दन और काजी नज़रुल इस्लाम की कविताओं के
उनके द्वारा किए गए अनुवाद.</span></span></span></span></h1>
<span style="font-size: small;">
</span><br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgtEZyxwVmfe0oBa9twETcNUrrv0FYQJwvajkZ8G01awM2darinBUHauCaPINf1Cx9qHf2Y_YfLZ6NK0AR6QH6n3TO3B7s6LO-1x9eJhcRRcMz8ZX_BuYh9Jt9aCnUzsjaotYgYmBS8P_s/s1600/K.-Satchidanandan.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgtEZyxwVmfe0oBa9twETcNUrrv0FYQJwvajkZ8G01awM2darinBUHauCaPINf1Cx9qHf2Y_YfLZ6NK0AR6QH6n3TO3B7s6LO-1x9eJhcRRcMz8ZX_BuYh9Jt9aCnUzsjaotYgYmBS8P_s/s200/K.-Satchidanandan.jpg" width="186" /></a></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #336600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">के. सच्चिनन्दन की कविता</span></div>
<h1 style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #a50021; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 15.0pt;">पागल</span></h1>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
किसी जात का नहीं है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">न
ही </span><span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">किसी</span><span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">
धर्म का ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लिंग
– शर्म – शिष्टता की</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">परिभाषाओं
से परे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सिद्धांतों
से दूर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बहुत
दूर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उसका
भोलापन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमारे
लिए</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">असाध्य</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">दुर्गम
है ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उसकी
भाषा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सपनों
की नहीं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एक
अलग ही यथार्थ में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जीता
है वो !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उसकी
वासना</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चाँद
की दूधिया रोशनी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जो
पूर्णिमा को</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">समस्त
आकाश में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रात
भर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उमड़ती
है ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">आकाश
की तरफ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नज़रें
उठाकर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
ताकता रहता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अनजाने
देव पुरुषों की तरफ ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कंधे
झटकता हुआ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
हिलाता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अपने
विराट पंख</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उसे
दिखलाई देती है </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कीट
पतंगों की आत्मा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">राह
चलते वो</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नमस्कार
करता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कुत्तों
को ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उसे
दिखलाई देता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">दरख्तों
का ख़ून</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बस
स्टैंड पर बैठा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो सुनता
है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">शेरों
की दहाड़</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
बिलौटे की</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चमकती
आँखों में झाँक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देखता
रहता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">स्वर्ग
के मनोरम दृश्य ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
चींटियों की कतार पर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कान
टेक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">घंटों
सुनता रहता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उनका
संगीत ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
हवा को थपकते हुए</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">साध
लेता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">असंख्य
चक्रवात ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
चलते हुए अचानक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">गुस्से
से</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कुचल
देता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">किसी
धधकते ज्वालामुखी को</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बदल
देता है उसे </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उर्वरा
खेत में ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
अद्भुत समय यात्री !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उसकी
शताब्दी बीतती</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एक
सेकेंड में !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बीस
सेकेंड और</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
क्रूस पर लटका मिलता ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">छह
सेकेंड और -</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
शांत बैठा होता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोधगया
के</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अंजीर
के नीचे ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">दिन
भर में वो</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">ख़त्म
कर देता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">समस्त
पृथ्वी की</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">संरचना
।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
बेचैन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">भटकता
है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नीचे
दहकती है उसकी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नयी
नवेली पृथ्वी ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो
पागल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमारे
जैसा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पागल
नहीं है ।।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #006600; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">[Translation
of K Satchidanandan's masterpiece Branthanmar (The Mad), originally written in
Malayalam]</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #006600; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjhbasAvaD4rbPltZmBlovC9vZ8EmGXacoTaAtL9zX8sRV0BtI2FSaMkgS-T4MIrZkeFFdqaByQ6u_p0MTXqDiRdfxZgdg3k0wCh3vFF6kK0lUJOqxsqjkF5eoYckQzFSqlKowm5xfI-6Q/s1600/nazrul+islam.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjhbasAvaD4rbPltZmBlovC9vZ8EmGXacoTaAtL9zX8sRV0BtI2FSaMkgS-T4MIrZkeFFdqaByQ6u_p0MTXqDiRdfxZgdg3k0wCh3vFF6kK0lUJOqxsqjkF5eoYckQzFSqlKowm5xfI-6Q/s200/nazrul+islam.jpg" width="162" /></a></div>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #006600; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #0066ff; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; font-style: normal; mso-bidi-font-style: italic;">काज़ी नज़रुल इस्लाम की कविता</span></address>
</address>
<br />
<h1 style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<i><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 15.0pt;">बिरोधी</span></i></h1>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,वीर
!<br />
बोलो, चिर उन्नत मम शीश !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मेरा
शीश निहार देखो</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">झुका
पड़ा है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">शिखर
हिमाद्री ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
वीर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
महा विश्व</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">महा
आकाश चीर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चंद्र-सूर्य-ग्रहों
से आगे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">धरती-पाताल-स्वर्ग
भेद</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">ईश्वर
का सिंहासन छेद</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उठा
हूँ मैं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं-धरती
का एकमात्र</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">शाश्वत
विस्मय ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देखो
मेरे नेत्रों में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रूद्र
भगवान जले</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जय
का दिव्य टीका</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">ललाट
पर चिर: स्थिर !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
वीर !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
चिर उन्नत मम शीश !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
दायित्वहीन, क्रूर, नृशंस</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">महाप्रलय
का नटराज</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
साईक्लोन, विध्वंस</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
महाभय</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
पृथ्वी का अभिशाप</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
निर्दयी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सब
कुछ तोड़ फोड़</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
नहीं करता विलाप</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
अनियम</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उच्छ्रुन्खल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
कुचल चलता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नियम-क़ानून-श्रंखल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
नहीं मानता कोई प्रभुता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
टार्पेडो</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
बारूदी विस्फोट</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">शीश
बनकर उठा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
धूरजती</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
अकाल वैशाख का</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">परम
अंधड़</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">विद्रोही
-</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
विश्व विधात्री का विद्रोही पुत्र</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नंग
धड़ंग लम्भड़ !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
वीर !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
चिर उन्नत मम शीश !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
बवंडर, मैं तूफ़ान</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
उजाड़ चलता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पथ
के विषय तमाम</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
नृत्य-पागल-छंद</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अपने
ताल पर नाचता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
मुक़्त जीवन-आनंद !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
हमीर, मैं छायानट, हिन्डोल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
चिर चंचल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उछल
कूद</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
नृत्योन्माद, हिलकोल !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
अपने मन की करता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं
मुझे कोई लज्जा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
शत्रु से करूँ आलिंगन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चाहे
मृत्यु से लड़ूं पंजा !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
उन्मात मैं झंझा<br />
मैं महामारी<br />
धरित्री की बेचैनी<br />
शासन का खौफ़,संहार<br />
मैंप्रचंड</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चिर
अधीर !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
वीर !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
चिर उन्नत मम शीश !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
चिर दुरंत, दुर्मति</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
दुर्गम</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">भर
प्राणों का प्याला</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पीता
भरपूर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मद
हरदम</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
होमशिखा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
जमदग्नि</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
यक्ष</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पुरोहित</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अग्नि</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
लोकालय, मैं शमशान</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
अवसान निशावसान</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
इद्राणी पुत्र</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हाथ
में चाँद<br />
ललाट पर सूर्य युगल<br />
एक हाथ में स्नेह बंशी<br />
दूजे में रण बिगुल<br />
मैं कृष्ण कंठ<br />
मंथन विष पीकर<br />
मैं व्योमकेश<br />
गंगोत्री का पागल पीर !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
वीर !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बोलो,
चिर उन्नत मम शीश !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
सन्यासी, मैं सैनिक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
युवराज, वैरागी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
बेदविन, मैं चंगेज़</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
बाग़ी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सलाम
ठोकता केवल ख़ुदको</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
वज्र</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
ब्रह्मा का हुँकार</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
इस्राफिल की तुरही</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
पिनकपाणी का</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">डमरू
त्रिशूल ओमकार</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
धर्मराज का दंड</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
चक्र, महाशंख<br />
प्रणव नाद प्रचंड ।<br />
मैं आगबबूले दुर्वासा का शिष्य<br />
जलाकर रख दूँगा विश्व<br />
मैं प्राण भरा उल्लास<br />
मैं सृष्टि का शत्रु<br />
मैं महा त्रास<br />
मैं महाप्रलय का अग्रदूत<br />
राहू का ग्रास<br />
मैं कभी प्रशांत कभी अशांत<br />
बावला स्वेच्छाचारी<br />
मैं सूर्य के रक़्त में सिंची<br />
एक नई चिंगारी !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
महासागर का गरज</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
अपगामी, मैं अचरज</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
बंधन मुक़्त कन्या-कुमारी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नयनों
की चिंगारी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
सोलह वर्ष का युवक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">प्रेमी,
अविचारी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
ह्रदय में अटका हुआ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">प्रेम
रोग का हूक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
हर्ष असीम अनंत</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">विधवा<br />
मैं वंध्या का दुःख<br />
मैं विधि का ग्रास<br />
मैं अभागे का<br />
दीर्घश्वास<br />
मैं वंचित, व्यथित, पथवासी<br />
मैं निराश्रय पथिकों का सन्ताप<br />
अपमानितों का परिताप<br />
अस्वीकृत प्रेमी की उत्तेजना<br />
मैं विधवा की जटिल वेदना ।<br />
मैं अभिमानी<br />
मैं चित् चुम्बन<br />
मैं चिर-कुमारी कन्या के<br />
थर-थर हाथों का<br />
प्रथम स्पर्श<br />
मैं झुके नयनों का खेल<br />
कसे आलिंगन का हर्ष<br />
मैं यौवन<br />
चंचल नारी का प्रेम<br />
चूड़ियों की खन-खन<br />
मैं सनातन शिशु<br />
नित्य किशोर<br />
मैं तनाव</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
यौवन से सहमी बाला<br />
के आँचल का खींचाव ।<br />
मैं उत्तर वायू-अनिल-शमक<br />
उदास पूर्वी हवा<br />
मैं पथिक कवि की गभीर रागिनी<br />
मैं गीत, मैं दवा<br />
मैं आग में जलता निरंतर अमित प्यास<br />
मैं रूद्र रौद्र रवी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
घृणा, अविश्वास<br />
मैं रेगिस्तान में झर-झर<br />
झरता एक झरना<br />
मैं श्यामल शांत धुंधला<br />
एक सपना, मैं सपना !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
तीव्र आनंद में दौड़ रहा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">ये
क्या उन्माद !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
उन्माद !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैंने
जान लिया है ख़ुदको</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">आज
खुल गए है सब बाँध !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
उत्थान, मैं पतन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
अचेतन में भी चेतन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
विश्व द्वार पर वैजयंती</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मानव
विजय केतन !<br />
विजयोल्लास में ताली पीट<br />
मेरा अश्व बुर्राक़<br />
स्वर्ग मर्त रौंधता<br />
नशे में धुत्त<br />
मैं उसे हाँक<br />
मैं वसुधा पर<br />
उभरा आग्नेयगिरि<br />
जंगल में फैलता दावानल<br />
मैं पाताल-पतित पागल<br />
अग्नि का दूत<br />
मैं करलव, मैं कोलाहल<br />
मैं दामिनी के पंख पर चढ़ उड़ता<br />
प्रकृति का दंभ<br />
मैं धसकती धरती के ह्रदय में<br />
सहसा भूमिकम्प<br />
मैं वासुकी का फण<br />
मैं दूत ज़िब्राइल का<br />
जलता अंजन<br />
मैं विष<br />
मैं अमृत<br />
मैं समुद्र मंथन ।<br />
मैं देव शिशु</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
चंचल<br />
मैं दांत से नोच डालता<br />
विश्व माँ का अंचल<br />
ऑर्फियस की बाँसुरी बजाता<br />
ज्वर ग्रस्त संसार को मैं<br />
बड़ी ममता से सुलाता<br />
मैं श्याम की बंशी<br />
नदी से उछल<br />
छू लेता महाकाश<br />
मेरे भय से धुमिल<br />
स्वर्ग का निखिल प्रकाश<br />
मैं बग़ावत का अखिल दूत<br />
मैं उबकाई नरक का<br />
प्राचीन भूत !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
प्रबल जलप्रलय</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वन्या</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी
धरती को सींच</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी
उजाड़</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
छीन लूँगा विष्णु के</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वक्ष
से</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">युगल
कन्या !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
अन्याय</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
उल्का<br />
मैं शनि<br />
मैं धूमकेतू में जलता<br />
विषधर कालफणी ।<br />
मैं छिन्नमस्ता चंडी<br />
मैं सर्वनाश का दस्ता<br />
मैं जहन्नुम की आग मैं बैठ<br />
बच्चे सा हँसता ।<br />
मैं विन्मय</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
चिन्मय<br />
मैं अजर-अमर-अक्षय<br />
मैं अव्यय<br />
मैं मानव-दानव-देवताओं का भय<br />
में विश्व का चिर दुर्जय<br />
जगदीश्वर ईश्वर<br />
मैं पुरुषोत्तम सत्य<br />
मैं रौंधता फिरता<br />
स्वर्ग पाताल मर्त्य<br />
अश्वत्थामा कृत्य<br />
मैं नटराज का नृत्य<br />
मैं उन्माद !<br />
मैं उन्माद !<br />
मैंने जान लिया है ख़ुदको</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">आज
खुल गए है सब बाँध !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
परशुराम की कठोर कुठार</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">निःक्षत्रिय
करूँगा विश्व</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लाऊँगा
शांति शांत उदार</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
बलराम का हल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">यज्ञकुंड
में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">होगा
दाहक दृश्य !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
महा विद्रोही ! अक्लांत !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उस
दिन होऊँगा शांत -</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जब
उत्पीड़ितों का क्रंदन शोक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">आकाश
वायू में नहीं गूँजेगा ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जब
अत्याचारी का खड्ग तुणीर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">निरीह
के रक़्त से नहीं रंजेगा ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
विद्रोही-रण-क्लांत</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
उस दिन होऊँगा शांत !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पर
तबतक -</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मैं
विद्रोही भृगु बन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">भगवान
के वक्ष को भी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लातों
से</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देता
रहूँगा दस्तक । </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तबतक
-<br />
मैं विद्रोही, वीर<br />
पीकर जगत् का विष<br />
बन विजय ध्वजा अभीक<br />
विश्व रणभूमी के बीचोंबीच<br />
खड़ा रहूँगा अकेला<br />
चिर उन्नत शीश !!</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #336600; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">[Translation
of rebel poet Kazi Nazrul Islam's Birodhi(1922), originally written
in Bangla]</span></address>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiZTc4X105EwdDTX6u7cpw9dCvv6btL-EcIHE2ptNYHMMuwWSZ08pTd9w9Q4g4hjrk8wFAoo9giSV0IC7Am4GKtBKfOoh09Vl3WONKYHsihuqlZh-MZFD9zo6-HUCFswTeCc-yT9PSy-6A/s1600/sourav_roy_sitting.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiZTc4X105EwdDTX6u7cpw9dCvv6btL-EcIHE2ptNYHMMuwWSZ08pTd9w9Q4g4hjrk8wFAoo9giSV0IC7Am4GKtBKfOoh09Vl3WONKYHsihuqlZh-MZFD9zo6-HUCFswTeCc-yT9PSy-6A/s200/sourav_roy_sitting.jpg" width="200" /></a></div>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #336600; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #cc3300; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">सौरभ राय की पांच कविताएं</span></div>
</address>
<h1 style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #cc0000;"><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 15.0pt;">भौतिकी</span></span></h1>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">याद
हैं वो दिन संदीपन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जब
हम</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रात
भर जाग कर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हल
करते थे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रेसनिक
हेलिडे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एच
सी वर्मा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">इरोडोव
?</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हम
ढूंढते थे वो एक सूत्र</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जिसमे
उपलब्ध जानकारी डाल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हम
सुलझा देना चाहते थे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अपनी
भूख</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पिता
का पसीना</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">माँ
की मेहनत</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रोटी
का संघर्ष</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश
की गरीबी !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हम
कभी</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">घर्षणहीन
फर्श पर फिसलते</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">दो
न्यूटन का बल आगे से लगता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी
स्प्रिंग डाल कर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">घंटों
ऑक्सिलेट करते रहते </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">और
पुली में लिपट कर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उछाल
दिए जाते</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">प्रोजेक्टाइल
बनाकर !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">श्रोडिंगर
के समीकरण</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">और
हेसेनबर्ग की अनिश्चित्ता का</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सही
अर्थ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">समझा
था हमने |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सारे
कणों को जोड़ने के बाद</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अहसास
हुआ था -</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">“अरे
! एक रोशनी तो छूट गयी !”</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमें
ज्ञात हुआ था</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">इतना
संघर्ष</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हो
सकता है बेकार</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमारे
मेहनत का फल फूटेगा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">महज़
तीन घंटे की</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एक
परीक्षा में |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पर
हम योगी थे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमने
फिज़िक्स में मिलाया था</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रियलपॉलिटिक
!</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमने
टकराते देखा था</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पृथ्वी
से बृहस्पति को |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमने
सिद्ध किया था</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कि
सूरज को फ़र्क नहीं पड़ता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चाँद
रहे न रहे |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">राह
चलती गाड़ी को देख</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उसकी
सुडोलता से अधिक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हम
चर्चा करते</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रोलिंग
फ़्रीक्शन की |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">e</span><sup><span style="border: none windowtext 1.0pt; color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 7.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;">iπ </span></sup><span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">को
हमने देखा था</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उसके
श्रृंगार के परे </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमने
बहती नदी में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बर्नोली
का सिद्धांत मिलाया था</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमने
किसानों के हल में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">टॉर्क
लगाकर जोते थे खेत |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हम
दो समय यात्री थे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बिना
काँटों वाली घड़ी पहन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">प्रकाश
वर्षों की यात्रा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तय
की थी हमने</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">‘उत्तर
= तीन सेकंड’</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लिखते
हुए |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">आज</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वर्षों
बाद</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मेरी
घड़ी में कांटें हैं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जो
बहुत तेज़ दौड़ते हैं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जेब
में फ़ोन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">फ़ोन
में पैसा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तुम्हारा
नंबर है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पर
तुमसे संपर्क नहीं है |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पेट
में भूख नहीं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बदहज़मी
है |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश
में गरीबी है |</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सच
कहूँ संदीपन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सूत्र
तो मिला</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">समाधान
नहीं ||</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<h1 style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #cc0000;"><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 15.0pt;">सिनेमा</span></i></span></h1>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सूरज
की आँखें</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">टकराती
हैं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कुरोसावा
की आँखों से</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सिगार
के धुंए से</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">धीरे
धीरे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">भर
जाते हैं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">गोडार्ड
के</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चौबीस
फ्रेम ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हड्डी
से स्पेसशिप में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बदल
जाती है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">क्यूब्रिक
की दुनिया</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बस
एक जम्प कट की बदौलत</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">और
चाँद की आँखों में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">धंसी
मलती है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मेलिएस
की रॉकेट ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">इटली
के ऑरचिर्ड में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कॉपोला
के पिस्टल से</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चलती
है गोली</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वाइल्ड
वेस्ट के काउबॉय</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लियॉन
का घोड़ा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">फांद
जाता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चलती
हुई ट्रेन ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बनारस
की गलियों में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">दौड़ता
हुआ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नन्हा
सत्यजीत राय</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पहुँचता
है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">गंगा
तट तक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">माँ
बुलाती है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चेहरा
धोता हुआ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पाता
है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चेहरा
खाली</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चेहरा
जुड़ा हुआ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">इन्ग्मार
बर्गमन के</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कटे
फ्रेम से ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">फेलीनी
उड़ता हुआ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अचानक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बंधा
पता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">आसमान
से</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">गिरता
है जूता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चुपचाप
हँसता है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चैपलिन</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">फीते
निकाल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नूडल्स
बनता</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जूते
संग खाता है ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बूढ़ा
वेलेस</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तलाशता
है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">स्कॉर्सीज़
की टैक्सी में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रोज़बड का
रहस्य ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">आइनस्टाइन
का बच्चा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तेज़ी
से</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सीढ़ियों
पर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लुढ़कता
है ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सीढ़ियाँ
अचानक</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">घूमने
लगती हैं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अपनी
धुरी पर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नीचे
मिलती है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हिचकॉक
की</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लाश
!</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एक
समुराई</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">धुंधले
से सूरज की तरफ</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चलता
जाता है ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हलकी
सी धूल उड़ती है ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">स्क्रीन
पर</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लिखा
हुआ सा</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">उभरने
लगता है -</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">‘ला
फ़िन’</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">‘दास
इंड’</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">‘दी
एन्ड’</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रील</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">घूमती
रहती है ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<h1 style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; vertical-align: baseline;">
<i><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 15.0pt;">संतुलन</span></i></h1>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मेरे
नगर में<br />
मर रहे हैं पूर्वज<br />
ख़त्म हो रही हैं स्मृतियाँ<br />
अदृश्य सम्वाद !<br />
किसी की नहीं याद -<br />
हम ग़ुलाम अच्छे थे<br />
या आज़ाद ?</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बहुत
ऊँचाई से गिरो<br />
और लगातार गिरते रहो<br />
तो उड़ने जैसा लगता है<br />
एक अजीब सा<br />
समन्वय है<br />
डायनमिक इक्वीलिब्रियम !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अपने
उत्त्थान की चमक में<br />
ऊब रहे<br />
या अपने अपने अंधकार को<br />
इकट्ठी रोशनी बतलाकर<br />
डूब रहे हैं हम ?</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमने
खो दिये<br />
वो शब्द<br />
जिनमें अर्थ थे<br />
ध्वनि, रस, गंध, रूप थे<br />
शायद व्यर्थ थे ।<br />
शब्द जिन्हें<br />
कलम लिख न पाए<br />
शब्द जो<br />
सपने बुनते थे<br />
हमने खोए चंद शब्द<br />
और भरे अगिनत ग्रंथ<br />
वो ग्रंथ<br />
शायद सपनों से<br />
डरते थे ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">थोड़े
हम ऊंचे हुए<br />
थोड़े पहाड़ उतर आए<br />
पर पता नहीं<br />
इस आरोहण में</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हम
चल रहे<br />
या फिसल ?</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हम
दौड़ते रहे</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">और
कहीं नहीं गए</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बाँध
टूटने</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">और
घर डूबने के बीच</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जैसे
रुक सा गया हो</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जीवन
।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">यहाँ
इस क्षण<br />
न चीख़<br />
न शांति<br />
जैसे ठोकर के बाद का<br />
संतुलन ।</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<h1 style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; vertical-align: baseline;">
<i><span style="color: #cc0066; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 15.0pt;">भारतवर्ष</span></i></h1>
<div style="line-height: 17.25pt; margin-bottom: 20.4pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; vertical-align: baseline;">
<i><span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">वो किस राह का
भटका पथिक है ?<br />
मेगस्थिनिस बन बैठा है<br />
चन्द्रगुप्त के दरबार में<br />
लिखता चुटकुले<br />
दैनिक अखबार में |<br />
सिन्कदर नहीं रहा<br />
नहीं रहा विश्वविजयी बनने का ख़्वाब<br />
चाणक्य का पैर<br />
घांस में फंसता है<br />
हंसता है महमूद गज़नी<br />
घांस उखाड़कर घर उजाड़कर<br />
घोड़ों को पछाड़कर<br />
समुद्रगुप्त अश्वमेध में हिनहिनाता है<br />
विक्रमादित्य फ़ा हाइन संग<br />
बेताल पकड़ने जाता है |<br />
वैदिक मंत्रो से गूँज उठा है आकाश<br />
नींद नहीं आती है शूद्र को<br />
नहीं जानता वो अग्नि को इंद्र को<br />
उसे बारिश चाहिए<br />
पेट की आग बुझाने को |<br />
सच है-<br />
कुछ भी तो नहीं बदला<br />
पांच हज़ार वर्षों में !<br />
वर्षा नहीं हुई इस साल<br />
बिम्बिसार अस्सी हज़ार ग्रामिकों संग<br />
सभा में बैठा है</span></i></div>
<div style="line-height: 17.25pt; margin-bottom: 20.4pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; vertical-align: baseline;">
<i><span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पास बैठा है अजातशत्रु<br />
पटना के गोलघर पर<br />
कोसल की ओर नज़र गड़ाए |<br />
कासी में मारे गए<br />
कलिंग में मारे गए<br />
एक लाख लोग<br />
उतने ही तक्षशिला में<br />
केवल अशोक लौटा है युद्ध से<br />
केवल अशोक लड़ रहा था<br />
सौ चूहे मार कर<br />
बिल्ली लौटी है हज से<br />
मेरा कुसूर क्या है ?-<br />
चोर पूछता है जज से |<br />
नालंदा में रोशनी है<br />
ग़ौरी देख रहा है<br />
मुह्हमद बिन बख्तियार खिलजी को<br />
लूटते हुए नालंदा<br />
क्लास बंक करके<br />
ह्वेन सांग रो रहा है<br />
सो रहा है महायान<br />
जाग रहा है कुबलाई ख़ान |<br />
पल्लव और चालुक्य लड़ रहें हैं<br />
जीत रहा है चोल<br />
मदुरै की संगम सभा में कवि<br />
आंसू बहाता है<br />
राजराज चोल लंका तट पर<br />
वानर सेना संग नहाता है |</span></i></div>
<div style="line-height: 17.25pt; margin-bottom: 20.4pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; vertical-align: baseline;">
<i><span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">इब्न बतूता दौड़ा
चला आ रहा है<br />
पश्चिम से<br />
मार्को पोलो दक्षिण से<br />
उत्तर से नहीं आता कोई उत्तर<br />
आता है जहाँगीर कश्मीर से<br />
गुरु अर्जुन देव को<br />
मौत के घात उतारकर |<br />
नहीं रही<br />
नहीं रही सभ्यता<br />
सिन्धु – सताद्रू घाटी में<br />
अमृतसर के स्वर्ण मंदिर से<br />
चीखता है भिंडरावाले<br />
गूँज रहा है इन्द्रप्रस्थ<br />
सौराष्ट्र<br />
इल्तुतमिश भाला लेकर आता है<br />
मल्ल देश के आखिरी पड़ाव तक<br />
चंगेज़ ख़ान की प्रतीक्षा में |<br />
कोई नहीं रोकने आता<br />
तैमूर लंग को |<br />
बहुत लम्बी रात है<br />
सोमनाथ के बरामदे में<br />
कटा हुआ हाथ है |<br />
लड़ रहें हैं राजपूत वीर<br />
आपस में<br />
रानियाँ सती होने को<br />
चूल्हा जलाती हैं |<br />
चमक रहा है ताजमहल<br />
धुल रहा है मजदूरों का ख़ून</span></i></div>
<div style="line-height: 17.25pt; margin-bottom: 20.4pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; vertical-align: baseline;">
<i><span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">धुल रहा है<br />
कन्नौज<br />
मथुरा<br />
कांगरा |<br />
कृषि कर हटाकर<br />
तुगलक रोता है-<br />
“पानी की किल्लत है<br />
झूठ है<br />
झूठ है सब<br />
केवल राम नाम सत् है”<br />
वास्को डि गामा ढूंढ रहा है<br />
कहाँ है ?<br />
कहाँ है भारतवर्ष ?</span></i></div>
<h1 style="line-height: 18.0pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #cc0000;"><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 15.0pt;">इंजीनियर्स मैनिफेस्टो</span></i></span></h1>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हमने
तो</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">खड़े
किये हैं</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लाखों
मीनार,</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बनाए
हैं महल</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">शीशों
के,</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रोका
है</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नदियों
का</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">विराट
प्रवाह !</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">क्या
नहीं रोक सकते</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">छोटुआ
के छत का टपकना ?</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">ताकि
वो</span></address>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #333333; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">अपने
घर के अँधेरे में</span></address>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">...</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt;">परिचय - </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #003399; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सौरभ राय का जन्म झारखंड राज्य में 1989 को एक बंगाली परिवार में हुआ। बंगलौर
से अपनी इंजीनियरिंग की पढ़ाई पूरी करने के बाद सौरभ आजकल आजीविका के लिए 'ब्रोकेड'
नामक कंपनी में कार्यरत हैं. अब तक इनके तीन कविता संग्रह प्रकाशित हो चुके हैं- 'अनभ्र
रात्रि की अनुपमा', 'उत्तिष्ठ भारत' और 'यायावर'। सौरभ की कवितायेँ हिंदी की कई
पत्र-पत्रिकाओं में प्रकाशित हो चुकी हैं - जिनमें हंस, वागर्थ, कृति ऒर, सृजन
गाथा, पहली बार इत्यादि प्रमुख हैं। इसके अलावा हिन्दू, डीएनए सहित कई अंग्रेजी
के पत्र पत्रिकाओं में इनके लेखन के बारे में छप चुका है।</span></div>
<address style="line-height: 17.25pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: #003399; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></address>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="footer"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></address>
<br />
<address style="line-height: 17.25pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></address>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-89466253338168930352013-06-06T06:49:00.001-07:002013-06-06T23:35:27.717-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5T3KwGJxK9bX2xahmOidDQTtX_GCbRLyZ1BpsBwCPP-UvZPnay_I3Y2BNEkLDYpJp4sfUwj-oFfJcAwOoeUSZgga6_fnB7-XdjwkTvt4KKhFDji5BGVpn_SnOdq7-BIhtANAez9t-qpI/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="133" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5T3KwGJxK9bX2xahmOidDQTtX_GCbRLyZ1BpsBwCPP-UvZPnay_I3Y2BNEkLDYpJp4sfUwj-oFfJcAwOoeUSZgga6_fnB7-XdjwkTvt4KKhFDji5BGVpn_SnOdq7-BIhtANAez9t-qpI/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A8.jpg" width="200" /></a></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #333399; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">स्त्रियों पर बढ़ते अपराध
और कुछ प्रश्न</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #00b050; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">रूपसिंह चन्देल</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">’यत्र नार्यास्तु पूज्यंते’ का उद्घोष
करने वाले इस देश में आज जिस प्रकार महिलाओं के प्रति निरन्तर अत्याचार,अतिचार और अपराधों
में वृद्धि हुई है उसने जन-मानस को उद्वेलित किया है. निर्भया (दामिनी) मामला हो, जेसिका
लाल हत्याकांड या अन्य मामले, जनता का क्रोध सड़कों पर उफनता देखा गया. लेकिन अफसोसजनक
बात यह कि महिलाओं के प्रति जघन्य अपराध करने के बाद भी अपराधियों को कठोर सजा नहीं
मिल पाती. बलात्कार जैसे अपराधों के लिए सात साल से लेकर चौदह साल तक की सजा क्या पर्याप्त
है? वर्मा कमीशन ने बलात्कृत की मृत्यु की स्थिति में ही अपराधी के प्राणदंड की व्यवस्था
दी. <span style="color: red;">क्या बलात्कार स्वयं में किसी नारी की हत्या नहीं?</span>
मैं इस पक्ष में रहा हूं कि प्रत्येक बलात्कारी को प्राणदंड नहीं तो ऎसी आजीवन कारावास
की सजा दी जानी चाहिए जिसमें वह मृत्यु पर्यंत जेल के सीखचों के पीछे रहे. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">वर्मा कमीशन ने किशोर की आयु १८ से
१६ किए जाने को मंजूर नहीं किया. निर्भया प्रकरण में एक बलात्कारी किशोर था. गांव के
स्कूल के प्रमाणपत्र के अनुसार अपराध के समय उसकी आयु साढ़े सत्रह वर्ष तय पायी गयी
थी. क्या देश के न्यायविद और किशोरों की आयु की १८ वर्ष की सिफारिश करने वाले यह नहीं
जानते कि गांवों में आज भी स्कूलों में वही आयु लिखी जाती है जो मां-पिता बच्चे की
बताते हैं और मां-पिता को स्वयं नहीं मालूम होता कि उनके बच्चे की प्रवेश के समय वास्तविक
आयु क्या थी. नगरों और महानगरों में गांव से आ बसने वाले कितने ही लोगों को अपने बच्चों
की आयु एक से दो वर्ष कम करके लिखवाते मैंने देखा-जाना है. वे गांव के प्रधान से मनमानी
आयु का प्रमाण-पत्र ले आते हैं और प्रवेश के दौरान वह आयु मान्य होती रही है. ऎसी स्थिति
में निर्भया के बलात्कारी किशोर की विद्यालय में दर्ज आयु को अंतिम प्रमाण मान लिया
जाना चौंकाता है. एक बात और, बड़ों जैसे अपराध करने वाले किशोर पर बड़ों की भांति ही
मुकदमा क्यों नहीं चलना चाहिए <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>और किशोर की
आयु १८ से कम करके १६ क्यों नहीं की जानी चाहिए! आज का बच्चा १६ नहीं बल्कि १४ वर्ष
की आयु में ही किशोर हो चुका होता है. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एक आश्चर्यजनक तथ्य दो दिन पूर्व उभर
कर सामने आया कि निर्भया के बलात्कारी किशोर के १८ वर्ष का हो चुकने के बाद भी उस पर
किशोर न्यायालय में ही मुकदमा चलता रहेगा और उसे किशोर गृह में ही रहने की सुविधा होगी.
जघन्य अपराधी किशोरों के प्रति यह सदाशयता दिखलाने वाले लोगों को इस विषय पर पुनः विचार
करना चाहिए. एक प्रश्न बार-बार मन में उठता है कि किशोर आयु १६ से १८ की ही क्यों गयी
थी. तर्क कुछ भी दिए जाएं लेकिन मन में एक आशंका उभरती है कि इसका कारण किसी राजनेता
के सुपुत्र को अपराध से बचाने के लिए तो ऎसा नहीं किया था. बहरहाल,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">प्रसिद्ध समाजसेवी और विद्वान शालिनी
माथुर का प्रस्तुत विचारोत्तेजक आलेख अनेक गंभीर सवाल उठाता है. आलेख पर आपकी प्रतिक्रिया
की प्रतीक्षा रहेगी. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhsHUSDa6VdHKUsTGAcvnLIENmZkF6sndD4-F1r_d4q7MKAP1nbDdkuYhemcrV909w6gbJBeN2cgvUAUnF4Ur65uofFMqNhx8JeLSqbVeZ0p8ecr905xO69I3Qi3VvQdaNC4Lhx4KBDMFA/s1600/SHALINI+MAM+006.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhsHUSDa6VdHKUsTGAcvnLIENmZkF6sndD4-F1r_d4q7MKAP1nbDdkuYhemcrV909w6gbJBeN2cgvUAUnF4Ur65uofFMqNhx8JeLSqbVeZ0p8ecr905xO69I3Qi3VvQdaNC4Lhx4KBDMFA/s1600/SHALINI+MAM+006.jpg" /><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></a><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhsHUSDa6VdHKUsTGAcvnLIENmZkF6sndD4-F1r_d4q7MKAP1nbDdkuYhemcrV909w6gbJBeN2cgvUAUnF4Ur65uofFMqNhx8JeLSqbVeZ0p8ecr905xO69I3Qi3VvQdaNC4Lhx4KBDMFA/s1600/SHALINI+MAM+006.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></a><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;"><span style="color: blue;"><span style="font-size: small;">(बाएं से तीसरे-शालिनी माथुर)</span></span> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;">औरतों</span><span style="color: #ff3300; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;">के</span><span style="color: #ff3300; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;">नज़रिये</span><span style="color: #ff3300; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #ff3300; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;">से</span><span style="color: #ff3300; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;">मामला</span><span style="color: #006600; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;">हंस</span><span style="color: #006600; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;">और</span><span style="color: #006600; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;">शि</span><span style="color: #006600; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;">i</span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;">कारी</span><span style="color: #006600; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #006600; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;">का</span><span style="color: #006600; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #6600cc; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #6600cc; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>0 </span><span style="color: #6600cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">शालिनी</span><span style="color: #6600cc; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: #6600cc; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">माथुर</span><span style="color: #6600cc; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">प्राक्कथन</span><span style="color: red; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">-</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राचीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संस्कृतियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपमान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मज़लूम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खुद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कहानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यूलिसीज़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इडिपस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रामायण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महाभारत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बहादुरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गाथाएं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पराक्रम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विषय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दण्ड</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपमान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुरक्षा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भावना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रयास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आधुनिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यवस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्ति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लगा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>- <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुक्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रखना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परन्तु</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>?
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निहत्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
- <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आत्मरक्षा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हथियारबन्द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कानून</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभियुक्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यवस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हक़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>- <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुनवाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सूचना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़रूरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रिमिनल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जस्टिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिस्टम</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">जस्टिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रिमिनल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जस्टिस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विक्टिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्राइम।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
?</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रदत्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रावधानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रिया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उच्चतम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुनाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वास्तव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दोनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आतंकवाद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जुड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अतः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उठे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विवाद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रंग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिया</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजनीतिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कसाब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कविताएं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वितरित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">अफ़ज़ल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गुरू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माता</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्नी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुत्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चित्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छापते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शोक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हममें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्याकांडों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सौ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ितों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">षोक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संतप्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वालों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चित्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखे</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यथा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रसारित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समर्थन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिक्रियावादी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ठहराये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समर्थन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रगतिशील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहलाए।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> 2012 <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्तिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> 16 <span style="font-family: "Mangal","serif";">तारीख़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बर्बरता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पूर्ण</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">नृशंस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रूर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कृत्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रव्यापी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छिड़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अप्रैल</span>
2013 <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वक्तव्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रधान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मंत्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">श्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मनमोहन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सिंह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> 16 <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिसम्बर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घटना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कानून</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संषोधित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मजबूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दृष्टव्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्त्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कानून</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हादसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्तजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रेप</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरूद्ध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नियम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गवाही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नियम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> 1979 <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मथुरा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कांड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्यस्थल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यौनशोषण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रोकने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशाखा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिशा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्देश</span> ( <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फरवरी</span> 2013 <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कानून</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> ) <span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span>
1997 <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजस्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भंवरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देवी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-spacerun: yes;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif";">मगर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इंटरनेट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सक्रिय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नारीवादी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्श</span>
2013 <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जस्टिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्मा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कमेटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सिफारिशें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भेजने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आश्चर्यजनक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भूमिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निभाई।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घूरने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीछा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
(<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्टाकिंग</span> )<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग़ैरज़मानती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताकि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गम्भीरता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायोचित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">परन्तु</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाबालिग</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पांच</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्श</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कठोरतम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दंड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सख़्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खिलाफ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गैंगरेप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यानी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सामूहिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्होंने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हस्ताक्षर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभियान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चलाया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुद्धिजीवी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साफ़़़तौर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वामपंथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दक्षिण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पंथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंटा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिखाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span>- <span style="font-family: "Mangal","serif";">इनमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नारीवादी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रस्तुत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आलेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अगस्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सन्</span> 2004 <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धनंजय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चटर्जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सहयोगियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साझा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आलेख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ज्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">त्यों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दुविधाओं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाठकों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सम्मुख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रस्तुत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हूं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देखें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नौ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्शों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बदला</span>- <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायव्यवस्था</span>
,<span style="font-family: "Mangal","serif";">सत्ता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">विपक्ष</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वामपंथी</span>
, <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानवाधिकारवादी</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुजरिम</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्यारे</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रिष्तेदार</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेकसूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मज़लूम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देखें</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> ?</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">जुर्म</span><span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">और</span><span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">सज़ा</span><span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">: </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">मामला</span><span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">हंस</span><span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">
</span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">और</span><span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">शिकारी</span><span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">का</span><span style="color: red; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">क्राइम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एन्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पनिशमेंट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यानी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेखनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उठाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वालों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पहली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हूं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामाजिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यवस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुद्दा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तभी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चर्चा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चौदह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अगस्त</span> 2004 <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धनंजय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चटर्जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्ति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लटका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दसवीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कक्षा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पढ़ती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क़त्ल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क़त्ल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क़त्ल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैदह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रपति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खारिज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुनः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुक्ति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चौदह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">काट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चुका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खारिज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विलम्ब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानबूझ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वयं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ऊपर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थानों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुकदमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चलवा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करवाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क़त्ल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ओपेन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्काइ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पालिसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तहत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टी</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">वी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चैनल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभिव्यक्ति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वतन्त्रता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनर्गल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रलाप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अद्भुत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परम्परा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रारम्भ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कातिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कितने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">षोक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संतप्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैनल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिखाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्टार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यूज़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बताया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्यारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नम्बर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अटूट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नम्बर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोठरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ट्रे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाश्ता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाश्ते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंडा</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टोस्ट</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गिलास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मछली</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">दाल</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">चावल</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रोटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सब्ज़ी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रेडियो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मनोरंजन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">बेचारा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">टी</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">वी</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाता</span>) <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बहन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनब्याही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कातिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मानवाधिकारवादी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिखाए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मासूम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कलकत्ता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुंबई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थे</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छिपे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताकि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मीडिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीछा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हममें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैदह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्षां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुक़द्मा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़ा</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वकीलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कितनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फीस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">कितना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पैसा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ख़र्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मासूस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सदमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बर्दाश्त करते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चौदह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कैसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">काटे।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुझे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्रवित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्ति</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मृत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पड़ोसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पढ़ती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्यारे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़रूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्यारा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिंल्डिग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिफ़्टमैन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिंल्डिंग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्कूल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लौटने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंचाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़िम्मेदारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़ाहिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चौदह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यक़ीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाच्च</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वकील</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अस्सी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिशत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जनता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्यारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जनमत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाती।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दोनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हृदयस्पर्शी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बातें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्योतित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मानव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हृदय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पोयटिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जस्टिस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> - <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुजरिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दोष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माफ़ी।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुद्दे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेखनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उठाना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उतना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सहज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जितना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होता।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छः</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूर्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैंने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वयं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्हीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हाथों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेखनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उठाकर</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ओर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हस्ताक्षर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्यपाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रपति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सौंपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंदिनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रामश्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राणों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भीख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मांगी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उम्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कैद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">औरत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लखनऊ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अक्सर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुझे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भिजवाती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देखा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रकरण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिश्ठित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वकील</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">श्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आई</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">बी</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">सिंह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सहयोगी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ओैरत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माफी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ओैर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आदमी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानदण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दोहरे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> ? <span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पुनरावलोकन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मैंने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पुरानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फाइलो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निकाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यचिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुनः</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पढी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मैने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अखबार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
16 <span style="font-family: "Mangal","serif";">मार्च</span> 1998 <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छपी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रिपोर्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> 17 <span style="font-family: "Mangal","serif";">मार्च</span> 1998 <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
18 <span style="font-family: "Mangal","serif";">मार्च</span> 1998 <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्यपाल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सौंप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ओैर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रपति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फैक्स</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रेषित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यचिका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षमादान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रपति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्यपाल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दोनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्ति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निजी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एवं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशेष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सामाजिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिस्थिति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बंदिनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जन्म</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उससे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंदिनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंदिनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुत्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अनाथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाएगी</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जीवित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुत्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बराबरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दर्जा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्धन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनाथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगा</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंदिनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधिनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुख्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अभियुक्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सत्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परीक्षण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दौरान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दौरान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ओर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उचित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बचाव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैरोकारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बंदिनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अदालतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्पष्ट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्ति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षमा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्त्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।हमारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विशय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अखबारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रमुखता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छापा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">महामहिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सौपनें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गीता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कुमार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़ोर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रामश्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निपट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निरक्षर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्धन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उच्चतम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आदेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बरअक्स</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">धनंजय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चटर्जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्रपति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हथकंडे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनाए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पूर्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संध्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वयं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दोषी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझता।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लौट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">औरत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निचली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अदालत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपील</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिना</span> 6 <span style="font-family: "Mangal","serif";">अप्रैल</span>
1998 <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चढ़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाती</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फैसले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कापी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिना।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महीने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फीस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जमा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कठिनाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फैसले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नकल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फैक्स</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इलाहाबाद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मंगवाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फैसला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पढ़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्तब्ध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माननीय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायाधीषों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रामश्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विषय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वकील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दोष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिद्ध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोशिष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">अतः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायधीष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अलावा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विकल्प</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फैसले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्धन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निरक्षर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">औरत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामूली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वकील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुवक्किल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दाष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साबित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़रूरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझा</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अलावा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देता।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आमूल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चूल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवर्तन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूर्व</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रामश्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुझे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मलाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रामश्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माफ़ी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">धनंजय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बडा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सवाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिर्फ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग़रीब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>?
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मसला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जटिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाजुक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मसला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दूसरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अलग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विशिष्ट।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसलिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विशिष्टता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुलझाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रावधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चोरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मै</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मानती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हॅू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राहों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाच्च</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाय।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परन्तु</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जघन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कड़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए।</span>
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायप्रणाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मक़सद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>-<span style="font-family: "Mangal","serif";">रिफार्मंटिव</span> - <span style="font-family: "Mangal","serif";">यानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुधार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">रेस्ट्रिक्टिव</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बंद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उससे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बचाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">डिमास्ट्रेटिव</span>
- <span style="font-family: "Mangal","serif";">यानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आगाह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रेट्रिब्यूटिव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ओर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिशोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जघन्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आगाह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">माता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ठंडक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंचाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन्होंने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैदह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लम्बे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुकद्दमा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़ते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिताए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होंगे।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जघन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दोषी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जीवन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मांगने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वालों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैदह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काफी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूछा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जैसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्पष्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुनवाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैदह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गए।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दोषी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाच्च</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्पष्ट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आमतौर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सभी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैंने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तारीख़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़वाते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुक्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाए</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समझो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुक्ति।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">जरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुड़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखें</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पाएंगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मथुरा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्त्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिलवाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उठ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खड़े</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घटा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्त्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठनों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भंवरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देवी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वालों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्त्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पालिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नाराज़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दर्ज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कराते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देश </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्त्रियां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुरक्षित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चर्चा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्याकांडों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्यौरा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रखना</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुचि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विषय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसलिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गिनाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कितने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्यारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छूट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गए।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जानना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहती हूं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आखिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> ?<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">कभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुक्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्तर्विरोधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दृष्टि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतीक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्त्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठनों</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानवाधिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठनो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुद्धिजीवियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विचारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्पष्टता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लानी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होगी।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़ते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असुरक्षा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भावना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कठोर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">यहां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समस्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुजरिम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाती।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कै़दियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span>
10 <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिशत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ायाफ़्ता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुजरिम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">शेष</span>
90 <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिशत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदनसीब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विचाराधीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कैदी</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्णय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अदालत</span> 10 <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> 15 <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगाती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तिहाड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बंद</span> 8500 <span style="font-family: "Mangal","serif";">कैदियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> 7114 <span style="font-family: "Mangal","serif";">विचारधीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कै़दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वेच्छा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तारीख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बढ़वाते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छूट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">भारत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्रिटिश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सन्</span>
1860 <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रूढ़िवादी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लागू</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वकीलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जजों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाभदायक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुजरिमों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मजलूमों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यवस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निरक्षर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्धन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कमजोर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुजरिम</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बदनसीब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बेगुनाह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मज़लूम</span> {<span style="font-family: "Mangal","serif";">विक्टिम</span>} <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
,<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सकती।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रिमिनल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जस्टिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिस्टम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रिमिनल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रक्षा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देता।</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">मैंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ओर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">युवा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रोमिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गोलियां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ससुर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पोस्टमार्टम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रिपोर्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूखा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रिपोर्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वयं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मजिस्ट्रेट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुलवाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पड़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुलिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रिपोर्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्योंकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ससुर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज्वांइट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">डाइटेक्टर</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रासीक्यूशन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मूंछों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर्नल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कहलवाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पसंद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दोनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेटा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">महीने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़मानत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अर्ज़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगाते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अर्ज़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मृत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चालीस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साठ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हजार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खर्च</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लाखों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रुपया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खर्च</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खूब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सकेंगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जमानत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेगें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काफी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्णय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसलिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मृत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्धन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">षायद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहते।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अट्ठारह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुभव</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दहेज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्पीड़न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीसियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखा।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यवस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाभ</span>. <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेनेफिट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आफ</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">डाउट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">षिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अभिशप्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">फिर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यवस्था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवर्तन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संशोधन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रयास</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span>?
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दसवीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पढ़ती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मासूम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रूरता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मृत्युदण्ड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिलते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रैली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकालना</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बयानबाज़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हाथों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दीपक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महिमामंडन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यात्रा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकालना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कितना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अशोभनीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कितना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असामयिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ओैर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कितना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समझना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>?<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">मानवता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्षधर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकते</span>?<span style="mso-tab-count: 1;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नागपुर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सनसनीखे़ज़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घटना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसमें</span> 13 <span style="font-family: "Mangal","serif";">अगस्त</span> 2004 <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कचहरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्दर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">औरतों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समूह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अक्कू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यादव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जूते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चप्पलों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिर्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाकुओं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया।पांच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">औरतें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पकड़ी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गईं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सौ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">औरतें</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बोलीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शामिल हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पांचो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">औरतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तत्काल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़मानत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तरह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनूठा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उदाहरण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सुरक्षा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सम्मान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संवेदनाओं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वयं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उठ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुआ।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अक्कू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यादव</span> 12 <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पकड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़मानत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छोड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आंतक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फैलाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुजरिम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हाथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वायत्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्णय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">औरतों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समूह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रश्रय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायप्रणाली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोहताज</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहेगा।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भावना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीछे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पोयटिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जस्टिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
- <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दोष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माफी।</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घटनाएं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भारतीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यवस्था</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ख़तरे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घंटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धनंजय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चटर्जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मासूम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सहमत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुझे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मलाल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजाएं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अमानवीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लगें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिद्ध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जघन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सहन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करेगा।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दाष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निरपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चैन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सकें</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चियां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्कूल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकें</span>
, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पार्कां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सकें</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खौफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जीना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पडे़</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जहां</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मात्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ध्येय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span> 99 <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसलिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बचाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निरपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाए</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बल्कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामान्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सहज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुरक्षित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जीवन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जीने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मदद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो।</span>
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रकरण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अहम्</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुद्दा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मीडिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूमिका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मीडिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गणतन्त्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्तम्भ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तकनीक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टी</span>.<span style="font-family: "Mangal","serif";">वी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अखबार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">त्वरित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाचार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राप्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंचाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तकनीक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ताकत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस्तेमाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>?<span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्रकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ताकत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोकप्रियता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गर्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इतने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्मत्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करेंगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायवेत्ता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करें</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राध्यापक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पढाए</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">डाक्टर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इलाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गलती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिपाही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरहद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वैज्ञानिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विषय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">षोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करें।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थिति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इसलिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैदा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्योकि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जनता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाचार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंचाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्रकारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वैज्ञानिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शिक्षक</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सेवक</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायवेत्ता</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिपाही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सीधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पहुंच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जनता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षेत्रों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">काम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">मीडिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक्सपर्ट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कमेंट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मीडिया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यूज़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जगह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यूज़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाचार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जगह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विचार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैः</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्रकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निजी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विचार।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्रकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सबसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महान्</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सामाजिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चिन्तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्पष्ट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दायित्व</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाचार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जनता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विचारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जगाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निजी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विचार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ठूंसना।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गैर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिम्मेदार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मीडिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धनंजय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चटर्जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उठाता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दोहराता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैदह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उम्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कैद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चुका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काफ़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span><span style="mso-spacerun: yes;">
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वास्तविकता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उम्रकैद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अर्थ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मृत्युपर्यन्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टिल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लास्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्रेथ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहना।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चैदह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">उम्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कैद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिन्दी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फिल्मों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिखाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">असली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उम्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कैद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उम्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">रहना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पड़ता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूसरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धनंजय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मिली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जुड़ी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मेडिकल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टेस्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जटिल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपमानजनक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपर्याप्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिद्ध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पाते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धनंजय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोठरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नम्बर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उबले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंडे</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">छः</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">टोस्ट</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूध</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">तली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मछली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दाल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चावल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खाकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रेडियो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सुनते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बिताता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वतन्त्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शब्द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुद्धिजीवियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विषय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भारतीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गणतन्त्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विपक्ष।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अक्सर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शासन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्णय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ले</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आवाज</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">उठाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़रूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुद्धिजीवी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खडे़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेहद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जरूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सत्ता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चूर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रशासन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुद्धिजीवियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दायित्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमेशा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उठाते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अप्रांसगिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देगा।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अंहिसा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विश्वास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गांधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वादी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विचारक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">धारणा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुरूप</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वयं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वामपंथी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बताने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कम्युनिस्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संगठनों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जुड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथाकथित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जनवादी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बौ़द्धिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेखों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोकतन्त्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरुद्ध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हथियारबन्द</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आन्दोलनों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ठहराते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">भले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इनमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिंसा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मरने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वालों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नागरिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क़सूर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खेद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथाकथित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जनवादियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उकसाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बेकसूरों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जायज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गुजर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वोच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मौत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिंसक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खिलाफ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खडे़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्यारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुनाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कसूरवार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पाया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंहिसा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विश्वास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गांधीवादी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विचारक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ठीक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">परन्तु</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महाश्वेता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देवी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जैसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विदुषी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेखिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेखों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहानियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपन्यासों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असहनीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिस्थितियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जीते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चित्रित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नक्सली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हिंसा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शामिल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अलावा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विकल्प</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शोषण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दमन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरूद्ध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हिंसात्मक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग़लत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानती।</span> ‘<span style="font-family: "Mangal","serif";">हज़ार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चौरासी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मां</span>’
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नीलछवि</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> ‘<span style="font-family: "Mangal","serif";">मास्टर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साहब</span>’
<span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घहराती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घटाएं</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हिंसात्मक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चित्रण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">महाश्वेता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देवी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सहानुभूति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">भले</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निरूपाय</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दमित</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">शोषित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विकल्पहीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्ति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्तिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विकल्प</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रूप</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में।</span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मासूम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निबटने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विकल्प</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span>? <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिमायत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खडे़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आदतन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुद्धिजीवियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पंक्ति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">महाश्वेता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देवी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खड़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होना</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुझे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अचभ्मित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विचलित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असीम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सम्मान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ओैर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">श्रद्धा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बावजूद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विषय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उनसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असहमति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दर्ज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कराती हूं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span>
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
‘<span style="font-family: "Mangal","serif";">मारने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बचाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>’ <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जीवन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकते</span>’ <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाक्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तथागत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिद्धार्थ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुकोमल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दाष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हंस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जीवन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देवव्रत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बचा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिद्धार्थ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दाेष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हंस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जीवन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बचाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बचपन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पढी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहानी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">असली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अर्थ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूलकर</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्साह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानवाधिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुद्धिजीवी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाक्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हंस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">स्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">षिकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बचाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस्तेमाल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तरह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नजरअंदाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ये</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्ममता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभियुक्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्मम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">गणतन्त्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभिव्यक्ति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वतन्त्रता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस्तेमाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बहुत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बडी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिम्मेदारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुंह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खोलने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सोचना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दाेष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हंस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बचाएंगे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नृषंस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">षिकारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को।</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">समाप्त</span> )</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(</span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">शालिनी</span><span style="color: red; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">माथुर</span><span style="color: red; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">,<span style="mso-tab-count: 1;"> </span>15 </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">अगस्त</span><span style="color: red; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> 2004 </span><span style="color: red; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">लखनऊ</span><span style="color: red; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">)</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लगभग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नौ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ज्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">त्यों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> 16 <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिसम्बर</span> 2012 <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खौफनाक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घटना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सड़कों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उतर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">व</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कठोरतम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मांग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फिर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चर्चा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">देष</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भूतपूर्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राश्ट्रपति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिभा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाटिल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गृह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विभाग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संस्तुति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तीस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनमें</span> 22 <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">सामूहिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्याकांडों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंजाम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बर्बरता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूर्वक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इंडिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">टुडे</span>
(22 <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिसम्बर</span>2012) <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छपी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सूचना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मोतीराम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संतोश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यादव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जुर्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थे</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुधारने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेलर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बगीचे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बागवान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नियुक्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्होंने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेलर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्शीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिभा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पाटिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षमा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सुशील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुर्मू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नौ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्षीय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">काट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इससे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चढ़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चुका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पाटिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पात्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बना।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">धर्मेन्द्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नरेन्द्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यादव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नाबालिग़</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्ची</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रयास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उनका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिरोध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाँच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लड़के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गरदन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">षरीर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">झोंक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोहन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गोपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पांच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्श</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपहरण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यातनाएं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पांच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लाख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फिरौती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मांगी।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जानते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वोच्च</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रेयरेस्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रेयर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केसेज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मृत्युदंड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुनाता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उत्तर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रदेश</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिछले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्श</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सामूहिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छोटी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अखबार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिदिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खबर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रेयर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रेयरली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सुनाई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भेरूसिंह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राजस्थान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिसमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्नी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पांच</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नृशंस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>
,<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहा</span>
’’ <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उद्देश्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बिना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छूट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाए</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संतोष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इंसाफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परिमाण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कू्ररता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्भर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आचरण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">असहाय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असुरक्षित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवस्था</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मांग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुरूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्याय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वितृष्णा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परिलक्षित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केवल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकारों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ध्यान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी।</span> ’’ ( <span style="font-family: "Mangal","serif";">एस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पृ</span>0 481 <span style="font-family: "Mangal","serif";">पृ</span>028)</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राश्ट्रपति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">श्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुखर्जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथाकथित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बुद्धिजीवियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उपहास</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निन्दा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पात्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रतिभा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाटिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनाई।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अखबार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्टून</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फंदे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चीन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आयात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पड़ें।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्रकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजाएं</span> 20-30 <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थीं</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तभी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तामील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जातीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">षायद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डिमान्स्ट्रेटिव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">डिटेरेन्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लक्ष्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पातीं।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणव</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मुखर्जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन्हें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">योग्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनमें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">धरमपाल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीमारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नाम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैरोल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छूटा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बलात्कार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">षिकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पांच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रवीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुमार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">रामजी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सुरेश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चैहान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्नी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समेत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुल्हाड़ी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
, <span style="font-family: "Mangal","serif";">गुरमीत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भाईयों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
, <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्नियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समेत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तेरह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तलवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">काट</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाफ़र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अली</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्नी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पांच</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बच्चियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाला।</span>
( <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिन्दुस्तान</span> 5 <span style="font-family: "Mangal","serif";">अप्रैल</span> 2013 ) </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राश्ट्रपति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुखर्जी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनको</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षमादान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनमें</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वीरप्पन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शामिल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पाठकों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शायद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्मरण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सैकड़ों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हाथियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुलिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर्मियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तस्कर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वीरप्पन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूर्ण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षमादान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आश्वासन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देकर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उससे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आत्मसर्मपण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करवाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बात</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक शहीद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुलिस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अधीक्षक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्नी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझौता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्यों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जंगलो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रक्षा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">वीरप्पन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हाथों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उच्चतम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">षहीद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पुलिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधीक्षक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पत्नी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">याचिका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वारा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वीरप्पन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समझौते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रोक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लगा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थी।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनेक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैरोल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छूटकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाहर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आकर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंजाम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नेस्तानाबूत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गवाहों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">धमकाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उदाहरण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">असंख्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रयासों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर्नल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुत्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अक्सर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लखनऊ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रोड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">घूमते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सब्ज़ी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खरीदते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">थे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सबने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नीतीश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कटारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्यारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विकास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यादव</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">कार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुचलने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नंदा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मनु</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शर्मा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पैरोल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छूट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मयखानों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डिस्को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">डांस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">दिखाई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाचार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पढ़े</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वयं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुविधा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समर्पण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संजय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दत्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मामले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> 6 <span style="font-family: "Mangal","serif";">महीने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोहलत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मांग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साथ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मोहलत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मांगने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हक़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुल्ज़िम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मोहलत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देते</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span> ?</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हक़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रक्षा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कानून</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करता।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">षिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दोस्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अहबाब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिर्फ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इन्तज़ार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अभी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गोन्डा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
31 <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्श</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पुलिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ओ</span>,<span style="font-family: "Mangal","serif";">श्री</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिंह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तथा</span>
12 <span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्दोशों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निचली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अदालत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सजा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सुनाई।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अखबार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुश्री</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">किंजल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिंह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रोते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तस्वीर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">छपी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पिता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हत्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">समय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">थीं</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आइ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एस</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इन</span>
31 <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्षों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बीच</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गुज़र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गईं।</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">दैनिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जागरण</span> 6 <span style="font-family: "Mangal","serif";">अप्रैल</span>2013)<span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वोच्च</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वहां</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ितों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शीघ्र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इंसाफ़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पाने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मौलिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वोच्च</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायालय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायधीष</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">डा</span>0 <span style="font-family: "Mangal","serif";">ए</span>0<span style="font-family: "Mangal","serif";">एस</span>0
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आनन्द</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> ’<span style="font-family: "Mangal","serif";">विक्टिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्राइम</span> - <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनसीन</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साइड</span>’ <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>, ’’<span style="font-family: "Mangal","serif";">विक्टिम</span> (<span style="font-family: "Mangal","serif";">मज़लूम</span>)
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दुर्भाग्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दण्ड</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सर्वाधिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विस्मृत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तिरस्कृत</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्राणी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एंग्लो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सेक्सन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणाली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आधारित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अन्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रणालियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भांति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दण्ड</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">केन्द्रित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
- <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कृत्य</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुधार।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">द्वितीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विश्व</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">युद्ध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विकसित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देषों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जैसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ब्रिटेन</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">आस्ट्रेलिया</span>
, <span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यूजीलैंड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अमरीका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अभागे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ितों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ध्यान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">षुरू</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
, <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दरअसल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सबसे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बड़े</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">होते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हैं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिनकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्षति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पूर्ति</span> ( <span style="font-family: "Mangal","serif";">रिड्रेसल</span> ) <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ही</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जाना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहिए।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संयुक्त</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">राष्ट्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संघ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">घोशणा</span> 1985 <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अमरीका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विक्टिम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आफ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्राइम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक्ट</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बनाया।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुजरिम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ज़मानत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">स्वरूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मिला</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जमानत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">राज्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इच्छा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्भर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करे।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पूरी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दण्ड</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भूमिका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिवा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गवाह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तब</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सरकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वकील</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे।</span>
’’ (<span style="font-family: "Mangal","serif";">डा</span>0 <span style="font-family: "Mangal","serif";">ए</span>0<span style="font-family: "Mangal","serif";">एस</span>0
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आनन्द</span>)</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आलेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फांसी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सज़ा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आलेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मज़लूम</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हक़ों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिखा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">गया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लेख</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आवाज़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उठी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आवाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दंड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रिया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रिमिनल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जस्टिस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सिस्टम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कहलाती</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्रिमिनल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">केन्द्र</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रखती</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> - <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span>
,<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुविधा</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सुरक्षा</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुराक</span>
,<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परिवार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दुख</span>
,<span style="font-family: "Mangal","serif";">दंड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विरोध</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हक</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सुधार।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्भया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कांड</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अभियुक्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विनय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शर्मा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अदालत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">माध्यम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तिहाड़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जेल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">फलों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंडे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दूध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">युक्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेहतर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खुराक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मांग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परीक्षा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बैठेगा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिन्होंने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेटी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">खोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">खा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">होंगे</span>, <span style="font-family: "Mangal","serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उन्हें</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ऐसी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मांगे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रखने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कानूनी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हक़</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> ? <span style="font-family: "Mangal","serif";">जो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराध</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> ,<span style="font-family: "Mangal","serif";">उस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">व्यक्ति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जिज्ञासा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">विषय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कानून</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आज</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">इस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुराने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आलेख</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पुनः</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आपके</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सामने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रस्तुत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हूं</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आदरणीय</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाबा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साहेब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भीमराव</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अम्बेडकर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जन्म</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दिन</span>
14 <span style="font-family: "Mangal","serif";">अप्रैल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अखबार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उनके</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधानसभा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गये</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भाषण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुख्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अंश</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">छपा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
- ’’<span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सभा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कार्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नज़र</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">डालते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नौ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिसम्बर</span> 1946 <span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पहली</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बैठक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बाद</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अब</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वर्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">ग्यारह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">महीने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सात</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">दिन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जाएंगे।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सभा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पीछे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उद्देश्य</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसूचित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जातियों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रक्षा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कुछ</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जब</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रारूप</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समिति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">ने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मुझे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अध्यक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्वाचित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">किया</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मेरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">यह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">आश्चर्य</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">से</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भी</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">परे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">था।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इतना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">विश्वास</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सेवा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अवसर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">देने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुग्रहीत</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हूँ।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">मैं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">मानता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हूँ</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कोई</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">जितना</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अच्छा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बुरा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">साबित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सकता</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अनुसरण</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बुरे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हों।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">एक</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">चाहे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कितना</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बुरा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">वह</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अच्छा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साबित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">सकता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span> , <span style="font-family: "Mangal","serif";">यदि</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उसका</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पालन</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">करने</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">वाले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अच्छे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हों।</span> ’’( <span style="font-family: "Mangal","serif";">दैनिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हिन्दुस्तान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रविवार</span>
,14 <span style="font-family: "Mangal","serif";">अप्रैल</span> 2013 <span style="font-family: "Mangal","serif";">पृ</span>0 16)</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारे</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निर्माता</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">डाक्टर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अम्बेडकर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कही</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हुई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">उक्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अंतिम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पंक्ति</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कितनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सरल</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">कितनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">साधारण</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">है</span>
, <span style="font-family: "Mangal","serif";">पर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">कितनी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">सारगर्भित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">।</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अच्छे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लोग</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">को</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">देखकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पीड़ित</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकार</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">रक्षा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">लिए</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">इस्तेमाल</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करेंगे</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">दी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">गई</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">भांति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भांति</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">न्यायिक</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">प्रक्रियाओं</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">का</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">आश्रय</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">लेकर</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अभियुक्त</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">अधिकारों</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रक्षा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">हए</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">अपराधियों</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">के</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">पक्ष</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">में</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">जलूस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">निकालते</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रहेंगे।</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हमारा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">समाज</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">और</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">संविधान</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">भोले</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">बेकसूर</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">हंस</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">रक्षा</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">करेगा</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">या</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">क़ुसूरवार</span>
<span style="font-family: "Mangal","serif";">बेरहम</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">शिकारी</span> <span style="font-family: "Mangal","serif";">की</span>
?</div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">शलिनी</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;"> </span><span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">माथुर</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">,</span><span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">ए</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;"> 5/6 </span><span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">कारपोरेशन</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;"> </span><span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">फ़्लैट्स</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">, </span><span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">निराला</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;"> </span><span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">नगर</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">, </span><span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">लखनऊ</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #4f81bd; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">फोन</span><span style="color: #4f81bd; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-themecolor: accent1;">
9839014660</span></div>
<br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-75911493849347094582013-04-08T00:20:00.000-07:002013-04-08T00:20:19.154-07:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiC7t5q4blpUApY-m0wDxzX2xSIH264eUAad07ORULHg-w76Lq9mFbndbzhSFQWFycsWIz7zLTe7qucsBQdvxYNeB0D3NCxDr4e4zm6PgKKaJHPTMmlGB9bJeS8f_-mufPWQQcqoqh8In0/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AE.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiC7t5q4blpUApY-m0wDxzX2xSIH264eUAad07ORULHg-w76Lq9mFbndbzhSFQWFycsWIz7zLTe7qucsBQdvxYNeB0D3NCxDr4e4zm6PgKKaJHPTMmlGB9bJeS8f_-mufPWQQcqoqh8In0/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%AE.jpg" width="200" /></a></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #9900cc; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">अशोक आन्द्रे का यह आलेख सन २००० में संबोधन
(सम्पादक – क़मर मेवाड़ी) के एक अंक में प्रकाशित हुआ था. आलेख आज भी उतना ही प्रासंगिक
है. पहले की अपेक्षा स्थितियां कहीं अधिक ही विद्रूप हुई हैं. आशा है आपको पसंद आएगा.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: center;">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">साहित्य में
विकृत महत्वाकांक्षा का दौर</span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: center;">
<span style="color: #3333ff; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">अशोक आंद्रे</span><span style="color: #3333ff; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 16.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पिछले कई वर्षों से जाने माने साहित्यकारों,आलोचकों के मध्य इस बात पर
काफी चिंता व्यक्त की जाती रही है कि हिंदी साहित्य के पाठकों की संख्या आखिर किन कारणों
से कम हो रही है।जिसका अनुमान लगाना प्राय असंभव प्रतीत होता है।
निःसंदेह यह चिंता का विषय तो है इसका हल भी किसी के पास नहीं है तथा अपने-
अपने हिसाब से इसकी विवेचना करते दिखाई देते हैं।
लेकिन सबके तर्क अपने-अपने घेरों में उलझे हुए हैं। किन्तु उत्तर नदारद रहा।
दूसरी तरफ हिंदी की व्यावसायिक पत्रिकाये क्रमशः बंद होती चली गईं। शायद इसमें भी उपरोक्त
कारण प्रमुख रहा। यह अलग बात है कि इन सबके बावजूद हंस,वर्तमान साहित्य, कथन कथाबिंब,
तथा संबोधन जैसी अव्यवसायिक लघु पत्रिकाये ही इस संकट से उबरने की कोशिश में सक्षम
रहीं। हालांकि लघु पत्रिकाओं की स्थिति काफी शोचनीय है। उनके समक्ष आर्थिक संकट मुहं
बाये खडा दिखाई देता है। जिसके कारण इन पत्रिकाओं की कभी भ्रूण हत्या हुई या वे आत्महत्या
करने को मजबूर हो गयी। प्रकाशन की इन्हीं समस्याओं ने लेखकों के मध्य आपाधापी की स्थिति
पैदा की। जिसके शिकार पुराने और स्थापित रचनाकारों की अपेक्षा नवें दशक के उतरार्ध
में अभ्युदित या उसके पश्चात साहित्य में आए नवोदित रचनाकार अधिक हुए। सीमित लेखकीय
संभावनाओं के कारण नए लेखकों को थोड़े ही समय में कम लिख कर अधिक पा लेने के लिए किसी
भी सीमा रेखा का अतिक्रमण करने में उन्हें किसी प्रकार का गुरेज नहीं था। जिसे आज भी इसी सन्दर्भ में सपष्ट देखा जा सकता है।
उनकी महत्वकांक्षाएं किसी भी अनियंत्रित/अविजित पहाड़ से कम उंची
नहीं थीं,क्योंकि उनके विश्वास डगमगाए हुए थे। धैर्य की उनमें कमी थी। लम्बी यात्रा
करने में वे हांफने लगते थे। कुछ भी करने के लिए पागलपन की हद तक जा सकते थे। यह अति
बाजारवाद का ध्योतक है। जिसमें व्यक्ति गौण हो जाता है। </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">महत्वाकांक्षा शब्द प्रायः सकारात्मक भाव को ही सूचित करता है।व्यक्ति
में निहित महत्वाकांक्षा का अम्भुदय उसकी प्रगति की ओर संकेत करता है। इसीलिए किसी
भी ऊँचाई की उपलब्धि को पाने की प्रेरणा का प्रस्थान बिन्दू माना जाता रहा है। इसके
बिना किसी भी लक्ष्य को पाने में व्यक्ति सर्वथा अयोग्य ही घोषित होगा। लेकिन इसका
दूसरा पक्ष मनुष्य को कहीं का नहीं छोड़ता,जब किसी लक्ष्य को पाने में आकांक्षी व्यक्ति
कुटिलता का सहारा लेकर उसे प्राप्त करने का प्रयत्न करता है। यह स्थिति न केवल उसके
लिए बल्कि पूरे समाज के लिए भी अहितकर होती है समाज के हर क्षेत्र में आज ऐसे </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ही कुकुरमुत्तों की संख्या बढ़ रही है। साहित्य में इस तरह की स्थिति को
मान्यता नहीं दी जा सकती है। आखिर किसी भी देश की बड़ी ताकत और पहचान उसका
साहित्य ही होता है। आज साहित्य में एक प्रकार से विकृत महत्वाकांक्षा का दौर चल रहा
है। इसे हम आज के युग के सन्दर्भ में वैक्यूमवाद के नारे से सुशोभित कर सकते हैं। आज
का दौर नारों का दौर है।यही दौर पूरे कथा साहित्य में अपनी घुसपैठ करता दिखाई
देता है। जिस तरह नेता लोग किसी एक नारे के माध्यम से पूरे समाज में वोटों की </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">राजनीति करते हैं ठीक उसी तरह नई लेखक पीढी मात्र एक कृति के आधार पर अपने
समय में ही न केवल कालजयी हो जाना चाहती है बल्कि सम्मान तथा पुरस्कारों को भी एक ही
झटके में अपनी झोली में भरना चाहती है। ऐसे में आज के वरिष्ठ साहित्यकारों की भूमिका
काफी महत्वपूर्ण हो जाती है। क्योंकि वे कहीं न कहीं किसी न किसी रूप में नई पीढी के
आदर्श होते हैं।अपने को इस स्थिति से अलग रख कर मुक्ति नहीं पा सकते हैं कि हम क्या कैसे की स्थिति में सोचते हुए। </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आज की युवा पीढी अपने आप में भ्रमित तो है ही लेकिन भविष्य की आशंकाओं
में डूबती उतराती दिखाई देती है। आज का लेखक छोटो से छोटी कृति को भुनाने में प्राणपण
से जुट जाता है।वह पूरी तरह से भ्रमित है तथा अपने
समकालीनों की कृतियों को नगण्य व निकृष्ट बताकर मन को संतोष देता रहता है।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">महत्वकांक्षा जब विकृत हो जाती है तब व्यक्ति खूंखार भाव से दूसरों को
शिकार बनाने का प्रयत्न करने लगता है। आज बहुत कुछ ऐसी ही स्थिति हिंदी साहित्य में
दिखाई देने लगी है। ऐसी गतिविधियों में लिप्त लोगों का साहित्यिक बहिष्कार किया जाना
चाहिए। आश्चर्यजनक रूप से हिंदी के साहित्यकारों में दूसरों को उखाड़ देने की घातक प्रवृति
काम कर रही है। लोग इतने असहिष्णु हो उठे हैं कि उन्हें उचित अनुचित का भी बोध नहीं
रहा। ऐसे रचनाकार दया के पात्र तो हैं ही यदी उन्हें विकलांग मानसिकता का शिकार माना
जाए तो अनुचित नहीं होगा।ऐसे लोग स्वयं की प्रशंसा से बौराए हुए दिखाई देते हैं।जब
कि अपनी कृति की प्रतिकूल समीक्षा से बौखला उठते हैं। समीक्षक को पागल घोषित करने के
साथ - साथ उसके पीछे किन्हीं राजनीति तत्वों <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>की खोज करने लगते हैं। ऐसी मानसिकता के शिकार ये
लोग अपनी सारी ऊर्जा तथा पूरा वक्त अपने समकालीनों को खारिज करने में लगा देते हैं
जिससे </span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उनके समकालीनों का लेखन बाधित होता रहे। मेरा मानना है कि सशक्त लेखक उगते
हुए सूरज की तरह होता है जिसे लाख काले परदों से ढकने के बावजूद उससे प्रस्फुटित होती
किरणों को अँधेरे में परिवर्तित करना नामुमकिन होता है। वे दूसरों की हत्या के प्रयास
तो करते हैं लेकिन भूल जाते हैं कि वे स्वयं भी आत्महत्या की ओर अग्रसर हो रहे हैं।यहाँ
स्व . शैलेश मटियानी जी की एक बात याद आती है। उन्होंने कहा था कि "छोटे- छोटे
घटिया कामों से दूसरे<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>साहित्यकारों के प्रति
राजनीति करने वाले हिंदी के लेखक कभी बड़ी रचना नहीं दे सकते।" काश आज के नवोदित
लेखक इस सच्चाई से भी रूबरू होते।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हिंदी साहित्य को विकृत राजनीति
में झोंकने वाले लोग प्रायः यह तर्क देते हैं कि हमारी पूर्व पीढ़ी ने भी तो यही सब
किया था। अपने पक्ष में इससे बड़ा झूठ और क्या हो सकता है। वे भूल जाते हैं कि पूर्व
पीढ़ी ने अपनी पुरानी पीढ़ी से अलग पहचान कायम करने के लिए ' नई कहानी ' आन्दोलन को प्रबलता
दी थी,लेकिन उनके प्रति अनादर का भाव नहीं था। विरोध था तो रचनात्मक स्तर पर न कि व्यक्तिगत
संबंधों के स्तर पर उसके बाद के आंदोलनों, खासकर व्यक्तिवादी आंदोलनों के पीछे महत्वाकांक्षा
का भय तो था, लेकिन अपने समकालीनों और पूर्व पीढ़ी के प्रति दुर्भाव नहीं था। पा लेने
का भाव वहां भी था, लेकिन निकृष्टता के स्तर तक जाकर पा लेने का भाव नहीं था। इस सबके
लिए काफी हद तक बाजारवाद दोषी है। उसने नये रचनाकारों में साहित्य को लेकर जिस बाजारवाद
के बीज बोये हैं वह उन्हें न तो सोने दे रहाहै , लेकिन उसके कारण वे अपने
समकालीनों की नींद भी खराब करने पर तुले हुए हैं। यह एक ऐसा विषय है जिस पर गंभीर रचनाकारों,बुद्धिजीवियों
और पाठकों को नए सिरे से विचार करना होगा तभी कुछ सार्थक स्थितियों
को सामाजिक सरोकारों के साथ जोड़ा जा सकेगा वरना हिंदी साहित्य में विकृत महत्वाकांक्षीऔर
मसखरों की संख्या को बढ़ने से रोका नहीं जा सकता और तब मसखरे साहित्यकार तो होंगे, साहित्य
नहीं होगा।जो हिंदी साहित्य को मरणासन स्थिति में पहुचाने में मील का पत्थर साबित होगा।इस स्थिति से उबरने के लिए हम
सभी को नई पहल तो करनी ही होगी।वर्ना बेकाबू होती स्थिति से भविष्य में हम सभी जिम्मेदार
होंगे जिसको हमारी आने वाली पीडी कभी माफ नहीं करेगी।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: center;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">-0-0-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="footer"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-40384991848837736052013-03-21T19:32:00.001-07:002013-03-21T19:32:52.917-07:00कहानी<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhwByuQhZaej4psIEVjggqf77slYpUbR89_-GK4dl2wx8cwSIS0e0PzgoD2q_FgZMFOmJKrsqJPwiy7-Xz8wJcp9UB2cpgVXUEpP_ulA_JRWgEmsRYFzzPIHh7COfoQ6oS2TITYDOQ7kJY/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="150" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhwByuQhZaej4psIEVjggqf77slYpUbR89_-GK4dl2wx8cwSIS0e0PzgoD2q_FgZMFOmJKrsqJPwiy7-Xz8wJcp9UB2cpgVXUEpP_ulA_JRWgEmsRYFzzPIHh7COfoQ6oS2TITYDOQ7kJY/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7.jpg" width="200" /> </a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
प्रस्तुत कहानी ४-५ जनवरी,२०१३ को लिखी गयी और फरवरी,२०१३ के ’समकालीन सरोकार’ में प्रकाशित हुई.’रचना समय’ के पाठकों के लिए इस कहानी को प्रकाशित करते हुए प्रसन्नता हो रही है. आपकी बेबाक प्रतिक्रिया की प्रतीक्षा रहेगी.</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>X-NONE</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Normal (Web)"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">मकान नम्बर एक सौ निन्यानवे</span><span style="color: red;"></span></div>
<div align="center" style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: center;">
<br /></div>
<div align="center" style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">रूपसिंह चन्देल</span><span style="color: teal; font-size: 14.0pt;"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जुलूस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">में वह सबसे आगे था. सिल्क के क्रीम कलर कुर्ता-पायजामा पर
उसने काले रंग की जैकेट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पहन रखी थी.</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">‘<span lang="HI">दिसम्बर</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के अंतिम सप्ताह की कड़ाके की ठंड और
सत्तर की उम्र</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">—’<span lang="HI">यह अंदर ही अंदर ठुठुर
रहा होगा</span>’—<span lang="HI">उसे देखकर<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>नितिन ने सोचा. कॉलेज के दिनों में, अब से पच्चीस वर्ष पहले, वह इतनी कड़कती
ठंड में</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जींस और खादी के कुर्ते पर ओवरकोट पहनता
था. दाढ़ी तब भी ऎसी ही थी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लेकिन इतनी सफेद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">;सिर के <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बाल</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">भी
अधपके थे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">—<span lang="HI">आज जैसे दूधिया नहीं.</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नितिन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसके निकट पहुंचा. उसने उसकी ओर देखा लेकिन देखते ही चेहरा
दूसरी ओर घुमा लिया और नितिन को हत्प्रभ छोड़ युवकों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के
जुलूस के साथ तेजी से लपकता<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आगे बढ़ता हुआ
चीखा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">वी वाण्ट---</span>“</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">युवाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की
भीड़ चीखी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">जस्टिस.</span>”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> “<span lang="HI">बलात्कारियों</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">को</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">…”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वह
चीखा.</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> “<span lang="HI">फांसी</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दो.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">युवाओं
की भीड़ चीखी.</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> ’<span lang="HI">क्या</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">यह वह नहीं है</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">परिवर्तन
है</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लेकिन इतना भी नहीं---</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसने सोचा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">नहीं</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">यह शुभंकर ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">है.
आगे बढ़कर उसके निकट पहुंचूं और पूछ ही न लूं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">…</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’ </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">नहीं</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">मन ने कहा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">उसने पहचान कर भी चेहरे पर पहचान के चिन्ह नहीं उभरने दिए</span>…<span lang="HI">क्यों उभरने</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">देता</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पच्चीस वर्ष पहले की बातें वह भूला नहीं
होगा. आश्चर्य की बात है---वह युवाओं के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लिए नारे उछाल रहा है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">…<span lang="HI">!!!</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> ’<span lang="HI">लेकिन</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">इसमें आश्चर्य की क्या बात!</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नितिन
की गति धीमी हो गयी. </span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">युवाओं
की भीड़ आगे बढ़ गयी थी.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">शुभंकर उसकी आंखों से ओझल हो गया था.
पुलिस वालों का झुंड लाठियां लहराता उस भीड़ के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पीछे
बढ़ रहा था. वह फुटपाथ पर चढ़कर इंडियागेट की ओर धीरे-धीरे बढ़ने लगा.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">यह</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">संभव ही नहीं कि वह मेरी शक्ल भूल गया
हो. क्या यह उस दिन की घटना को भूल गया होगा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उस दिन के जख्म लिए मैं शहर-दर शहर भटका
हूं और एक पल के लिए भी उस दिन को नहीं भूला.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">लेकिन संभव है यह उसे भूल गया हो और मुझे भी---</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">कितनी</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">ही बार उसके निवास पर गया था…बिनोवा
भावे एन्क्लेव के मकान नम्बर एक सौ निन्यानवे में.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">आज
भी वह मकान मुझे उसी रूप में याद है और याद हैं वे चेहरे जो उसके घर आते थे. तब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">भी वह सरकार के विरुद्ध होने वाले प्रदर्शनों में शामिल होता
था---लेकिन---</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उस </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">लेकिन</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">ने
उसे पच्चीस वर्ष पीछे धकेल दिया.</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दिनों वह विद्यावती महाविद्यालय में सेकेण्ड इयर में पढ़ रहा था
और कॉलेज यूनियन का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">अध्यक्ष था. शुभकंर कॉलेज में हिन्दी
प्राध्यापक था और उसने एक संस्था </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">जन सरोकार संगठन</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">बना
रखी थी. कॉलेज के प्रिन्सिपल से उसकी ठनी रहती थी. ठनी रहने का कारण था. शुभकंर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">अपनी संस्था के कार्यक्रमों में जब व्यस्त होता, कक्षाओं में
अनुपस्थित रहता. प्रिन्सिपल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">इस बात के लिए उसे दो बार नोटिस दे चुका
था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जिसे शुभंकर ने उसी के सामने फाड़ दिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">था.
इतना साहस दिखाने का कारण था. वह विश्वविद्यालय यूनियन की एक्ज्यूक्यूटिव में था</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">और यूनियन में भी उतना ही सक्रिय रहता था जितना अपनी संस्था के
लिए उसकी सक्रियता थी.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">यूनियन का हाथ उसकी पीठ पर था इसलिए वह
प्रिन्सिपल की परवाह नहीं करता था. परवाह करना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">तो
दूर, दो बार विश्वविद्यालय टीचर्स<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एसोसिएशन
के लोगों के साथ कॉलेज परिसर में प्रिन्सिपल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के
विरुद्ध हाय-हाय कर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">–<span lang="HI">करवा चुका था. उसने
कॉलेज छात्र यूनियन को भी प्रिन्सिपल के</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">विरुद्ध
भड़काया और छात्र यूनियन ने भी प्रिन्सिपल के विरुद्ध हाय-हाय की थी. उन्हीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दिनों वह शुभंकर के निकट आया था. उसने उसे </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">जन सरोकार संगठन</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">का सदस्य बनाया और मंच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">में सक्रिय भूमिका निभाने के लिए लगातार प्रेरित किया था. संगठन
की बैठकों में वह शुभंकर के किराए के मकान में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जाने
लगा था. उन दिनों बिनोवा भावे एन्क्लेव का मकान नम्बर एक सौ निन्यानवे कहने मात्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">से विश्वविद्यालय के</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">एक्टिविस्ट-बौद्धिक
वर्ग</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">को यह बताने की आवश्यकता नहीं होती थी
कि उस मकान में कौन रहता है.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">एक बड़ा मकान था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जैसा कि उस कॉलोनी के सभी मकान थे.
दक्षिण दिल्ली की वह एक पॉश कॉलोनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">है</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जो महरौली जाने वाली रोड पर राष्ट्रीय
शिक्षण संस्थान के सामने बसी हुई है. महरौली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की
ओर जाते हुए बायीं ओर फादर्स स्कूल के बाद एक और संस्थान की बिल्डिंग है. उस
बिल्डिंग</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के साथ बायीं ओर जाने वाली सड़क पर पचास
कदम चलने के बाद दायीं फिर बायीं और दस कदम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">चलकर पुनः दायीं ओर मुड़ते ही दायीं ओर
वह मकान था. मकान में छोटा-सा गेट और गेट के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दायीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">ओर
किन्हीं नैयर साहब की नेमप्लेट लगी होती थी.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">स्पष्ट
था कि मकान मालिक कोई नैयर थे. गेट की सीध में शुभंकर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की
रिहाइश थी. जब वह पहली बार </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">जन सरोकार संगठन</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की
बैठक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">में शामिल होने वहाँ पहुंचा था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उपस्थित
लोगों से मिलकर भौंचक रह गया था. हिन्दी के कितने ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नामवर
प्रोफेसर</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">आलोचक और कवि-कवयित्रियां वहां उपस्थित
थीं. चाय का दौर चल रहा था</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">और एक सुघड़-सुन्दर महिला चाय सर्व कर
रही थीं. बाद में उसे ज्ञात हुआ कि वह शुभंकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की
पत्नी सुप्रिया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">थीं. सुप्रिया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">किसी
सरकारी विभाग में कार्यरत थीं. नितिन की स्थिति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">हाथियों
के बीच खरगोश जैसी थी. वह सभी को बोलते सुनता रहा था. उस दिन वे सभी महिला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">अधिकारों पर चर्चा कर रहे थे. सुप्रिया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">अतिरिक्त वहां चार और महिलाएं थीं जो राजधानी के विभिन्न
कॉलेजों में पढ़ा रही थीं.</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> ’<span lang="HI">जन</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">सरोकार संगठन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की
उस बैठक के बाद वह शुभंकर के और अधिक निकट आ गया और मंच की होने वाली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">प्रत्येक बैठक में शामिल होने के अतिरिक्त भी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गाहे-बगाहे उसके घर जाने लगा था.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">शुभंकर</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के लिए उसने प्राचार्य तक से शत्रुता
मोल ली थी. एक बार वह पुनः पुरानी यादों में गोता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लगाने
लगा. उसकी गति पहले से अधिक धीमी हो गयी. वह देख रहा था कि प्रदर्शनकारी युवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">इंडिया गेट से विजय चौक की ओर बढ़ रहे थे. शुभंकर अब उसे दिख
नहीं रहा था और न ही उसकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">मिनमिनाती आवाज सुनाई दे रही थी. वह आगे
बढ़ता रहा और उसी के साथ बढ़ती रहीं उसकी यादें.</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">प्रिन्सिपल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">ने बदला लिया था उससे.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> कॉलेज<span lang="HI"> में उसकी
हाजिरी कम दिखाकर</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसे परीक्षा में न बैठने देने की पूरी
कोशिश की थी और इसके लिए उसे विश्वविद्यालय छात्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">संघ
की शरण में जाना पड़ा था. मामला विश्वविद्यालय प्रशासन तक पहुंचा था और जब उसने
शुभंकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की सहायता चाही थी तब शुभंकर ने कहा था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">नितिन</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">प्रिन्सिपल को ज्ञात है कि तुम </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">जन</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">सरोकार संगठन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के
लिए कार्य करते हो. संतठन के लिए कार्य करने का अर्थ मुझसे सीधे संपर्क</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">ऎसी
स्थिति में मेरा कोई भी प्रयास तुम्हारे लिए बाधक ही होगा.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">प्रयत्न के बाद उसे परीक्षा में बैठने की अनुमति मिल पायी थी.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: 9.0pt;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">परीक्षाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के बाद वह शुभंकर के यहां कुछ अधिक ही जाने लगा था. उन्हीं
दिनों यू.जी.सी. की किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">योजना के अंतर्गत शुभंकर को कोई
प्रोजेक्ट मिला. वह जब भी उसके घर जाता किसी न किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">महिला
प्राध्यापिका को उपस्थित पाता. शुभंकर का ड्राइंगरूम उसकी स्टडी भी था और वहां</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">रखी मेज पर बेतरतीब पुस्तकें और कागज पड़े होते थे. प्रायः
शुभंकर सोफे पर अधलेटा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">दाढ़ी में मुस्करा
रहा होता और उसकी उपस्थिति नजरअदांज</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">करता हुआ उपस्थित प्राध्यापिका के कभी
कंधे तो कभी पीठ को स्पर्श करता रहता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">जो बिल्कुल उससे
सटकर बैठी होती थी. उनमें एक थी</span>—<span lang="HI">कमलिका शर्मा</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जो
एक महिला महाविद्यालय में हिन्दी पढ़ाती थी और कविताएं लिखा करती थी.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">शुभंकर के यहां सर्वाधिक उसने कमलिका को ही देखा था और यह भी
देखा था कि शुभंकर उसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">कंधे ही नहीं स्पर्श करता था बल्कि उसकी
जाघों पर थपकी देकर बातें किया करता था और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">इस सबसे उसने कभी भी कमलिका को असहज
होते नहीं देखा. बल्कि सदैव उसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">हीं-हीं करके हंसते
देखा था.</span> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दिन शुभंकर ने चार पुस्तकें पकड़ाते हुए कहा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">नितिन</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">ये मेरे प्रोजेक्ट से संबन्धित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पुस्तकें हैं.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसने प्रोजेक्ट की विषयवस्तु समझाते हुए
कहा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">इन्हें पढ़ जाओ और मेरे</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">विषयवस्तु से संबन्धित जो भी सामग्री
मिले उस पर पेन्सिल से</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">निशान लगाकर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">अलग
कागज में पृष्ठसंख्या दर्ज कर देना. इससे तुम्हें भी लाभ होगा. तुम प्रतिभाशाली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">छात्र हो, अभी से तुम्हारी तैयारी हो जाएगी. आज का श्रम कल काम
आएगा---तुम</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जानते हो श्रम कभी बेकार नहीं जाता.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">सर</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">मैं इस योग्य---.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">तुम्हारी</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">योग्यता मैं तुमसे अधिक जानता हूं.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">चुप रहा था.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">यूनियन</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">में तुम्हारी सक्रियता और पढ़ाई में
प्रवीणता सदैव लाभप्रद होगें. यूनियन जहां प्रतिष्ठित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लोगों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पहुंचाती है</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">अध्ययनशीलता उनके माध्यम से एक मंजिल तक
पहुंचाती है.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">कुछ देर रुककर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">शुभंकर
ने कहा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">मेरा आभिप्राय समझ गए</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">सिर हिला दिया था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">तुम्हारी</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">इसी समझ के कारण मैंने तुम्हें </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">जन सरोकार संगठन</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">से जोड़ा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">—<span lang="HI">तुम्हें एक दिन बहुत आगे जाना</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">…” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">शुभंकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">की बातें सुनकर वह संकुचित हो उठा था.</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">मेरा</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">अनुमान है कि ये पुस्तकें जुलाई अंत से
पहले शायद ही तुम समाप्त कर पाओगे।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">कोशिश</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">करूंगा सर!</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वह
चाहता था कि उन पुस्तकों को वहीं पटक दे. वह समझ रहा था कि उसके द्वारा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">निर्देशित पृष्ठों का उपयोग करके शुभंकर अपना प्रोजेक्ट पूरा
कर लेगा. उस क्षण उसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">मन में आया था कि वह इंकार कर दे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">सर</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">मेरे वश में नहीं इस नीरस विषय की
पुस्तकें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पढ़ना---.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” <span lang="HI">लेकिन</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वह कह नहीं पाया था.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">ओ.के.</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नितिन---इन्हें समाप्त करके आना. इस
दौरान मैं भी घर जाना चाहता हूं---रांची.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">जी</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">सर.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">थैले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">में पुस्तकें संभाले वह बिनोवा भावे एन्क्लेव के<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उस मकान से कुछ इस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">प्रकार
सड़क की ओर बढ़ा था मानो कई मन बोझ उस पर लदा हुआ हो.</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">इंडिया गेट के पास पहुंचा. वहां भी बड़ी मात्रा में
प्रदर्शनकारी उपस्थित थे और इंडिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">गेट से विजय चौक तक दोनों ओर हजारों की
संख्या में पुलिसबल तैनात था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">पानी के कई टैंकर
खड़े थे. वह इंडिया गेट के पास</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">प्रदर्शनकारियों के साथ खड़ा हो गया.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">वी</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वाण्ट---</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">जस्टिस.</span>” </span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">अपराधियों</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">को---</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">” </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">फांसी</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दो.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नारे
गूंज रह थे.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">अगस्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के प्रथम सप्ताह में वह शुभंकर के यहां गया. दोपहर का समय था
और उसके बस से उतरने से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">कुछ देर पहले हल्की बारिश हो चुकी थी.
डामर की सड़क के दोनों ओर कच्ची जमीन से मिट्टी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की
सोंधी गंध उठ रही थी और सड़क के किनारे खड़े अमलतास के पेड़ हवा में झूम रह थे.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दिन वह शुभंकर के मकान में फ्रंट गेट की ओर से न जाकर पीछे
दरवाजे की ओर गया. उसने उधर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">से भी लोगों को आते-जाते देखा था. दोनों
ओर के मकानों के बीच पीछे की ओर पन्द्रह फीट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की
गली थी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जो कंक्रीट की बनी हुई थी और उसके दोनों
किनारों पर घास उगी हुई थी. मकान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नम्बर एक सौ निन्यानवे कोने से तीसरा
था. वह दरवाजे के पास पहुंचा ही था कि<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>अंदर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">से जोर से चीखता नारी-स्वर उसे सुनाई
दिया</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">मुझे छोड़ दें बाबू---मुझे </span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">s..s</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">…”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">घुटता-सिसकता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नारी
स्वर और उसके साथ भैंसे की भांति हांफने और घुड़घुड़ाने की आवाज.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">शायद</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">मैं गलत मकान के पीछे पहुंच गया हूं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नितिन
दरवाजे पर नॉक करते हुए ठिठका और</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">कुछ कदम</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पीछे
चलकर उसने मकानों के दरवाजों की संख्या गिनी.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">यही</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">है मकान नं. एक सौ निन्यानवे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">…</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वह पुनः दरवाजे के पास आ खड़ा हुआ. अंदर
किसी के रोने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">की<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>आवाज तो थी लेकिन हांफने और घुड़घुड़ाने की नहीं.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">अम्मा</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">को पुकारती किसी नारी के रोने की आवाज
और </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’<span lang="HI">बाबू</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">शब्द नितिन के दिमाग को मथ रहे थे.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">यहां शुभंकर और सुप्रिया रहते हैं---फिर यह बाबू---</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसने
क्षणभर सोचा और दरवाजा खटखटा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दिया. यह संयोग था कि इधर उसने दरवाजा
नॉक किया और उधर आंगननुमा बरामदे में किसी के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दौड़ने
और नारी के चीखने के साथ दरवाजा धड़ाम से खुला था. उसके सामने अस्तव्यस्त साड़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">और खून से लथपथ लगभग सोलह-सत्रह वर्ष की लड़की आ गिरी थी और
पसीने से लथपथ निर्वस्त्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">शुभंकर सामने खड़ा था. उसे देखते ही शुभंकर
अंदर भागा और जब तक वह लड़की को उठाता शुभंकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">कुर्ता-पायजामा
में आ उपस्थित हुआ था. उसके हाथ में एक मोटा डंडा था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लड़की
को उठाने के लिए वह झुका ही था कि शुभंकर ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसकी
पीठ पर डंडे से इतना तेज प्रहार किया कि वह लड़की पर ही पसर गया. उसकी शर्ट पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">खून के धब्बे लग गए. उसका बैग एक ओर छिटक गया जिसमें शुभंकर की
दी हुई पुस्तकें थीं.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">शुभंकर उस पर दूसरा प्रहार करता उससे
पहले ही वह उठा था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लेकिन पीठ पर लगी चोट के कारण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसमें शक्ति नहीं बची थी. तब भी शुभंकर उस पर दूसरा प्रहार
करता उससे पहले ही उसने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">तेजी से धक्का देकर उसे गिरा दिया था.
तभी उसे सूझा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">—‘<span lang="HI">हर क्षण आपके लिए आपके
साथ</span>’</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">रहने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">का
दावा करने वाली पुलिस को सूचित करना चाहिए और वह सड़क की ओर भागा था.</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">सड़क</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पर पहुंच वह क्षण भर तक सोचता रहा. अधिक
समय नष्ट करना उचित नहीं था. वह महरौली रोड</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पर आ गया और राष्ट्रीय शिक्षण संस्थान
के सामने बिनावा भावे एन्क्लेव की ओर बनी एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पीसीओ
दुकान से उसने 100 नम्बर पर फोन किया और तेजी से मकान नं. एक सौ निन्यानवे के
सामने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जा खड़ा हुआ. कुछ देर बाद ही पुलिस आ
पहुंची. और जैसा कि होना था पीसीआर में आए पुलिसवालों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">ने
मामला बिनोवा भावे एन्क्लेव पुलिस को सौंप दिया. बिनोवा भावे एन्क्लेव थाने की
पुलिस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">शुभंकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">और उस लड़की</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जिसे
नौकरानी <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>के रूप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">में
शुभंकर रांची से लेकर आया था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">को थाने ले गयी. कुछ देर बाद सुप्रिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">थाने पहुंची. एस.एच.ओ. और सुप्रिया के बीच कुछ गुप्तगू</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">हुई. कुछ देर बाद शुभंकर को छोड़ दिया गया. पुलिस ने उस लड़की को
क्या कहा नितिन जान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">नहीं सका लेकिन उसने सहमी-सिकुड़ी लड़की
को भी सुप्रिया के पीछे जाते हुए देखा था. जब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसने
शुभंकर के विरुद्ध रपट दर्ज करने की बात कही</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">एस.एच.ओ. ने उसके जबड़े पर मुक्का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">जमाते हुए कहा था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">साले</span>—<span lang="HI">मादर---तूने उस लड़की की जिन्दगी बरबाद कर दी और चाहता है कि</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">रपट उस शरीफ प्रोफेसर के खिलाफ दर्ज की जाए!</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">एस.एच.ओ.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">का मुक्का पड़ते ही वह मुंह पकड़कर जमीन पर बैठ गया था. लगा था
कि वह बेहोश हो जाएगा.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> <span lang="HI">होंठ फट गए थे और खून</span> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">निकलने
लगा था. उसने अपने को संभाला था और चीखकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">बोला था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">उस लड़की के साथ शुभंकर
ने बलात्कार किया और आप---.</span>”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">एस.एच.ओ.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">एक सिपाही की ओर पलटा था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">ले जा स्साले को और डाल
दे पीछे डंडा---सच कबूल देगा. शर्ट</span></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">में खून इसके लगा हुआ है और फंसा रहा है
उस प्रोफेसर को---धी के----</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">और एस.एच.ओ. ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पुनः
उसके मुंह पर घूंसा जमा दिया था. वह तिलमिलाकर जमीन पर बैठ गया था.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">बाद रात भर उसे पुलिस की जो यातना झेलनी
पड़ी थी उसे याद कर इंडिया गेट में खड़ा वह कांप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उठा.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0 </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 0</span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">सुबह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">तक वह इस योग्य न रहा था कि कुछ सोच सकता. उसे वही कहना-करना
पड़ा था जो एस.एच.ओ. ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">कहा था. नरायना में उसके फूफा रहते थे
जिन्हें फोन करने की इजाजत पुलिस ने सुबह उसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">दी
थी. फूफा आए थे---उनके और एस.एच.ओ. के बीच क्या बात हुई फूफा ने उसे कभी नहीं
बताया</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लेकिन उसे छोड़ दिया गया था. कई दिनों बाद वह कॉलेज गया तो
यूनियन के साथियों के चेहरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">बदले हुए देखे थे. उस रात थाने में उसके
बंद रहने और बंद रहने के कारण की वह कहानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">कॉलेज में पहुंच चुकी थी जो शुभंकर ने
उसके यूनियन के साथियों को बतायी थी. नितिन ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">सच
बताना चाहा था लेकिन वे सुनने को तैयार न थे.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">उसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">बाद की कहानी बहुत छोटी थी. यूनियन के साथियों ने उसे अध्यक्ष
पद से इस्तीफा देने के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">लिए कहा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">और
उसने दे दिया था.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">0</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">इंडिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">गेट में युवाओं के गगनचुंबी नारे गूंज रहे थे. तभी उसने विजय
चौक की ओर प्रदर्शनकारियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पर पानी की भीषण बौछार फेंकी जाते देखा.
पुलिस आंसू गैस के गोले दागने लगी थी और प्रदर्शनकारियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">को
भगाने के लिए लाठियां भी भांज रही थी. उसने शुभंकर को सिर पर पैर रखकर भागते देखा.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">वह उसे देख ही रहा था कि उसे धकियाता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> “<span lang="HI">वी वाण्ट</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">---</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">“<span lang="HI">जस्टिस</span>”</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">के नारे लगाता युवाओं का रेला पीछे हटने
लगा था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">पुलिस ने इंडिया गेट के प्रदर्शनकारियों
पर भी लाठियां</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman";">भांजना शुरू कर दिया था.</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: center;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">-0-0-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<br />
<br /></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-58288719059793628542013-03-02T22:52:00.003-08:002013-03-02T22:59:43.820-08:00कविताएं<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh5or6OUnIynBsCh_l2pjiF6LinwMg7AJoRffBS1WQQcRY5-zirRPvzfL7DZeCePFBxNGP67CI4_sNcfrmasYIqXHeCev8v49lqqJOFQ6Hqw6UzyZOTRknviaLJ0WhLEmJEo7dk9DMtXqM/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%AB.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="137" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh5or6OUnIynBsCh_l2pjiF6LinwMg7AJoRffBS1WQQcRY5-zirRPvzfL7DZeCePFBxNGP67CI4_sNcfrmasYIqXHeCev8v49lqqJOFQ6Hqw6UzyZOTRknviaLJ0WhLEmJEo7dk9DMtXqM/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%AB.jpg" width="200" /> </a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="color: red;"><span style="font-size: large;">कवि मित्र अशोक आंद्रे के जन्मदिन (03मार्च) पर विशेष</span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgKLQ3XYPlmkMFnFGi3uEmXSUYFogzlrIFCPcy-Wss6aSGkQ2xxrRpUNJ-1Yfg4UxVDv1DgIZGMDeHJ2OzvdfOLDPELYr_MSyDSZ7NF5_Vy_7OwKjtapvWEefp2moajUEzp1YtYppu78JI/s1600/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95+%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87,+%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B2+%E0%A4%94%E0%A4%B0+%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7+%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%B5.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgKLQ3XYPlmkMFnFGi3uEmXSUYFogzlrIFCPcy-Wss6aSGkQ2xxrRpUNJ-1Yfg4UxVDv1DgIZGMDeHJ2OzvdfOLDPELYr_MSyDSZ7NF5_Vy_7OwKjtapvWEefp2moajUEzp1YtYppu78JI/s320/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95+%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87,+%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B2+%E0%A4%94%E0%A4%B0+%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7+%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%B5.jpg" width="320" /></a></div>
<span style="color: #3d85c6;"> दिनांक - ८ फरवरी,२०१३, विश्वपुस्तक मेला में फूडकोर्ट में </span><br />
<span style="color: #274e13;">(मेज पर बाएं से अशोक आंद्रे,रूपसिंह चन्देल और सुभाष नीरव)</span><br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<span style="color: red;"><span style="color: blue;"><span style="font-size: large;">अशोक आंद्रे की तीन कविताएं </span></span> </span><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">
</div>
<div>
<span style="color: magenta;"><b><u>रोशनियों के मध्य</u></b> </span></div>
<div>
मन की ध्वनियाँ</div>
<div>
कई बार विकृति पैदा करती हैं </div>
<div>
और हम खोजने लगते हैं </div>
<div>
उन तरल रोशनियों के मध्य अपनों को </div>
<div>
जो हमारे आसपास एहसास तो देते हैं </div>
<div>
लेकिन भयावह रूप गढ़ कर </div>
<div>
डराते हैं हमारे समय को </div>
<div>
जहां फिर विकराल रूप धर लेती हैं </div>
<div>
हमारी कल्पनाएँ,</div>
<div>
बिना सोचे-समझे उस ओर बड़ते हुए .</div>
<div>
तब
हमारी सोच को अनंतता का एहसास <wbr></wbr>होता है।</div>
<div>
लगता है शायद यहीं कहीं हमारा प्रिय </div>
<div>
समय में गोल करते हुए </div>
<div>
अन्धकार में छिद्र कर के </div>
<div>
हमारे
सम्मुख आ खडा हो जाएगा।</div>
<div>
और हम उस अनंतता में हाथ हिलाते हुए </div>
<div>
कभी अलविदा नहीं कह पायेगें।</div>
<div>
आखिर
ध्वनियाँ तो समय के ऊपर यात्रा<wbr></wbr>एं करती रहती हैं</div>
<div>
उन अंधेरों में जहां एक नई खोज के लिए </div>
<div>
ज़िंदा रह जाते हैं ब्रह्म की अविरल बहती रोशनी को </div>
<div>
देखने के लिए हम,</div>
<div>
क्योंकि
प्रिय-</div>
<div>
तुम्हें इसी सब के बीच तो ढूंढना है।</div>
<div>
****</div>
<div>
</div>
<div>
<span style="color: #274e13;"><b><u>जलजला</u></b> </span></div>
<div>
</div>
<div>
आसमान में टिमटिमाते तारों की रोशनी के मध्य </div>
<div>
उसकी जिन्दगी की शाम में </div>
<div>
पृथ्वी पर आया जलजला </div>
<div>
यात्रा करता है उसके मन के भीतर फैली </div>
<div>
पदचापों की ध्वनियों के साथ </div>
<div>
जहां प्रकाशवर्ष को
जीतने के लिए वह </div>
<div>
आह्वान करता है </div>
<div>
अपने अन्दर फैली दूरियों को नापने का।</div>
<div>
और ऐसे में सोचो !</div>
<div>
कल सूर्य ही न निकले।</div>
<div>
लेकिन
उसे हल्का सा होश हो यह सब </div>
<div>
देखने / समझने के लिए </div>
<div>
तब
कैसा लगेगा ?</div>
<div>
क्योंकि समय तो होगा नहीं </div>
<div>
किसी की गति को पकड़ने के लिए।</div>
<div>
जब जल भाप बन कर फैलने लगे </div>
<div>
कायनात की हर स्थितियों को घेरने के लि<wbr></wbr>ए </div>
<div>
और
वजूद हमारा ---</div>
<div>
हवा के बुलबुलों में तैरने लगे </div>
<div>
क्योंकि जल तो होगा नहीं,</div>
<div>
कैसा लगेगा उस वक्त ?</div>
<div>
आईये देखें इसे भी एक बार </div>
<div>
आखिर
जलजला तो पृथ्वी पर आ चुका है।</div>
<div>
**** </div>
<div>
</div>
<div>
<span style="color: #cc0000;"><b><u>अकेला खड़ा मैं</u></b> </span></div>
<div>
</div>
<div>
वह मेरा शास्त्रीय दिन था उस वक्त </div>
<div>
</div>
<div>
<span style="color: red; font-size: small;">ज</span>ब मैंने
तुम्हारा साक्षात्कार करने की कोशिश की
थी </div>
<div>
तुम थी कि आँखें मूँद रही थी।</div>
<div>
पास खड़े पेड़ के पत्ते सिहर रहे थे </div>
<div>
जमीन पर उग आए नन्हें फूलों को उकसाने <wbr></wbr>के लिए </div>
<div>
फिर बिखर जाना उनका हवा के साथ।</div>
<div>
उधर
जमीन पर फैली हरी घास का </div>
<div>
लहलहा उठना </div>
<div>
एक अदृश्य बीज के पनप ने के साथ </div>
<div>
सब कुछ इसी तरह खो जाना फिर </div>
<div>
याद है मुझे।</div>
<div>
आकाश
में उड़ते पक्षियों को निहारते <wbr></wbr>हुए -</div>
<div>
अपनी साँसों के साथ </div>
<div>
तुम्हारी धडकनों की आवाज भी सुन रहा था <wbr></wbr>लगातार,</div>
<div>
जो ऊपर उठती जा रही थी-</div>
<div>
उसी
जगह अकेला खड़ा हूँ मैं।</div>
<div>
सत्य क्या है आज तक इसकी </div>
<div>
सत्यता पर सवाल अंकित होते रहे हैं मे<wbr></wbr>रे सम्मुख</div>
<div>
क्योंकि मेरे बनाए हर सत्य </div>
<div>
आज
भी हवा में बगुले बन छितरा रहे हैं तभी तो।</div>
<div>
हे ईश्वर !</div>
<div>
इसीलिये मुझे उस बीज के पनप ने का रहस्य जानना है </div>
<div>
आखिर कैसे एक दिन बिखर कर मौन हो जा<wbr></wbr>ते हैं वे,</div>
<div>
न कि तुम्हारे अस्तित्व को </div>
<div>
यही मेरे जीवन का सबसे बड़ा सत्य होगा </div>
<div>
क्योंकि उस पर तो कभी मन ने कोई </div>
<div>
सवाल उठाया ही नहीं है।</div>
<div>
****</div>
<div>
<div>
<span style="color: #76a5af;">स्वर्गीय पत्नी बीना आंद्रे को समर्पित,जो 20-1-2013 को जीवन की अनंत संभावनाओं से </span><wbr></wbr><span style="color: #76a5af;">परे ऐसी दिशा की ओर
चली गयी जहां हमारे अस्तित्व </span><wbr></wbr><span style="color: #76a5af;">सब कुछ </span></div>
<div>
<span style="color: #76a5af;">देखने में असमर्थ होते हैं।</span></div>
<div>
<span style="color: orange;"><span style="font-size: small;">-0-0-0-</span></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: small;"><span style="color: #76a5af;"><span style="color: black;"><span style="color: black;">अब तक निम्नलिखित कृतियां प्रकाशित :फुनगियों पर लटका एहसास, अंधेरे के
ख़िलाफ (कविता संग्रह),समय के गहरे
पानी में (कविता संग्रह ),दूसरी मात (कहानी संग्रह), कथा दर्पण (संपादित
कहानी संकलन), सतरंगे गीत , चूहे का संकट (बाल-गीत संग्रह), नटखट टीपू (बाल
कहानी संग्रह).लगभग सभी राष्ट्रीय पत्र-पत्रिकाओं में रचनाएं प्रकाशित.
'साहित्य दिशा' साहित्य द्वैमासिक पत्रिका में मानद सलाहकार सम्पादक और
'न्यूज ब्यूरो ऑफ इण्डिया' मे मानद साहित्य सम्पादक के रूप में कार्य किया
.सम्मान - राष्ट्रीय
हिंदी सहस्त्राब्दी सेवी सम्मान 2001,हिंदी सेवी सम्मान 2005 ( जैमिनी
अकादमी (हरियाणा ), आचार्य प्रफुल चन्द्र राय स्मारक सम्मान २०१०
(कोलकता),ट्वंटी टेन राष्ट्रिय अकेडमी एवार्ड (हिंदी साहित्य ) २०१०
(कोलकत्ता ) </span></span> </span></span></div>
</div>
<div>
</div>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-76148571797201950392013-02-04T01:17:00.002-08:002013-02-04T01:17:22.702-08:00पुस्तक चर्चा<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiOlPSp-3hvX4EDi_3q-IWZe_wk05w1p7rY6CQee9KdB-5-mw1HVmgBagN7B_yDd4YBsqRjnZ2R2YVhAOxkAbR863by72c70mt4kMKJYNf2kZ4EGU100DThB7pNDZKw8ZsIMlXJYgMbcn0/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A6.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="152" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiOlPSp-3hvX4EDi_3q-IWZe_wk05w1p7rY6CQee9KdB-5-mw1HVmgBagN7B_yDd4YBsqRjnZ2R2YVhAOxkAbR863by72c70mt4kMKJYNf2kZ4EGU100DThB7pNDZKw8ZsIMlXJYgMbcn0/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A6.jpg" width="200" /></a></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">डॉ.
ज्योतिष जोशी की आलोचना पुस्तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: blue; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">’</span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उपन्यास की समकालीनता</span><span style="color: blue; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">’</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;"> <span style="color: teal;">में</span></span><span style="color: teal; font-size: 14.0pt;"> </span><span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">मेरे<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>उपन्यास</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">
<span style="color: red;">’पाथर टीला’</span> <span style="color: teal;">के विषय में
डॉ. जोशी के विचार.</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><strong><u><span style="color: #000099; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; font-weight: normal; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></u></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<strong><u><span style="color: #333399; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">देखे, जिये और महसूस किये गये समय से साक्षात्कार</span></u></strong><strong><u><span style="color: #333399; font-size: 16.0pt; font-weight: normal; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></u></strong></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<strong><span style="color: #cc0000; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">डॉ. ज्योतिष जोशी</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">इधर विषय के स्तर पर
उपन्यास को अनेक स्तरों पर साधने की तत्परता जगी है. यह भी लक्ष्य किया जा सकता है
कि नगरीय समस्याओं और अनेक दृष्टियों से आक्रान्त करने वाली मुश्किलें हिन्दी उपन्यासों
के केन्द्र में रही हैं; पर भारतीय गॉंवों की बदहाली और उनकी लगातार बदशक्ल होती गयी
तस्वीर को उठाने की कोशिशें कम देखी गयी हैं. यह हैरान करने वाली बात है कि बार-बार
प्रेमचन्द की परम्परा और उनकी संवेदना के उत्तराधिकार का दम भरनेवाले लेखकों में अधिकांश
ने प्रेमचन्द की चिन्ताओं की तो कौन कहे, उनकी परम्परा में भी कुछ जोड़ा हो; यह विश्वासपूर्वक
कहना कठिन है. ऎसे में जब कोई लेखक गॉंव में आ रहे परिवर्तनों, उसकी मुश्किलों, साम्प्रदायिक
तनावों और नारकीय यन्त्रणा भोग रहे ग्रामीणों को चित्रित करने की चेष्टा करता है, तो
यह निश्चय ही प्रशंसनीय कार्य है; तब और भी जब गॉंव आज लेखन के हाशिये पर है और वह
एक योजना के तहत ही कभी-कभी याद कर लिया जाता है और वह योजना होती है –यान्त्रिक ढंग
से गॉंव को बदल डालने की, जिसका गॉंवों के सन्दर्भ में कोई वास्तविक महत्व नहीं है.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">रूपसिंह चन्देल अपने
लेखन में उक्त दोनों तरह की प्रवृत्तियों से अलग हैं. उनकी कहानियां जीवन के गहरे कशमकश
की उपज हैं तो उपन्यास देखे, जिये और महसूस किये गये समय से साक्षात्कार. उनके यहां
वर्णित यथार्थ के स्वरूप से असहमति बिठायी जा सकती है, चरित्रों के प्रति उनके बर्ताव
और उसके निहितार्थों से भी मतभेद की गुंजाइश हो सकती है, पर उनकी लेखकीय ईमानदारी पर
संदेश करना अनुचित होगा. यथार्थ के जिन पक्षों पर बात करने का रिवाज इधर आम हुआ है,
यह जरूरी नहीं है कि हर लेखक उसी तानेबाने में अपने को व्यक्त करे और स्वयं की देखीभाली
तथा जी गयी वास्तविकता से आंखें चुरा ले. रूपसिंह चन्देल का कथाकार अपने पर भरोसा अधिक
करता है, इसलिए उस पर वे लोग भरोसा कम कर सकते हैं जिन्हें अब भी मुगालता है कि रचना
अनुभव से कम सामाजिक अध्ययनों से अधिक वास्तव रखे तो समाज में क्रान्तिकारी बदलाव आ
सकता है. </span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">’रुकेगा नहीं सवेरा’
और ’रमला बहू’ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>के बाद चन्देल ने जिस ’पाथरटीला’
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उपन्यास
को लिखा है उसमें उपर्युक्त उठाये गये प्रश्नों की छाप है और अनेक स्तरों पर लेखक के
विन्यास को ग्रामीण यथार्थ के अधिक निकट मानने की मजबूरी भी पैदा होती है. ’पाथरटीला’
गांव तो एक उदाहरण है उस अंधेरे का जो उत्तर भारत के गांवों में पसरता जा रहा है. अनेक
धड़ों, वर्गों और जातियों में बंटे ग्रामीण किसी अघोषित जमींदार के रैय्यत से अधिक अहमियत
नहीं रखते और कई बार उस जालिम जमींदार के कहे पर ऎसे-ऎसे काम अंजाम देते हैं जो विश्वसनीय
तो नहीं लगते, लेकिन उन पर सन्देह करना भी सम्भव नहीं होता. यह कम हैरानी की बात नहीं
है कि प्रेमचन्द के बाद गांव रचनाओं से इस कदर बाहर हो गये कि दशकों तक गांव का जीवन
परिदृश्य से बाहर रहा. बहुत बाद में जब कुछ लेखकों ने उपन्यासों में गांव को उठाने
की कोशिश की, पर गांव इस बीच इतने बदल चुके थे कि लेखकीय संवेदना उन्हें पूरी तरह पकड़ने
में सफल नहीं हुई. कहीं बाढ़ की विभीषिका से गांव का दारिद्र्य उभरा तो कहीं भोले सीमान्त
किसानों का शोषण. कहीं सम्बन्धों में पैसे के कारण आ रहे खिंचाव प्रस्तुत हुए तो कहीं
राजनीति के चलते अवरुद्ध हुई विकास-यात्रा की तस्वीरें उभरीं. पर सबके साथ मुश्किल
यह लक्ष्य करनेवाली है कि असमान भूमि के वितरण और जाति केन्द्रित श्रेष्ठता के आधार
पर जिस तरह सामाजिक ढांचा निर्मित होता गया है; उसे उसकी जटिलताओं में पकड़ने की चेष्टा
कम हुई है. यही कारण है कि लगभग पैंसठ वर्षों के गुजर जाने के बाद भी गांवों की वही
तस्वीर हिन्दी कथाकृतियों में दिखायी देती है जिसका आरम्भ प्रेमचन्द ने किया था, उसके
आगे का विकास आरुद्ध रहा है और गांव एक पहेली होते गये हैं. ऎसे में <span style="color: red;">’पाथरटीला’ एक ऎसा उपन्यास अवश्य बन सका है जो हाल के वर्षों में
आये गांव के बदलाव को रेखांकित करता है और बताता है कि दरअसल खोट कहां है.</span> गजेन्द्र
सिंह, जो गांव का नम्बरदार है और दबंग भूमिपति, वह इस उपन्यास का नायक है. इस बीच आयी
अनेक समीक्षाओं में लोगों ने चन्देल पर गजेन्द्र सिंह को नायकत्व देने के प्रसंग में
आपत्ति की है और एक नकारात्मक चरित्र को कथा के केन्द्र में रखने को अनुचित ठहराया
है, पर यह आरोप बेबुनियाद है. गजेन्द्र सिंह प्रभुवर्ग का प्रतिनिधि है. उपन्यास की
पूरी कथा चूंकि उसके इर्द-गिर्द बुनी गयी है, इसलिए केन्द्रीयता उसे हासिल हो जाती
है. पर इसका मतलब यह बिल्कुल नहीं है कि वह उपन्यासकार की सहानुभूति पा गया है या वह
कोई आदर्श चरित्र की छवि पा जाता है. यह एक तरह के प्रतीकात्मक प्रयोग के तौर पर भी
देखे जाने को प्रस्तावित करता है; जब सार्वजनिक जीवन के हर क्षेत्र में सत्ता ऎसे ही
बाहुबलियों के हाथों में सिमट आयी है. <span style="color: magenta;">गजेन्द्र सिंह के
नायकत्व पर आपत्ति करने वालों से यह पूछा जाना चाहिए कि गांव, पंचायत, कस्बा, नगर,
प्रान्तीय और केन्द्रीय राजधानी में बैठे सत्तापुरुष क्या पवित्र या नैतिक दृष्टि से
इस योग्य हैं कि उन्हें सत्ता का दायित्व दिया जा सके?</span> <span style="color: magenta;">वस्तुतः इस प्रसंग में विचारणीय यह है कि वे सत्ता छीन लेते
हैं, देने की जरूरत नहीं रह जाती. अब प्रश्न यह उठता है कि जो जीवन में पाखण्ड और अय्याशी
का प्रतिनिधि है, वही अगर रचना में दिखायी देता है तो असुविधा क्यों होनी चाहिए. गजेन्द्र
सिंह को दायित्व मिलता नहीं, वह ले लेता है.</span> उसका वह चरित्र है कि वह दूसरे
के अधिकारों का उपभोग करता है और तनिक भी विचलित नहीं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>होता. उपन्यास पाठक को प्रेरित करता है कि वह ऎसे
नायकों का समूल नाश करे. ऎसे नायकों से उसे निजात पाना चाहिए न कि उसको आदर्श बनाना
चाहिए. </span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">’पाथर टीला’ का नायक
लम्पट और क्रूर गजेन्द्र सिंह धन और शक्ति को बढ़ाने के प्रायः प्रत्येक खेल में माहिर
है और लगातार ऎसे उद्यम करता रहता है. बरियार बाबा को अपना पूर्वज घोषित कर उनके नाम
मन्दिर बनाने के अभियान से लेकर अपने विश्वस्त लोगों के दोहन करने तक गजेन्द्र सिंह
एक आततायी के रूप में सामने आता है. वह हर स्तर पर असामाजिक कार्य करता जाता है. मन्दिर
निर्माण के नाम पर चन्दे की उगाही, भैरोसिंह को मृत घोषित कर उनकी जायदाद को हथियाना,
धर्मशाला की दखल-दहानी और धन की आय के लिए अपने ही घर में जुए और नशे का धन्धा करना
गजेन्द्र सिंह की आदत है. उसके खिलाफ कोई चूं तक नहीं बोलता. गांव के कथित प्रधान हरिहर
अवस्थी उसके इस्तेमाल की चीज बनकर रह गये हैं जिनकी कोई हैसियत नहीं बन पाती. गजेन्द्र
सिंह की पत्नी सुनन्दा अक्सर उसे समझाने का यत्न करती है, पर सब व्यार्थ सिद्ध होता
है. कमली गजेन्द्र सिंह की भतीजी है जो मां-बाप के गुजर जाने के बाद अनाथ है और अपने
इस दैत्य चाचा के साथ रहने को विवश है. वह आये दिन उस पर अत्याचार करता है और चुपचाप
सहने के सिवा कमली के पास कोई चारा नहीं रह जाता. डॉ. गोविन्द श्रीवास्तव गजेन्द्र
सिंह के मददगार हैं तो स्थानीय पुलिस उसका संरक्षक. रामदीन, गनपत, रामरतन, शिवरतन,
जग्गू आदि उसके साम्राज्य के गण हैं जो धीरे-धीरे गजेन्द्र का ग्रास बनते हैं और वह
सबकी दुर्दशा का कारण बनता है. </span></strong></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjcM0SatZgeya7Dl_dgzjAHvHGfsSfRXu2eMHvUQPUwOP79ZQaZPAMSI3_qmb3ZmdKf9tiOFuT2EliUndvYzAXCPRNu6vRU3tfwKefAilyjhyj6VI0tshPiU9aQcG3hWABbtNqtHMjieQk/s1600/paather+teela+copy.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="146" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjcM0SatZgeya7Dl_dgzjAHvHGfsSfRXu2eMHvUQPUwOP79ZQaZPAMSI3_qmb3ZmdKf9tiOFuT2EliUndvYzAXCPRNu6vRU3tfwKefAilyjhyj6VI0tshPiU9aQcG3hWABbtNqtHMjieQk/s200/paather+teela+copy.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">उपन्यास में हरिहर अवस्थी,
बलजीत सिंह, रघुवीर सिंह, विलायती खां, बुधवा, बलवीर, पुत्तन पांडे और अजय जैसे चरित्र
भी हैं जो गजेन्द्र सिंह के अत्याचारों का समर्थन नहीं करते, पर उसके सीधे विरोध का
साहस उनमें नहीं है. गजेन्द्र तो उल्टे अपने ही लोगों को एक-एक कर किसी न किसी बहाने
पुलिस के सुपुर्द करता रहता है, पर हरिहर अवस्थी जैसे प्रधान सच्चाई जानने के बावजूद
अपनी जुबान खोलने से डरते हैं. गजेन्द्र का अत्याचार बढ़ता जाता है और वह दुगने उत्साह
से आंतक फैलाता है वह विलायती खां के मस्जिद बनाने के फैसले को चुनौती देता है और गांव
में साम्प्रदायिक तनाव फैलाता है. गजेन्द्र सिंह के अनाचार का आलम यह है कि उसके सामने
टिकने की हिम्मत किसी में नहीं है; पर वह अपने ही घर में पराजित होने लगता है. उसकी
भतीजी बलजीत सिंह के बेटे अजय से प्रेम करने लगती है और कड़े शासन के बावजूद उससे मिलने
में नहीं हिचकती. अजय शहर में पढ़ता है, उसमें प्रतिरोध की आग है, पर गांव में कोई साहस
के साथ आगे नहीं आता कि वह इस दैत्य का सामना कर सके. </span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">स्थितियां बदल जाती हैं.
कमली विद्रोह करने को तैयार है, मस्जिद की नींव रख दी जाती है, मजदूर एक स्वर से गजेन्द्र
सिंह के खेत में काम न करने का निर्णय लेते हैं, बलजीत सिंह और अजय को गजेन्द्र सबक
नहीं दे पाते और अपने साथियों के डकैती में पकड़े जाने के साथ-साथ जुआ और नशाखोरी के
धन्धे के खत्म हो जाने के कारण गजेन्द्र प्रकृति के न्याय का शिकार होता है. वह पागल
हो जाता है और मृत्यु के मुंह में चला जाता है. </span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">’पाथरटीला’ में गजेन्द्र
सिंह के साम्राज्य के ध्वस्त होने की कथा अविश्वसनीय नहीं लगती. उपन्यासकार ने सामाजिक
विद्रोह के मुकाबले प्रकृति के न्याय का अवलम्ब लेकर जिस तरह गजेन्द्र सिंह की मृत्यु
को दिखाया है, वह इस स्तर पर भी श्लाघ्य है कि व्यक्ति भले ही अपने दायित्व भुला बैठे,
प्रकृति अपना दायित्व नहीं भूलती और वह समय पर अपना निर्णय अवश्य सुनाती है. लोगों
को लग सकता है कि यदि जनता विद्रोह कर उसे सजा देती तो उपन्यास अधिक सकारात्मक होता;
पर यह तब कृत्रिम विधान होता; क्योंकि पूरे उपन्यास में सारी असहमतियों के बावजूद इस
विद्रोह की पृष्ठभूमि दिखायी ही नहीं देती, इसलिए उपन्यासकार का निर्णय अनुचित नहीं
लगता. प्रश्न यह अवश्य उठता है कि आजादी के ५० वर्षों बाद भी क्या गांवों तक उसकी छाया
भी पहुंच पायी है? क्या इन स्थितियों को जानने की जरूरत भी किसी ने महसूस की है या
गांवों की दशा सुधारने की कोई कोशिश भी किसी ने की है?</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">आजादी के वर्षों बाद
यह एक भारतीय गांव की तस्वीर है. यह उन गांवों की भी तस्वीर है जिन्हें विकास का मॉडल
बनाया जा रहा है और जिसे लेकर तरह-तरह की योजनाएं बनायी जाती हैं.</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">’पाथरटीला’ में गांव
की जो शक्ल-सूरत है, वह कहीं से भी अविश्वसनीय नहीं है. निरक्षर, जड़, दकियानूस, दब्बू
और संघर्ष से भागनेवाले लोग यदि नहीं हुए होते तो गजेन्द्र सिंह जैसे प्रभुओं की कैसे
चल पाती. आततायी पुलिस ऎसे ही प्रभुओं को संरक्षण देती है और सत्ता में बैठे ओहदेदार
भी. उपन्यास में शोषित और शोषक के बीच के फर्क की कोई शास्त्रीय व्याख्या नहीं है और
न विभाजन. इधर निम्न और मझोली जातियों में आयी सामाजिक जागृति की छाया से भी उपन्यास
दूर है. अगर ऎसा होता तो उपन्यास में गजेन्द्र सिंह के समानान्तर हरिहर अवस्थी, बलजीत
सिंह या विलायती खां नहीं होते, वहां तब जग्गू, गनपत और शिवरतन होते. गजेन्द्र का अनाचार
केवल मजदूरों के काम न करने के निर्णय से प्रभावित नहीं हो सकता. उसके लिए सामाजिक
परिवर्तन और संघर्ष भी आवश्यक है. गजेन्द्र सिंह के मन्दिर निर्माण की योजना के बाद
ही विलायती खां को मस्जिद कि सुधि क्यों आती है; यह प्रसंग भी उपन्यास में थोड़ा अटपटे
ढंग से आता है और स्थितियों को उनके उत्कर्ष तक पहुंचने से रोक देता है. पर <span style="color: red;">उपन्यास में एक व्यक्ति के आतंक और उसके भय से आक्रान्त ग्राम्य-जीवन
के स्तरों, विडम्बनाओं और उसकी छवि देखनी हो तो ’पाथरटीला’ हाल के वर्षों में लिखे
गये उपन्यासों में अवश्य ही उल्लेख्य माना जाएगा. </span></span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">इस उपन्यास में एक ही
साथ तीन कथाएं अनुस्यूत हैं –पहली और मुख्य कथा है गजेन्द्र सिंह की, दूसरी है बलजीत
सिंह की और तीसरी रामलुभाया श्रीवास्तव की, जिनके पुत्र डॉ. गोविन्द श्रीवास्तव हैं
और वे भी गजेन्द्र सिंह की सत्ता में सहायक बनते हैं. उपन्यास में आयीं तीनों कथाएं
परस्पर सम्बद्ध हैं और उनमें एकाध स्थलों को छोड़कर कहीं कोई गतिरोध नजर नहीं आता. पर
जैसा कि ऎसे महत्वाकांक्षी उपन्यासों की नियति होती है –उपन्यास में इतने चरित्र हैं
कि उनका विकास ही नहीं दिखता. विलायती खां, बलजीत सिंह और सुनन्दा में बहुत-सी सम्भावनाएं
थीं जिसे चन्देल ने अनदेखा किया है. अजय भी उपन्यास में भविष्य का संवाहक बनते-बनते
रह गया है और बोलने से आगे कुछ नहीं कर पाता. अगर चन्देल उसे आगे आकर सीधे विद्रोह
करने और कमली से अपने प्रेम को सार्वजनिक कर उसे एक निश्चित दिशा देने में अपनी भूमिका
निभाने का अवसर देते तो शायद उपन्यास में एक आवेग आता. ’पाथर टीला’ की एक मुश्किल यह
भी है कि इसके चरित्र अकेले में कुछ सोचते-विचारते नहीं लगते. उनमें अपने कर्म नहीं
खटकते. इसका जीवन्त उदाहरण स्वयं गजेन्द्र सिंह है जो कभी भी चिन्तित नहीं दिखायी देता.
वह कभी सोचता भी नहीं कि वह क्या कर रहा है और किन परिस्थितियों में घिरता जा रहा है.
यह रूपसिंह चन्देल की एक बड़ी कमजोरी मानी जाएगी.</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">पर समग्रता से देखें
तो कुछ कठिनाइयों के बावजूद ’पाथरटीला’ को आज के गांवों के परिप्रेक्ष्य में अनुभव,
भाषा, विन्यास और संरचना के स्तर पर अच्छा उपन्यास अवश्य कहना होगा; क्योंकि गांव की
विकृतियों के बहाने चन्देल ने सामाजिक जीवन की एक बड़ी जवाबदेही को इस उपन्यास में रेखांकित
किया है, जिसके महत्व से इंकार नहीं किया जा सकता. </span></strong></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<strong><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">-0-0-0-0-</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">’उपन्यास की समकालीनता’</span></strong><strong><span style="color: #000099; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI"></span></span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #000099; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">लेखक – डॉ. ज्योतिष जोशी</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #000099; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">भारतीय
ज्ञानपीठ, </span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #000099; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">१८, इन्स्टीट्यूशनल
एरिया, लोदी रोड,</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #000099; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">नयी दिल्ली-११०
००३</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #000099; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">पृ.२४०,
मूल्य: २००/-</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span lang="HI" style="color: #000099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></span></strong></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span lang="HI" style="color: #000099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><strong><span style="color: #cc0000; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">पाथर टीला – रूपसिंह चन्देल</span></strong></strong></div>
<strong>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">प्रथम
संस्करण (१९९८-सामयिक प्रकाशन)</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">संस्करण
– २०१० (भावना प्रकाशन, १०९-A,</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पटपड़गंज, दिल्ली-११० ०९१)</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">पृष्ठ
– ३१६, मूल्य – ४५०/-</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">आवरण
: राजकमल</span></strong></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<strong><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; font-weight: normal; mso-bidi-language: HI;">फोन :
भावना प्रकाशन – ०९३१२८६९९४७/ ०११-२२७५४६६३<span lang="HI"></span></span></strong></div>
</strong><br /><br />
<br />
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-83312976788152725592013-01-19T05:25:00.002-08:002013-01-19T05:30:11.784-08:00तोलस्तोय (जीवनी)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-14KXeaU-QOslZChktxw5Pnp45ZBo2nxCIP-GhB9hH4xLDevyelBRZmHzHCj8ywoOQyg5V4zGIh_ZqzQ_a3nIBoo_eokrTGviwClAQeR368tZziXYxn4iiqUcUixrysxcShenakGkMuE/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A8.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-14KXeaU-QOslZChktxw5Pnp45ZBo2nxCIP-GhB9hH4xLDevyelBRZmHzHCj8ywoOQyg5V4zGIh_ZqzQ_a3nIBoo_eokrTGviwClAQeR368tZziXYxn4iiqUcUixrysxcShenakGkMuE/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A8.jpg" width="200" /><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></a><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><span class="uficommentbody"><i><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></b></i></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-14KXeaU-QOslZChktxw5Pnp45ZBo2nxCIP-GhB9hH4xLDevyelBRZmHzHCj8ywoOQyg5V4zGIh_ZqzQ_a3nIBoo_eokrTGviwClAQeR368tZziXYxn4iiqUcUixrysxcShenakGkMuE/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><span class="uficommentbody"><i><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"></span></span></b></i></span></a></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे
द्वारा अनूदित </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">महान
रूसी लेखक लियो तोलस्तोय की हेनरी त्रायत जीवनी </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">’तोलस्तोय’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">का पहला अध्याय आप रचना
समय में पढ़ चुके हैं. प्रस्तुत है उसका दूसरा अध्याय.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span><br />
<br />
<br />
<span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</span></span></span><span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"></span></span></span><br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 22.0pt; mso-bidi-language: HI;"> तोलस्तोय</span></div>
<span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span></span></span><br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"><span lang="HI" style="color: green; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेखक - हेनरी त्रायत</span><span style="color: green; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt;"></span></span></span></span></div>
<span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;">
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-language: HI;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-language: HI;">अनुवाद- रूपसिंह चंदेल</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjgsNyseA14Ngw58tetk0AOlI71bh0N6pVPHoXKJ6m-oYslL21uBYuLHeOj0HSeuZJPq6zrTbWga09fIaYLL3W6sJS11rWmuOLzc6YfSLSZSPYAU6aUeBHFAHp-DQnFSW16IlyktPjyi_E/s1600/Family+group+1884.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjgsNyseA14Ngw58tetk0AOlI71bh0N6pVPHoXKJ6m-oYslL21uBYuLHeOj0HSeuZJPq6zrTbWga09fIaYLL3W6sJS11rWmuOLzc6YfSLSZSPYAU6aUeBHFAHp-DQnFSW16IlyktPjyi_E/s320/Family+group+1884.jpg" width="240" /></a></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-language: HI;">लियो तोलस्तोय परिवार के साथ </span><span style="color: #333399; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 18.0pt;"></span></div>
</span></span></span><span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"><div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="color: red;"><span style="font-size: large;"> अध्याय - दो</span></span></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
</span></span></span><br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-language: HI;">बचपन</span><span style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 20.0pt;"></span></div>
<br />
<span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"></span></span></span><br />
<div class="MsoNormal">
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गंभीर नन्हा लियो अपनी
मां को याद करने का जितना ही प्रयास करता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह उतना ही उसकी स्मृतियों से
निकल भागतीं. वह उन लोगों से प्रश्न पूछकर उनकी पहचान निर्धारित करने का प्रयास करता
जो उन्हें जानते थे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उसके प्रयत्न व्यर्थ होते. वे उसे बताते वह अच्छी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सौम्य</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ईमानदार</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गर्वीली</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बुद्धिमान</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और
श्रेष्ठ कहानी कहने वाली थीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन वह उन विशेषताओं की कल्पना किसी चेहरे
में नहीं कर सका और उसके मन में रहस्य और गहरा जाता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि घर में उसकी
मां का एक भी चित्र उपलब्ध नहीं था. काले कागज के कट आउट का केवल एक छायाचित्र था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसमें
वह दस या बारह वर्ष की उम्र की दिख रही थीं. उनका ललाट और ढोढ़ी गोल थे और उनकी गर्दन
की गुद्दी (कंधरा)<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पर बालों पर दुपट्टा पड़ा
हुआ था. जिन्दगीभर तोलस्तोय कुंठित करने वाले उस तस्वीर को मन में बैठाए रहे. वह बड़े
हो गए</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उनकी मां छोटी बालिका ही बनी रहीं. अपने लिए प्रेम के अभाव की अनुभूति होने
पर अंततः वह उनके विषय में पौराणिक गाथा की भांति सोचते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">संकट
के समय उनका आश्रय ग्रहण करते और उन पर अलौकिक सहायता के लिए निर्भर हो जाते. अपनी
मृत्यु से कुछ वर्ष पहले उन्होंने लिखा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ...‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं बाग में टहलता हूं
और अपनी मां के विषय में सोचता रहता हूं. मैं उन्हें याद नहीं कर पाता. लेकिन मेरे
लिए वह पवित्र आदर्श के रूप में सदैव मेरे साथ हाती हैं. मैंने उनके विषय में एक भी
अपमानजनक टिप्पणी कभी नहीं सुनी.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पूरे दिन उदास और खिन्न अनुभव
करता रहा. शाम के समय मन में स्नेहपूर्ण लाड़-दुलार की चाहत उत्पन्न हुई. मैंने कल्पना
की कि मैं एक छोटा बच्चा बन गया हूं. अपनी मां के बहुत निकट हो गया हूं और मैंने वैसा
ही चाहा जैसा कि जब मैं बच्चा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मां स्नेह और सहानुभूति से मुझे छाती से
चिपका लेती थीं और रोने पर प्रेम से सांत्वना देती थीं. हां</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हां</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मेरी
मां</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिससे मैं कभी बातचीत करने में समर्थ नहीं हो पाया था क्योंकि जब वह मरीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं
नहीं जानता था कि बात कैसे की जाती थी. वह मेरे प्रेम की उच्चतम प्रतीक हैं--तटस्थ
नहीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दिव्य प्रेम</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बल्कि भावप्रवण</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ऐहिक प्रेम</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मातृ-सुलभ....मां</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुझे
संभालो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुझ बच्चे को! ....यह सब पागलपन है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन यह सब सच है.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यद्यपि लियो तोलस्तोय
अपनी मां का स्मरण नहीं कर सके</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तथापि उन्हें वह सब याद था अथवा उन्होंने
उन सब घटनाओं के विषय में सोचा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो उनकी मृत्यु से पूर्व घटित
हुई थीं. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं चैतरफा घिरा हुआ हूं. मैं अपनी बाहें फैलाना चाहता हूं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन
वैसा नहीं कर सकता.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने संस्मरणों में लिखा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं
चीखा और चिल्लाया और मुझे अपनी चीख से घृणा हुई</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन मैं अपने को रोक
नहीं सका. लोग मुझ पर झुके हुए थे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुझे याद नहीं वे कौन लोग थे...
और सब कुछ नीम अंधेरे में छुपा हुआ था. वे दो हैं...मेरी चीख ने उन्हें प्रभावित किया.
वे चिन्तित थे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उन्होंने मुझे छोड़ा नही जैसा कि मैं उनसे चाहता था और
मेरी चीख अधिक ऊंची हो जाती थी.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनकी स्मृति में दूसरी घटना अधिक स्पष्ट थी. वह अप्रिय गंध से घिरे लकड़ी के एक
टब में बैठे हुए थे. एक नौकरानी चोकर से उनका बदन मल रही थी. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पहली
बार</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने उस घटना के विषय में लिखा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं सचेत हुआ और छाती से बाहर
निकली हुई अपनी पसलियों</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गहरे-चिकने लकड़ी के टब</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपनी नर्स की घूमती बाहों</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गर्म</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भाप
छोड़ते विलोड़ित पानी और उसकी छपछप की आवाजों और अपने नन्हें हाथों को टब की परिधि में
घुमाने से प्राप्त अनुभूति से मैं सर्वाधिक<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>प्रसन्न हुआ था. यह सोचना आश्चर्यजनक और भयावह है कि जन्म के दिन से तीन वर्ष
का होने तक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">घुटनों के बल रेंगना प्रारंभ करने और चलने और बोलना प्रारंभ
करने तक मेरी उपचर्या की गई थी तथापि अपने दिमाग को झकझोरने पर मुझे इन दो प्रभावों
के अतिरिक्त कुछ भी स्मरण नहीं है...पांच साल का बच्चा हाने से मैं एक कदम दूर था.
भ्रूण से नवजात शिशु आदिगर्त (नर्क) है और अनस्तित्व से भ्रूण एक नर्क नहीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बल्कि
अकल्पनीय है.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फिर भी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धीरे-धीरे
उसके इर्द-गिर्द घूमने वाली छायाएं आकार ग्रहण करने लगीं. वह चेहरों से नामों को जोड़
सकते थे. पांच वर्ष की आयु में वह अपनी बहनों मार्या और दून्या</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक
छोटी (नन्ही लड़की) जिसे परिवार ने गोद लिया था के साथ ऊपरी मंजिल में रहते थे. जब वह
वयस्क होने लगे उन्हें अपने बड़े भाइयों के साथ निचली मंजिल में जाकर रहने का निर्णय
किया गया और उन्हें नर्स के बजाय जर्मन ट्यूटर फ्योदोर इवानोविच रोसेल के हवाले कर
दिया गया. इस परिवर्तन के विषय में सोचकर भयभीत हो वह आंसू बहाते. आण्ट ट्वायनेट उन्हें
डेनिम के उनके नए कपड़े पहनाकर पट्टियां बांधकर सजाकर उन्हें शांत करने का प्रयत्न करती
थीं. जब वह उन्हें सजाकर तैयार कर लेतीं उन्हें चूमतीं. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुझे
याद है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने लिखा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह कुछ-कुछ छोटी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गठीली</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भूरे
बालों</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दयालु</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सहृदय और करुणामय भावों वाली थीं....मैंने समझा था कि वह वैसा
ही अनुभव करती थीं जैसा कि मैं करता था. यह दुखद</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बहुत ही दुखद</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन
वैसा था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह उन्हें सीढ़ियों से नीचे ले जातीं. जब वह पीछे झुके नकनकाते
हुए प्रकट होते उनके भाई उन्हें रोनेवाला खरगोश कहते थे. लेकिन उनके अपमान को वह अनसुना
कर देते थे. उनके लिए सब कुछ विस्मरणीय था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन बड़े चश्मे के पीछे पीली
आंखों</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">टेढ़ी नाक और फुंदने वाली टोपी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फूलों के नमूने की सिलाई वाला
ड्रेसिंग गाउन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे वह गहरे नीले ओवर कोट से बदल लेते थे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पहने
फ्योदोर इवानोविच रोसेल के मेज पर आने से पहले ही उनका आतंक उन्हें घेर लेता था.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यह खौफनाक दिखनेवाला
व्यक्ति जल्दी ही एक भले स्वभाव और कोमलहृदय व्यक्ति के रूप में प्रकट हुआ. रशियन बोलते
समय उनका जर्मन उच्चारण अत्यंत हास्यास्पद होता था. कभी-कभी वह अपना संयम खो देते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चीखते
और अपने शिष्यों को डंडे अथवा छड़ियों से पीटते थे. लेकिन उनकी झल्लाहट रोने की अपेक्षा
हंसी अधिक उत्पन्न करती थी. उन्हें बच्चों को सभी विषय पढ़ाने होते थे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन
वह उन्हें विशेषरूप से </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गोएथ की भाषा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पढ़ाते थे. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वाल्तेयर की भाषा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की उनकी प्रशिक्षिका उनकी आण्ट ट्वायनेट थीं. पांच वर्ष की आयु में लियो रशियन
वर्णमाला की ही भांति फ्रेंच वर्णमाला जान गए थे और बाद में उन्होंने स्वीकार किया
कि प्रायः वह सीधे फ्रेंच में ही सोचने लगे थे.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन कुछ समय के लिए
आमोद-प्रमोद के लिए उनके भाइयों के साथ उन्हें भेज दिया जाता था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो
चिढ़ाने के बाद उन्हें अपनी टोली में शामिल कर लेते थे. वह द्मित्री की मुस्कराहट</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">काली
बड़ी आंखें और विचित्र तरंग को प्यार करते थे. निकोलस का वह आदर करते थे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो
उनसे पांच वर्ष बड़ा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन सेर्गेई जो उनसे एक वर्ष बड़ा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">खूबसूरत</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बेमिलनसार
और निराला था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">का वह समादर करते थे. वह हर समय गाता रहता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पेंसिल
कलर से मुर्गों के आश्चर्यजनक चित्र बनाता रहता और गुप्तरूप से मुर्गी के बच्चे पालता
था. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैंने उसकी नकल की</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसे प्यार किया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और उस जैसा बनना चाहा.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तोलस्तोय ने लिखा. लेकिन सेर्गेई निकोलस के सामने पीला पड़ गया जब उसने एक नया खेल
खोज निकाला. निकोलस में ऐसी जीवंत कल्पनाशक्ति थी कि वह कल्पनापूर्ण अथवा विचित्र कहानियां
घण्टों सुना सकता था जिन्हें वह यूं ही बना लेता था. उन्हें वह शैतान की सींगों और
मूंछों से चित्रांकित कर संवारता था. एक दिन उसने भाइयों को कहा कि वह एक रहस्य जानता
है और जब उस रहस्य से पर्दा उठेगा धरती से समस्त बीमारियां समाप्त हो जाएंगी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रत्येक
हृदय में प्रेम खिल उठेगा और सभी मनुष्य अंततः प्रसन्न होकर </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एण्ट
ब्रदर्श</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’ </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">(Ant Brothers)
(</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तोलस्तोय ने अपने संस्मणों में टिप्पणी की कि निकोलस का अर्थ
था </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मोरेवियन बन्धु <span style="color: red;">(मोरेवियन </span></span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">15</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वीं शताब्दी काल की जाति विशेष-अनु.) </span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो एक धार्मिक पंथ का नाम था जो बोहेमिया में सोलहवीं शताब्दी
में विकसित हुआ था. बच्चे के मस्किष्क में इस कारण भ्रम उत्पन्न हुआ कि चींटी के लिए
रूसी शब्द मुरावेय </span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">(Muravey) </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">था जव ध्वनिविज्ञान
के अनुसार </span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मोरेवियन</span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के समरूप था.)</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बन
जाएंगे. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बच्चे एक साथ शाल ढकी
कुर्सी के नीचे बैठे इस चमत्कारपूर्ण रहस्योद्घाटन का जब इंतजार कर रहे थे उन्हें अंधेरे
में छुपे एक गंभीर रहस्य का आभास हुआ. खासकर नन्हे लियो ने कबाइली गर्मी और गंध में
अपनी सांस रोक ली</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपने दिल की धड़कन सुनी और </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ब्रदरहुड ऑफ ऐंट</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के विषय में सोचकर रोने लगे. वह अत्यंत प्रेमपूर्वक सभी उस मुख्य रहस्य को जानने
के इच्छुक थे जिसके कारण सभी मनुष्य स्वस्थ हो जाएंगे और कभी झगड़ा नहीं करेंगे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन
निकोलस ने कहा कि वह रहस्य एक हरी छड़ी में तराशा गया था और हरी छड़ी को पुराने ज़काज
के जंगल के एक बड़े खड्ड में दबाया गया था. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैंने विश्वास कर लिया.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने बाद में लिखा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कि एक हरी छड़ी थी जिस पर शब्द उकेरे गए थे कि वे मनुष्यों के
हृदय से बुराइयों को नष्ट कर देंगे और उनके लिए सब कुछ अच्छा हो जाएगा और मैं आज भी
विश्वास करता हूं कि कोई ऐसा सत्य है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कि वह मनुष्यों में प्रकट होगा
और उस वायदे को पूरा करेगा.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और यह स्मरण करते हुए कि हरी छड़ी संभवतः
कहां छुपायी गयी थी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने आगे लिखा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चूंकि मेरा शरीर कहीं तो दफनाया
जाएगा ही</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैंने पड़ताल की कि यह वही स्थान होगा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो निकोलस की स्मृति में था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक और अवसर पर निकोलस
ने अपने भाइयों से वायदा किया कि वह उन्हें फैन फरोन पर्वत पर ले जाएगा. लेकिन उस अभियान
में जो भी सम्मिलित होना चाहता था उसके लिए उसने शर्तें रखी कि उसे पहले कमरे के एक
कोने में खड़ा होना आवश्यक था और</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और सफेद भालू के विषय में नहीं
सोचना था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फिर उसे तिड़के फर्श के तख्तों पर एक छोर से दूसरे छोर तक बिना
पगध्वनि<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>किए चलना था और तीसरी शर्त थी कि </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मरा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिन्दा
अथवा भुना हुआ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">खरगोश नहीं देखना था. पूरे वर्ष उसने वहां क्या सीखा शपथपूर्वक
वह कभी नहीं बताएगा. यदि कोई उन सभी परीक्षाओं को उत्तीर्ण कर लेगा... और दूसरी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और....बाद
में निर्धारित होने वाली और अधिक कठिन...पर्वत शिखर पर उसकी कामना सिद्ध हो जाएगी.
निकोलस ने उन सभी से कहा कि वे सभी भविष्य के लिए कामना करें.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सेर्गेई घोड़ों और मुर्गियों की मूर्तियां गढ़ना सीखना
चाहता था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">द्मित्री चित्रकारों की भांति प्राकृत आकार की वस्तु का चित्र बनाना चाहता था.
लियो क्या चयन करे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नहीं जानता था और उसने कहा कि वह लघु चित्र बनना पसंद करेगा.
उस विमोहित घर के परिसर में संरक्षक के रूप में दो देवियां थीं. पहली</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मां
के स्थान पर तात्याना अलेक्जेंद्रोएव्ना एर्गोल्स्काया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और
आण्ट ट्वायनेट</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिन्होंने यास्नाया पोल्याना के उन बच्चों का इस प्रकार पालन-पोषण
किया था मानो वे उनके अपने थे. लियो तोलस्तोय ने लिखा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बचपन से मुझ पर उनका प्रमुख प्रभाव था जिसने मुझमें प्रेम के आध्यात्मिक आनंद की
अनुभूति के लिए प्रेरित किया. मैं देख और समझ सका कि प्रेम के प्रति वह कितना प्रसन्न
थीं. दूसरे उन्होंने मुझे एकांत और शांत जीवन का महत्व समझने...इस जीवन की मुख्य विशेषता-
भौतिक चिन्ताओं की अनुपस्थिति</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दूसरे लोगों के साथ प्रिय संबन्ध...और जल्दबाजी
अथवा किसी प्रकार समय व्यतीत करने के भाव की अनुपस्थिति की शिक्षा दी. आण्ट ट्वायनेट
के कमरे में किशमिश और बिस्कुट और खजूर और टाफियों से भरे जार कतार में रखे हुए थे.
नन्हें लियो को उसके अच्छे प्रदर्शन के लिए पुरस्कृत किए जाने के महत्वपूर्ण अवसर की
अपेक्षा कोई भी दावत आकर्षित नहीं करती थी. ड्राइंगरूम के सोफे पर उनके बगल में लेटना
उसे पसंद था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ट्वायनेट की अपेक्षा
निकोलस इलिच तोलस्तोय अपने बच्चों के कम निकट थे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन सबसे छोटे बेटे
के लिए उनकी चुस्ती</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">योग्यता और अच्छी मनोदशा आदर्श उपस्थित करते थे. जब वह चुस्त
पतलून पर ओवरकोट पहनकर कस्बे के लिए प्रस्थान करते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अथवा अपने जिन्दादिल
शिकारी कुत्तों के साथ शिकार के लिए जाते या अर्द्धनिमीलित आंखों सहित सिर पर कोई उलझन
लिए धीरे और मग्नतापूर्वक पाइप का धुंआ अंदर खींच रहे होते तब कितना सुन्दर दिखते थे!
कभी-कभी वह बच्चों के कमरे में आते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपने स्थिर हाथों से तेजी से
कोई रेखाकृति बनाते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फ्योदोर इवानोविच रोसेल से जर्मन के तीन या चार शब्दों का आदान-प्रदान
करते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसके </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फेयरवेल</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फ्री एलीमेण्ट....</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अथवा </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नेपोलियन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गाने का निर्देश देते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसकी बंबार्डपूर्ण गायन की आलोचना करते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हास्यपूर्ण
एक कहानी सुनाते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और उन सभी को आनंददायक स्थिति में छोड़कर तेजी से घूमते और ओझल
हो जाते थे.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्क्षा में ट्यूटर के
साथ सुबह का समय शांतिपूर्वक बीत जाता था और उसके बाद वे खेलने के लिए बाहर चले जाते
थे. मैदान इतना बड़ा था कि बच्चे हर दिन एक नया छोर खोज लेते थे. गर्म मौसम के दौरान
वे वोरोन्का में चिंगर मछली पकड़ते थे. कंटीली झाड़ियों से होकर एक दूसरे का पीछा करते
हुए अपनी त्वचा पर खरोंच लगाते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">घोड़ों के अस्तबल और कुत्ताघर देखने जाते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मशरूम
और ब्लैकबेरी खोजते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और भूरे और शर्मीले कृषिदासों के बच्चों के साथ गपशप करते और
जाड़े में दल स्केटिगं करता और एक-दूसरे पर बर्फ फेंकता. जैसे ही घर के अंदर आते वे
स्नान करते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कपड़े बदलते और ड्राइंगरूम में पहुंचते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जहां
दादी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आण्ट अलेक्जेंद्रा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आण्ट ट्वायनेट</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नन्हीं पाशेन्का और फ्योदोर
इवानोविच रोसेल पापा के स्टडी से बाहर आने की प्रतीक्षा कर रहे होते जिससे वे डिनर
के लिए जा सकें. अंततः दृढ़</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ओजस्वी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपनी लाल ग्रीवा और मुलायम फ्लैट
हीलों वाले जूतों और बच्चों की भांति उल्लासपूर्वक आंखें चमकाते हुए</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह प्रकट होते. जब वह दादी का हाथ चूम रहे होते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गहरे लाल रंग से पेंट
किया हुआ डबुलडोर झूलता हुआ खुलता और दरवाजे पर गृह प्रबंधक फोका देमिदिच प्रकट होता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो
एक समय स्व. प्रिंस वोल्कोन्स्की के आर्केस्ट्रा का दूसरा वायोलिन वादक था. नेवी ब्लू
ओवरकोट पहने अपने माथे को सिकोड़कर वह सीधे-सादे स्वर में डिनर सर्व किए जाने की घोषणा
करते. सभी खड़े हो जाते. पापा अपनी बांह दादी को पकड़ाते और आण्टियां</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बच्चे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मित्र
और ट्यूटर उनके पीछे एक साथ चल पड़ते. परिवार डायनिंग रूम में दाखिल होता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जहां
एक नौकर अपनी छाती के पास एक प्लेट पकड़े हर कुर्सी के पीछे खड़ा होता था. जब अतिथि उपस्थित
होते उनके अपने नौकर उनके पीछे खड़े होते और उन्हें प्रारंभ से अंत तक भोजन परोसते थे.
मेज पर स्थानीय जुलाहों द्वारा तैयार किया गया मोटा लिनेन कपड़ा बिछाया गया होता और
उस पर पानी भरी सुराहियां</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्वास (बीयर) भरे जग</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पुराने चांदी के चम्मच</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लकड़ी
के हत्थे वाले चाकू </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कांटे और सादे गिलास रखे होते थे. रसोई से सूप सर्व किया जाता
और नौकर उसके साथ एक-एक करके पिरोश्की देते जाते. पहला ग्रास मुंह में रखते ही भोजन
करनेवालों के बीच जीवंत वार्तालाप प्रारंभ हो जाता था. भोजन करते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पीते
और लतीफे सुनाते हुए पापा के गाल चमक रहे होते थे. हर लतीफे पर बच्चों की हंसी फूट
पड़ती थी. प्रारंभ से ही उनके दिमाग एक ही बात पर स्थिर होते -- दही...चीनी...तले हुए
फल</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दुग्ध पुडिगं ((दूध के बने पकवान)</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तले हुए मालपुआ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्रीम
चीज</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और खट्टी क्रीम. जब तब लियो प्रिंस वोल्कोंस्की के आर्केस्ट्रा के पूर्व बांसुरी
वादक बूढ़े टिखों पर नजरें डाल लेता. दादी की कुर्सी के पीछे खड़ा अपनी छाती से प्लेट
चिपकाकर पकड़े पीला और निस्तेज लिविड दत्तचित होकर मालिकों के विचार-विनिमय समझने का
प्रयास कर रहा होता था जिससे कभी-कभी उसके चिकने होठ खुलकर फैल जाते थे और उसकी आंखें
विस्मय-विस्फारित हो जाती थीं. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भोजन जब समाप्त हो जाता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">टिखों
मालिक का पहले से ही जला हुआ पाइप ले आता और देकर चुपचाप चला जाता. लेकिन जल्दी ही
वह पैरण्टल स्टडी के एक कोने में शीशे में प्रकट होता. लालच में पड़कर कुछ गुलाब के
आकार की चमड़े की थैली से</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे निकोलस इलिच ने अपने डेस्क पर छोड़ा हुआ होता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चुटकी
भर तंबाकू चोरी करता. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह सौ बार डांट-फटकार
खाने के योग्य था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उसका उदार मालिक उसे चोरी करते हुए देखकर केवल मुस्करा
दिया करता था. कृतज्ञतापूर्वक अत्युत्सुकता से लियो अपने पिता का सफेद हाथ तेजी से
थाम लेता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसके मांसल हथेली में एक गुलाबी दाग था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और उसे चूम लेता. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दोपहर बाद जब मौसम सुहावना
होता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आण्टियां और ट्यूटर के साथ घोड़ा गाड़ी में यास्नाया पोल्याना से दो मील दूर वे गुमंड
गांव की ओर घूमने जाते थे. चमड़े के एप्रेन और ऊंची कमानियों की छतरी वाली लंबी पीली
घोड़ा गाड़ी जकार के जंगल के रास्ते एक ही लीक पर हिचकोले खाती हुई जाती थी. बच्चे चीखते
और गाते और घोड़े अपने कान फड़फड़ाते. सड़क के अंत में ग्वालिन मैत्र्योना</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">काली
ब्रेड</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">खट्टी क्रीम और कच्चे दूध के साथ उनका इंतजार कर रही होती थी.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जाड़े की शामों का भी
उनके लिए आकर्षण था. बर्फ और सन्नाटे में एकाकी पूरा परिवार कांपता हुआ अपने को मुख्य
घर में बंद कर लेता था. समय धीमी गति से आनंदपूर्वक व्यतीत होता. संतोष के साथ ठिठुरते
हुए लियो स्वयं से कहता कि संसार में उस घर से अच्छा कोई अन्य घर नहीं जिसमें वह जन्मा
था बावजूद इसके कि वहां सुख के साधन पुराने थे. केवल कुछ भोजन की मेजें</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक
या दो बाजूवाली कुर्सियां थीं. बाकी फर्नीचर मुझिकों ने काटकर एक साथ एकत्र किया हुआ
था. विलास की वस्तु के रूप में शीशों और पेण्टिंग्स के चारों ओर सुनहरे फ्रेम जड़े हुए
थे. यहां तक कि बच्चों के जूते गांव के मोची द्वारा तैयार किए गए थे.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिस्तर पर जाने से पहले
वे अपने बड़ों को शुभरात्रि कहते और उनके हाथ चूमते थे. झालर वाली काली टोपी पहने हुए
दादी </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यात्रा के अपने मूल्यवान आभूषण</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">छोटी मेज पर रखती थीं. उनके
बगल में तूला के बंदूक बनाने वाले की पत्नी दीवान पर बैठी होती थी जिसे उन्होंने मित्र
के रूप में स्वीकार किया था और जिसने अपनी जैकट के ऊपर कारतूसों की बेल्ट पहनी हुई
थी. बंदूक बनाने वाले की पत्नी ऊन कातती रहती थी और लगातार अपनी टेकरी से दीवार पर
चोट करती रहती थी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसमें अंततः उसने एक छेद कर दिया था. एक आण्ट ऊंचे स्वर में
पढ़तीं और दूसरी बुनाई करतीं अथवा सिलाई. दांतों के बीच पाइप दबाए पापा ताश के पत्तों
को अन्यमनस्क भाव से निर्निमेष देखते और घूमकर कुर्सी पर बैठ जाते. उस समय उनका ह्विपेट
कुत्ता मिल्का आंखें झपकाता और जंभाई लेता.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बड़े जब बच्चों को चले
जाने का आदेश देते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कम से कम उनमें से एक के लिए मनोरंजन समाप्त नहीं हुआ होता.
परिवार में यह परंपरा थी कि क्रमशः एक बच्चा दादी पेलेग्या निकोलाएव्ना के साथ रात
बिताता था. जिस दिन लियो को दादी के साथ रात बितानी होती उनके कमरे में प्रवेश करते
ही वह आनंदातिरेक में डूब जाता. दादी नाइट ड्रेस और टोपी में होती थीं. वह उनके मांसल
और गोरे हाथों को देखता जब वह अपने हाथ धो रही होतीं. उसके मनोरंजन के लिए वह अपनी
झुर्रियोंदार उंगलियों के बीच साबुन के बुलबुले उठातीं. एक बूढ़ा व्यक्ति खिड़की के आले
पर बैठा होता. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसका नाम लियो स्तेपानोविच
था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे प्रिंस वोल्कोन्स्की ने बहुत पहले एक कथाकार के रूप में अपने लिए खरीदा था.
वह अंधा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इसीलिए उसे हर हाइनेस के प्रसाधन कक्ष में बैठने की अनुमति प्राप्त
थी. मालिक के खाने से बचे कुछ टुकड़ो से भरा एक कटोरा उसके लिए लाया जाता था. जब पेलेग्या
निकोलाएव्ना हाथ-मुंह धोकर अपने पलंग पर चढ़ जातीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लियो अपने पलंग पर चढ़
जाता और एक नौकर मोमबत्ती बुझा देता. केवल पूजाघर में मूर्ति के सामने रतजगे की बत्ती
जलती रहती. अंधा व्यक्ति धीरे-धीरे मंद स्वर में अपनी कहानी कहना प्रारंभ कर देता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक बार एक बहुत शक्तिशाली राजा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसके एक पुत्र था......</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लियो सोचता कि उस अंधे
व्यक्ति ने जो कुछ सुनाया क्या उसे दादी ने सुना</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्या वह सो गयीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कभी-कभी
अपने लबादे से ढका कथाकार श्रद्धापूर्वक पूछता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आप मुझे आगे बढ़ने के लिए निर्देश
देंगी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">?’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बड़े पलंग से तड़ाक से अधिनायकीय आवाज गूंजती</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हां</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आगे
बढ़ें....</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और वह रूसी लोककथा के साथ शेहराज़ेद की लोककथा मिलाते हुए अपनी
कहानी कहना शुरू कर देता. नीरस बड़बड़ाहट से शांत लियो<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आंखें मूंद लेता और उसे सपने में फीतावाली टोपी
और रिबनों से सजी हुई एक प्राचीन रानी का चेहरा दिखाई देता.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुबह के समय दादी अपना
रौबदाब खोए बिना अपनी उंगलियों के बीच और अधिक साबुन के बुलबुले पैदा करतीं. कभी-कभी
वह बच्चों को पहाड़ी बादामों के पास एकत्र करतीं. वह प्रसिद्ध पीली टमटम में चढ़तीं और
दो नौकर-- पेत्र्यूशा और मत्यूशा.... डंडे संभालते और उन्हें लेकर सड़क पर आगे बढ़ते.
जंगल में वे शाखाओं को श्रद्धापूर्वक अपनी मालकिन के लिए झुकाते जो अत्यधिक पके हुए
बादामों को अपने बैग में ठूंसकर भर लेतीं. उनके पोते आपस में तकरार करते हुए उनके चारों
ओर दौड़ते रहते थे. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुझे दादी की याद है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बाद में तोलस्तोय ने लिखा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पादप
(पिंघल) वृक्षों का समूह</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनकी पत्तियों की तीक्ष्ण गंध</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नौकर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पीली
टमटम</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सूर्य</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और वे सब संयुक्त रूप से एक दीप्ति प्रभाव में परिवर्तित हो
जाते थे.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वास्तविकता में</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पेलेग्या निकोलाएव्ना एक संकुचित
विचारों वाली महिला थीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो अपने सेवकों के प्रति सनकी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">निरंकुश
और कठोर थीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन अपने बेटे और पौत्रों के प्रति कृपालु और ढुलमुल व्यवहार
करती थीं. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अलेक्जांद्रा इलिनिच्ना</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">निकोलस
इलिच तोलस्तोय की बहन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो आण्ट एलिन कहलाती थीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिल्कुल एक भिन्न समस्या
थीं. जब वह बहुत युवा थीं काउण्ट ऑस्तेन-शेकेन के साथ उनका विवाह हुआ था और अपने विवाह
के कुछ समय पश्चात ही वह अभिविक्षिप्त हो गया था और उसने उन्हें जान से मारने का प्रयत्न
किया था. पहली बार उसने उन्हें पिस्टल से गोली मारकर घायल किया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और
दूसरी बार<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जब वह स्वास्थ्य लाभ कर रही थीं
वह उनके कमरे में गया और छुरे से उनकी जीभ काटने का प्रयत्न किया था. जब उन्मादी को
पागलखाने में बंदकर दिया गया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसकी पत्नी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो
गर्भवती थीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> ने एक मृत बच्चे को जन्म दिया था. उनके रिश्तेदार भयभीत थे कि वह उस दुखकारी समाचार
को बर्दाश्त नहीं कर सकेगी और बच्चा जीवित बताकर पेशेन्का नामकी बच्ची को</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे
तोलस्तोय के रसोइये की पत्नी ने उसी दौरान जन्म दिया था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लाकर
उन्हें दे दिया था. वास्तविक मां उन बड़े लोगों के निर्णय का स्वप्न में भी विरोध नहीं
कर सकती थी और इसप्रकार पेशेन्का की परिवरिश मालिक के घर अपने जन्म की गोपनीपता के
विषय में लंबे समय तक न जानते हुए हुई थी. अभागी एलिन उस छल-कपट को जानने के बाद अपने
को बर्बाद कर लेती</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उसने किसी को भी दोष देना उचित नहीं समझा और पेशेन्का
को पहले की भांति ही प्यार करती रही और पूजा-प्रार्थना में सांत्वना पाती रही. अपना
पति और अपना सब खो देने के बाद वह अपने भाई के घर आकर रहने लगी थी. स्वेच्छया वह आराम
और सेवा नहीं लेती थी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धर्मनिष्ठापूर्वक सभी उपवासों का पालन करती</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गरीबों
में अपना धन बांटती</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">संतो के जीवन के विषय को छाड़कर कुछ और नहीं पढ़ती थी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और
अपना समय तीर्थयात्रियों</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अनाड़ियों</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">साधु-साध्वियों और अर्द्धविक्षिप्त पवित्र-पुरुषों
से वार्तालाप करके व्यतीत करती जो तीर्थयात्रा के लिए स्टेशन जाते हुए उसके घर पर विश्राम
के लिए रुकते थे. कहा जाता था कि अपनी युवावस्था में वह बहुत सुन्दर और नखरेबाज थीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कि
बाल-नृत्य के दौरान उसकी नीली आंखों ने बहुत से युवकों के सिरों को घुमाया था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कि
वह हार्प बजाती थीं और फ्रेंच कविताएं गा सकती थीं. काले कपड़ों में सजी उन्हें देखकर
कोई इन सब बातों पर कैसे विश्वास करता जिन्होंने अपने शरीर और आत्मा को ईश्वर को समर्पित
कर दिया था. नन्हा लियो अपनी आण्ट एलिन के जागने पर एक विशेष अम्लीय गंध अनुभव करता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसके
विषय में उसने सोचा कि</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह उस वृद्ध महिला द्वारा अपने प्रसाधन के प्रति उदासीनता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के परिणाम स्वरूप थी.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">घर की नौकरानी पुस्कोव्या
इसाएव्ना द्वारा छोड़ी गयी गंध एक मधुर राल-सी होती थी. उसके कार्यों में एक था बच्चों
के वस्तिकर्म की व्यवस्था करना जो उसे सौंपा गया था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनके चैम्बरपॉट अपने
कमरे में एकत्र करना और उनमें दूर से पूर्वाभिमुख हो लोंजेज जलाना. लोंजेज</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे
वह </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अखाकोव आसव</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कहती, के विषय में बताती कि उसे लियो के दादा लाये थे जब वह
तुर्कों से </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">घोड़े</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पैदल और अन्य दूसरे प्रकार से</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">युद्ध करने गये थे. वह उन दादा
को भलीप्रकार जानती थी. बहुत पहले उन्होंने तिखों से उसके विवाह की अनुमति नहीं दी
थी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो बांसुरीवादक कृषि-दास था. वह मां को अपनी बाहों में पकड़ती थी. उसकी व्यक्तिगत
अनुमति के बिना आल्मारी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">संदूक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तहखाने या स्टोररूम में कुछ भी छेड़ा नहीं
जा सकता था...जब निकोलस इलिच तोलस्तोय की प्रिंसेज मार्या के साथ सगाई हुई प्रिसेंज
पुस्कोव्या इसाएव्ना को बदले में अपनी सेवा से मुक्त करना चाहती थीं. जब उसने अपनी
मुक्ति के कागजात देखे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रस्कोव्या इसाएव्ना क्रुद्ध हो उठी और आंखों में आंसू भरकर
चीखती हुई बोली</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मालकिन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं अनुमान करती हूं कि आप मुझे पसंद नहीं
करतीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि आप मुझे अपने से दूर कर रही हैं.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और इस प्रकार वह एक नौकरानी
के रूप में घर में बनी रही थी.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दूसरे नौकरों में नाटी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और
सांवली त्वचावाली बच्चों की नौकरानी तात्याना फिलीपोव्ना थी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बूढ़ी
आया अनुश्का</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसके मुंह के बीच केवल एक दांत था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">घोड़ों
की लीद की प्रचुर गंध से घिरा हुआ कोच मैन निकोलस फिलीपिच</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आकिम
का सहायक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक अहानिकर अनाड़ी था जो ईश्वर को</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मेरा डाक्टर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मेरा
औषधि बिक्रेता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">संबोधित करता था. कुल मिलाकर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कोई तीस व्यक्ति थे जिनमें
से अधिकांश के पास कोई सुनिश्चित कार्य नहीं था और वे रसोई और हाल के मध्य मटरगश्ती
करते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपने को स्टोव से गर्माते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">समोवर के चारों ओर गपशप करते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और
अप्रयुक्त कमरों में खर्राटे भरते थे.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इन स्थायी
कर्मचारियों के अतिरिक्त</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कुछ अतिथि थे जो आते कुछ दिनों के लिए थे लेकिन पुनः वापस जाना
भूल जाते थे. गरीब संबन्धी और उनके नौकर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अनाथ और आश्रितों का कोमल हृदय
से स्वागत होता था. रूसी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फ्रेंच और जर्मन ट्यूटर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो तेजी से बदलते रहते थे.....अर्थात
एक विशाल जनसमुदाय मालिक की उदारता में धूम खाता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनकी मेज पर भोजन करता
और उनके गुणगान करता था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अवकाश के समीप आते ही
आगन्तुकों की संख्या दोगुनी हो जाती थी. क्रिसमस और नववर्ष के अवसरों पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पड़ोसी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नौकर और किसान सुन्दर वस्त्र पहनते और ग्रिगोरी की अगुआई में<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वायलिन बजाते हुए बड़े घर में एकत्र होते थे. सदैव
वही स्वांग होते थे. भालू और उसका प्रशिक्षक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दस्यु और तुर्क</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">महिलाओं
के कपड़ों में मुझिक और मुझिकों के कपड़ों में महिलाएं. वे एक कमरे से दूसरे में जाते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मालिक
के समक्ष झुकते और छोटे उपहार प्राप्त करते थे. दोनों आण्ट बच्चों को कपड़े पहनाकर सजातीं
थीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो सुन्दर वस्त्रों की संदूक के पास आपस में झगड़ते कि कौन--रत्न जड़ित बेल्ट और
कौन सुनहरी कढ़ाई वाली सूती जैकेट पहनेगा. अपने सिर पर साफा बांधकर जली काग से चेहरे
पर काली मूंछे बना नन्हा लियो शीशे में टकटकी लगाकर देखता हुआ प्रशंसा से स्तंभित होता
और कल्पना करता कि वह एक ऐसे हीरो को देख रहा था जिसके वीरतापूर्ण कार्यों का वर्णन
दादी को सुलाने के लिए अंधा कहानीकार किया करता था. लेकिन जब उसका मेकअप धो दिया जाता
उसे खीज होती क्योंकि तब उसकी आकारहीन नाक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मोटे होंठ और भूरी आंखों वाला
पुराना बच्चोंवाला चेहरा दिखाई देता. पापा कहते</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक
बड़ा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मोटा लड़का</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पाटापफ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">(Patapouf) </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जैसा. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जब छुट्टियां बीत जातीं
बड़ी मात्रा में अतिथि आकस्मिकरूप से घर में ही ठहरे रह जाते थे. बाहरी रिहाइश को जोड़कर
बत्तीस <span style="color: red;">(तोलस्तोय ने अपने संस्मरणों में </span></span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">42</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> कमरे लिखे थे</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जबकि थे बत्तीस)</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कमरों वाले उस विशाल
भवन में एकान्तता असंभव थी. हर व्यक्ति आनंद और दूसरों की मूसीबतों में उलझा हुआ था.
यहां तक कि कोई केवल अपने कार्यों के विषय में सोचना चाहता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन
दूसरों के चेहरे और दूसरों की समस्याएं गलियारे के हर मोड़</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ड्राइंगरूम</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अस्तबल
और गांव से आप पर टूट पड़तीं थीं.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक दिन घर के नौकर प्रस्कोवा
इसाएव्ना ने लियो को डांटा और उनके अनजाने मैली हुई नाक नेपकिन से रगड़कर साफ की. गुस्से
से संकुचित वह छुपने के लिए बाल्कनी की ओर दौड़ गए थे. </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">किस
अधिकार से उस नौकर ने मुझसे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुझ अपने मालिक से</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बेतकल्लुफी
से बात करने का साहस किया था और गीली नेपकिन से मेरे चेहरे में चोट किया था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मानो
मैं कोई छोटा मुझिक था.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने सोचा था. लेकिन जब अपने बूढ़े घोड़े रैवेन को चलाने के
लिए कोड़े बरसाते हुए उन्हें साईस ने यह कहकर उनकी भर्सना की</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आह! मेरे छोटे मालिक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आपके अंदर तनिक भी दया नहीं है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तब उन्हें कुछ भी प्रत्युत्तर नहीं सूझा था. लज्जारुण होकर लियो ने घोड़े की पीठ
सहलाई थी और </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जानवर की नाक को चूमा और अपने दुर्व्यवहार के लिए उससे क्षमा मांगी थी.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कभी-कभी बड़ों के मघ्य होने वाली वार्तालाप उन्हें
परेशान कर देती थी. मुलाकात के लिए यास्नाया पोल्याना आए पड़ोसी गांव के तेक्याशेव ने
लियो तोल्सतोय की उपस्थिति में कहा कि किस प्रकार उन्होंने अपने रसोइये को पचीस वर्षों
के लिए इसलिए फौज में भेज दिया था क्योंकि उसने अपने भेजे में यह बैठा लिया था कि चालीसा
के दौरान उसे मीट खाना था. कुछ समय पश्चात जाड़े की एक शाम जब परिवार दो मोमबत्तियों
की रोशनी में ड्राइंग रूम में चाय पी रहा था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसी तेक्याशेव ने यह घोषणा की
थी. वह लंबे डग भरता हुआ कमरे में घुसा और कोहनियों के बल जमीन पर गिर पड़ा था. हाथ
में पकड़ा उसका लंबा पाइप फर्श से टकराया था और चिन्गारी ऊपर उठी थी. उस आकस्मिक प्रकाश
में लियो ने उसका चिन्ताग्रस्त चेहरा देखा था. साष्टांग दंडवत की स्थिति में ही तेक्याशेव
ने निकोलस इलिच तोलस्तोय को समझाया <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कि वह अपनी
ज़ारज पुत्री दुन्येच्का को उनके द्वारा पालन-पोषण करने के लिए लाया है. यह छोटा-सा
दृश्य उन दोनों व्यक्तियों के मध्य पूर्व निश्चित अनुबन्ध का एक भाग था. तेक्याशेव
पक्का कुंआरा था. उसके पास बहुत अधिक दौलत थी जिसका इस्तेमाल कैसे किया जाए वह जानता
था और उसके दो ज़ारज बच्चे थे. उन दोनों को वह अपनी संपत्ति का कुछ भाग वसीयत करना चाहता
था</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन नियमानुसार उसकी बहनों को वह सब उत्तराधिकार मेंं प्राप्त होना था. परेशानी
में घिरने पर उसने निकोलस इलिच तोलस्तोय के नाम एक जागीर का फर्जी विनमय अनुबन्ध हस्ताक्षर
करने का विचार किया. उसकी मृत्यु के उपरांत तोलस्तोय अनाथों से प्राप्त तीन सौ हजार
रूबल लौटाकर उस कार्यवाई को वैधता प्रदान कर देंगे. रेहन के रूप में पारस्परिक विश्वास
की दृष्टि से कागजातों पर तत्काल हस्ताक्षर किए गए और भावनाशून्य आंखोंवाली और पिनपिनाती
दुन्येच्का अपनी मंदबुद्धि क्षीणकाय झुर्रियोंयुक्त बूढ़ी आया युप्राक्स्या के साथ घर
में रहने लगी थी.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">निष्कपट</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">निंश्चित
हृदय</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रेम और विश्वास की आकांक्षा वाला बचपन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्या मैं इसे पुनः पा सकूंगा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">?’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लियो तोलस्तोय ने लिखा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">,
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उससे बेहतर कौन-सा समय हो सकता है कि जब दो उच्चतम सद्गुण-निष्कपट
आनंद और असीमित प्रेमी आकांक्षा केवल जीवन का प्रमुख उद्देश्य हों.</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जब वह छोटे थे उन्हें यकीन था कि उनके और शेष विश्व के मध्य प्रेम की निरंतर धारा
प्रवहमान थी बावजूद इसके कि बड़े कभी-कभी उन्हें निराश करते थे. कंबल के नीचे सिकुड़े
हुए पूजाघर में मूर्ति के पास जलती मद्धम रोशनी में वह सोचते </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">“<span lang="HI"> नैनी को प्रेम करता हूं नैनी मुझे प्रेम करती है और वह मित्या (द्मित्री)
को प्रेम करती है. मैं मित्र्या को प्रेम करता हूं, मित्या मुझे प्रेम करता है और वह
नैनी को प्रेम करता है, और नैनी आण्ट ट्वायनेटए मुझे और पापा को प्रेम करती है और सभी
प्रेम करते हैं और सभी प्रसन्न हैं.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>लेकिन
यदि सभी प्रसन्न थे तो कोई इस वास्तविकता को कैसे उद्घाटित करे कि क्राइस्ट सूली पर
चढ़ाने से मरे थे, जैसा कि आण्ट ट्वायनेट कहती थीं.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">“आ<span lang="HI">ण्टी, उन्होंने
उन्हें क्यों यंत्रणा दी थी?</span>”</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">“<span lang="HI">वे पापी लोग
थे.</span>”<span lang="HI"></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन वह अच्छे...बहुत
अच्छे थे!...वे उन्हें क्यों पीटते थे? आण्टी, क्या उससे उन्हें चोट पहुंचती थी...?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">केवल क्राइस्ट अकेले
दयनीय नहीं थे. उसने क्या सुना नहीं कि भद्र फ्योदोर इवानोविच रोसेल ने अपने कुत्ते
को केवल इस कारण मार देना चाहा क्योंकि उसका पंजा कुचला गया था! लियो इस अन्यायपूर्ण
प्राणदंड के विचार को बरदाश्त नहीं कर सका. पुनः उसके आंसू फूट पड़े. उसके भाइयों ने
उसे </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">“<span lang="HI">ल्योवा रयोवा</span>”<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span>“<span lang="HI">लियो रोनेवाला बच्चा</span>”<span lang="HI"> कहना प्रारंभ कर दिया था. उसकी मां, जो ऎसे दृढ़ चरित्रबल की आग्रही थी, निश्चित
ही अपने इस बेटे से भयभीत होंगी जो अपनी भावनाओं पर थोड़ा नियंत्रण कर पाने में सक्षम
नहीं था. वास्तविकता यह थी कि वह दूसरों की अपेक्षा सब कुछ अधिक भावुकतापूर्ण ढंग से
अनुभव करता था. अपने बचपन में उन्होंने लिखा, </span>“<span lang="HI">कठों, सुमों, और
गाड़ियों, बटेर की भेदक और गोल घेरे में घूमने वाली आवाजें, कीड़ों की भनभनाहट की आनंदकर
आवाजें, और <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पादप गुच्छों और घोड़ों के घास-भूसे
की नमीयुक्त गंध, और पीले खेतों की सीमा पर डूबते ज्वलित सूर्य की हजारों भिन्न छायाएं
और रंग, औ जंगल की नीली लीक और परमोत्कर्ष आभा वाले सफेद बादल, हवा में तैरते अथवा
ठूंठी पर सफेद जाले....मैंने यह सब देखा, इन्हें सुना, और इन्हें अनुभव किया.</span>”<span lang="HI"> और इस प्रकार वह खुली आंखों, फैले हुए नथुनों, और चौकन्ने कानों से चींटी
से पौधों, पौधों से घोड़ों और घोड़ों से मनुष्यों के प्रति बराबर उत्साह से प्रेरित हुए.
यह स्वतंत्रता और प्रफुल्लता निश्चय ही जीवन में कभी समाप्त नहीं हुई. तथापि घर के
बड़े पहले ही यह कह रहे थे कि यास्नाया पोल्याना में बच्चों को अच्छी शिक्षा दे पाना
असंभव था.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बड़ा बेटा निकोलस चौदह और सबसे छोटा
लियो आठ वर्ष के थे. उनका मानना था कि भद्र फ्योदोर इवानोविच रोसेल की शिक्षा उन ज्ञानपिपासु
बच्चों के किशोर मस्तिष्क के लिए पर्याप्त नहीं थी. उन्हें असल प्रोफेसरों की आवश्यकता
थी जो गंभीरता पूर्वक पढ़ने के लिए उन पर दबाव बना सकें. उदास और उत्सुक लियो से पिता
ने १८३६ के अंतिम दिनों मे कहा कि शीघ्र ही उन सभी को मास्को के लिए प्रस्थान करना
होगा. </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">-0-0-0-0-</span></div>
<br />
<span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"></span></span></span><br />
<span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;"></span></span></span>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<span class="uficommentbody"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span></span><i><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"></span></span></b></i></span></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-9684121727305312822012-12-12T06:59:00.000-08:002012-12-12T06:59:57.940-08:00उपन्यास अंश<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh1AZjWbVbabJ3zjETJf46cCu6BQmYl-L40Z9RkU4qaxX2CVr1AO40SwfQIBVpjHpf-2WY3CAGAbWqEIwNJZBPI0eXG3zr-ppaYSS6Jm0FKKvhE0e-XL6ld9PsffPLcOD1DPdLn_lfD9iI/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh1AZjWbVbabJ3zjETJf46cCu6BQmYl-L40Z9RkU4qaxX2CVr1AO40SwfQIBVpjHpf-2WY3CAGAbWqEIwNJZBPI0eXG3zr-ppaYSS6Jm0FKKvhE0e-XL6ld9PsffPLcOD1DPdLn_lfD9iI/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A7%E0%A5%A7.jpg" width="200" /> </a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: justify;">
<span style="color: red;">लियो तोलस्तोय की जीवनी के स्थान पर इस बार प्रस्तुत है मेरे शीघ्र प्रकाश्य उपन्यास ’गलियारे’ का एक अंश. यह अंश हाल ही में जनसत्ता के दीपावली विशेषांक में प्रकाशित हुआ है. </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<u><span style="color: green; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"></span></u></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: green; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;">कल्पतरु</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<u><span style="color: green; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"></span></u></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #9900cc; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">रूपसिंह चन्देल</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">प्रीति का परिश्रम सफल रहा और वह भी आई.ए.एस.
एलायड में चुनी गयी। संयोग ही कहा जाएगा कि उसका चयन भी प्ररवि विभाग के लिए हुआ। अनिवार्य
विभागीय प्रशिक्षण के लिए उसे देश के विभिन्न कार्यालयों में जाना पड़ा। सुधांशु पटना
में ही अवस्थित रहा। कभी कुछ दिनों के लिए मां उसके साथ आकर रहीं शेष समय वह अकेले
ही रहा। उसने एक मेड </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सर्वेण्ट </span><span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">खोज ली थी जो मां के रहने के दौरान भी घर के
काम कर जाती थी। इन दो वर्षों में मां कुल तीन महीने उसके पास रहीं और उन्हीं दिनों
पिता सुबोध भी दो सप्ताह रहकर गये थे। सुबोध प्राय: सुधांशु की अनुपस्थिति में पत्नी
से चर्चा करते</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''<span lang="AR-SA">सुगन्धि</span>, <span lang="AR-SA">भगवान हमारा जैसा बेटा सभी को दे। बेटे
ने बहू भी काबिल खोजी....अब हम दोंनो की जिन्दगी से दलिद्दर दूर हो गये। अपना बुढ़ा़पा
सुख में बीतेगा....न हार-पतार की चिन्ता न गाय-बैलों के सानी-पानी</span>, <span lang="AR-SA">गोबर-घूर की परवाह। खेत बटाई को उठा देंगे और ठाठ से बबुआ के पास आकर रहेंगे।</span>''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बहुत ऊंचे ख्वाब हैं तुम्हारे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुस्कराकर एक दिन सुगन्धि बोली
थी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">इसमें ऊंचे ख्वाब की क्या बात! सुधांशु ने कितनी ही बार कहा
नहीं ये सब!</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हां</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कहा तो है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन अगर बहू....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">समझ गए थे सुबोध कि सुगन्धि क्या कहना चाहती
है। टोका</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''<span lang="AR-SA">संस्कारी घर की लड़की है...पढ़ी-लिखी---ऊंचा ओहदेवाली हो जाने से संस्कार
थोड़े ही छूट जाते हैं।</span>''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अभी तो ट्रेनिंग में है। पता नहीं दोंनो साथ रह भी पाते हैं
या नहीं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जरूर रहेंगे। सरकार की कोशिश यही रहती है कि पति-पत्नी साथ रहें।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ऐसे कह रहे हो</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जैसे तुमही सरकार हो।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">हो...हो कर हंस दिए थे सुबोध</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''<span lang="AR-SA">सब भली-भली सोचो सुधांशु
की अम्मा।</span>''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">दो वर्षों में सुधांशु ने विश्व साहित्य के महान
रचनाकारों को खोज-खोजकर पढ़ डाला। कविताएं लिखने का सिलसिला बदस्तूर जारी था। पहले वह
अंग्रेजी में लिखता था</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
<span lang="AR-SA">और एक कविता छोड़कर उसकी कोई भी कविता अंग्रेजी में प्रकाशित नहीं
हुई थी। उसने अपनी कुछ कविताएं एक वरिष्ठ कवि को भेजीं। एक सप्ताह में ही उनका उत्तर
उसे मिला। उन्होंने कविताओं की प्रशंसा करते हुए लिखा था</span>, ''<span lang="AR-SA">सुधांशु आपकी कविताएं अच्छी हैं</span>, <span lang="AR-SA">लेकिन सहजता का
अभाव है। मैं इसे अभिव्यक्ति का संकट कहना पसंद करूंगा</span>, <span lang="AR-SA">क्योंकि
आप सोचते अपनी मातृभाषा में और लिखते अपनी कार्यभाषा में हैं। आपकी मातृभाषा हिन्दी
है। यदि आप इन्हीं भावों को अपनी मातृभाषा में व्यक्त करें तो बहुत अच्छा होगा।</span>''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">उनके पत्र ने उसके भ्रम को तोड़ दिया था। उसने
अपनी समस्त अंग्रेजी कविताओं को फाड़कर फेक दिया। वह नये सिरे से अपने रचनाकार के विषय
में सोचने लगा। उसने हिन्दी में लिखना प्रारंभ किया। बहुत कम समय में हिन्दी पत्र-पत्रिकाओं
में उसकी कविताएं प्रकाशित होने लगीं। अब वह सम-सामयिक विषयों पर आलेख अंग्रेजी के
अतिरिक्त हिन्दी में भी लिखने लगा था। अंग्रेजी में उसके आलेख पढ़कर और यह जानकर कि
वह पटना में ही प्ररवि विभाग में कार्यरत है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">उस जैसे साहित्य प्रेमी दो अधिकारियों ने</span>, <span lang="AR-SA">जिनमें एक आयकर विभाग में सहायक आयुक्त था और दूसरा रेलवे में निदेशक</span>,
<span lang="AR-SA">उससे संपर्क किया। वे दोंनो </span>'<span lang="AR-SA">कल्पतरु</span>'<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="AR-SA">नामक संस्था के सदस्य थे। संस्था
की रविवार शाम पाक्षिक गोष्ठी होती थी। इन गोष्ठियों का आयोजन सहायक आयकर आयुक्त दिनेश
सिन्हा के घर होता। सुधांशु को भी कविताएं पढ़ने के लिए बुलाया जाने लगा। कभी-कभी वह
जाता</span>, <span lang="AR-SA">कविताएं सुनाता और उसे हर कविता पर दाद मिलती। वह अनुभव
करता कि वहां लोग सभी की कविताओंं की प्रशंसा ही करते थे भले ही कविता अच्छी न हो।
रेलवे के निदेशक स्वामीनाथन तमिल थे और तमिल में कविताएं लिखते थे। वह उनकी कविता समझ
नहीं पाता था जबकि शेष सभी </span>'<span lang="AR-SA">वाह...वाह.... स्वामीनाथन साहब.....क्या
गजब के भाव हैं.....बहुत खूब।</span>' <span lang="AR-SA">वह समझ नहीं पाता कि शेष भी
उसी की भांति तमिल भाषा नहीं जानते फिर भी प्रशंसा के पुल कैसे बांध लेते हैं।</span>'</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कल्पतरु</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">में स्वामीनाथन को छोड़कर सभी हिन्दी साहित्यकार थे और दो ऐसे
रचनाकार भी थे जो हिन्दी में प्रतिष्ठा पा चुके थे। जब वह उन्हें स्वामीनाथन की रचनाओं
की प्रशंसा करते देखता तब आंशकित हो उठता और कुछ गोष्ठियों में जाने के बाद उस पर उस
रहस्य से पर्दा उठ गया था। प्रत्येक गोष्ठी के बाद मंहगे खाद्य पदार्थों के साथ मंहगी
शराब की बोतलें खोली जातीं। दिनेश सिन्हा साग्रह लोगों को पेग भरने के लिए उत्साहित
करता। दिनेश का नौकर आइस क्यूब ट्रे में रख जाता। सोडा वाटर की भी व्यवस्था होती। सिन्हा
उसे भी ड्रिंक के लिए मनाता</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मनुहार करता</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन वह स्पष्ट इंकार कर देता। जलेबी के कुछ टुकड़े</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कुछ नमकीन और एक पनीर पकौड़ा लेकर
वह शेष सामग्री की ओर देखता भी नहीं था जबकि वहां उपस्थित लोग प्लेट आते ही उस पर यों
टूटते कि दो मिनट में प्लेट की सामग्री समाप्त हो जाती। दिनेश का नौकर पर्दे की ओट
में खड़ा रहता और प्लेट खाली होते ही दूसरी प्लेट रख जाता ...खाली प्लेट उठा ले जाता।
नौकर की पत्नी किचन में पुन: खाली प्लेट भर देती</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जिसे थाम नौकर फिर पर्दे की ओट आ खड़ा होता।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">लोग ड्रिंक लेते और ठहाके लगाते</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">जो सुधांशु को कर्णकटु लगता।
कभी कोई साहित्यकार ठहाके के साथ कहता</span>, ''<span lang="AR-SA">सिन्हा</span>, <span lang="AR-SA">आज किस लाला की जेब खाली की थी</span>?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">गुरू</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">माल छको...आम खाया करो....पत्ते मत गिना करो।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">यार</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बुरा क्यों मानते हो</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैं ठहरा फटीचर साहित्यकार</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन इतना तो समझता ही हूं कि तू अपनी टेंट से हर पन्द्रह दिन
में ये दावत नहीं कर सकता।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुकांत....अगली बार आप गोष्ठी में नहीं आएंगे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सिन्हा बोलता।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सच कड़वा होता है दिनेश सिन्हा। सुकांत नहीं आएंगे तो दूसरे भी
नहीं आएंगे। तुम अपनी जेब से नहीं खिला-पिला रहे.....ऐं....ऽ..ऽ...इतनी धमकी किसलिए!
दुनिया जानती है कि इनकमटैक्स और सेल्सटैक्स के कुछ अफसर रिश्वतखोर होते हैं.....और
यदि वे साहित्य में हुए तो जब तक पद पर रहते हैं तब तक साहित्य में छाये रहने की कोशिश
करते रहते हैं। लेकिन उसके बाद....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अविनाश बोलता।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">ठहाका।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">सिन्हा चुप रहता। सोचता</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, '<span lang="AR-SA">ये कुत्ते हैं...टुकड़ा मिलता
है इसीलिए इधर-उधर मेरी रचनाओं की प्रशंसा करते हैं। कुछ दिन और झेलनी होगी ये ज़िल्लत....स्थापित
होने के लिए इनके गले सींचते रहना होगा। उसके बाद....।</span>'</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन यह बात हम सभी मानते हैं कि कमाते तो बहुतेरे हैं लेकिन
वे अपनी तिजोरी भरते हैं...नामी बेनामी सम्पत्ति बनाते हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जबकि दिनेश भाई उसमें से कुछ हिस्सा
हम सब पर भी खर्च करते हैं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पाप धो लेते हैं दिनेश सिन्हा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">विराट ...कोमलकांत विराट बोलता।
विराट एक स्थानीय अखबार में पत्रकार था और फीचर के साथ कविताएं लिखता था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बहुत हो गया .....ये सब बंद करो...वर्ना सिन्हा नाराज हो गया
तो मुफ्त की बंद हो जायेगी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अविनाश लंबी डकार लेता हुआ बोलता।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">फिर एक ठहाका लगता और लोग अपने गिलास पुन: भरने
लगते।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">यार दिनेश</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बुरा न मानना। शराब साली सिर चढ़कर बोलने लगती है....वह भी जब
मुफ्त की हो तो और अधिक।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुकांत कहता</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">यह पेग तुम्हारी आगामी कविता के नाम।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">और वह पूरा पेग एक साथ खाली कर जाता।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">ऐसा हर बार होता था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">दिनेश सिन्हा कवि था। अर्थशास्त्र में एम.ए.
करने के पश्चात् वह आई.आर.एस. के लिए चुना गया और उसकी पहली पोस्टिंग अहमदाबाद हुई
थी। दो वर्ष वहां रहने के पश्चात् वह बड़ौदा</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">सूरत होता हुआ पटना पहुंचा था। कविताएं वह आपने छात्र जीवनकाल
से ही लिख रहा था</span>, <span lang="AR-SA">लेकिन सिविल सेवा की तैयारी</span>, <span lang="AR-SA">चयन</span>, <span lang="AR-SA">प्रशिक्षण के दौरान साहित्य से वह दूर रहा।
अहमदाबाद पोस्टिंग के बाद व्यवस्थित होने के पश्चात वह पुन: साहित्योन्मुख हुआ। उसकी
कविताएं कुछ समाचार पत्रों के रविवासरीय परिशिष्टों</span>, <span lang="AR-SA">कादम्बनी
तथा कुछ लघु पत्रिकाओं में प्रकाशित होने लगीं। लेकिन जिस साहित्यिक माहौल की वह आवश्यकता
अनुभव करता वह अहमदाबाद और सूरत में उसे नहीं मिला। बड़ोदा में कुछ लोग मिले</span>,
<span lang="AR-SA">जुड़े</span>, <span lang="AR-SA">लेकिन उन्हें हल्का कवि मानकर उसने
उनसे दूरी बना ली। विवेचना करने पर उसने पाया कि उसके ब्यूराक्रेटिक रंग-ढंग से वे
लोग ही उससे अलग हो गये थे। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">जब वह बड़ौदा में था उसकी शादी बनारस के एक व्यवसायी
परिवार में हुई। उसकी पत्नी बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय से राजनीतिशात्र में पी-एच.डी.
कर रही थी। दिनेश सिन्हा सांवले रंग</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">मध्यम कद</span>, <span lang="AR-SA">मोटी नाक और छोटी आंखों
वाला युवक था</span>, <span lang="AR-SA">वहीं उसकी पत्नी शुभांगी अप्रतिम सुन्दरी थी।
विवाह के समय शुभांगी की थीसिस समाप्ति के निकट थी और उसे आशा थी कि उसे बनारस के किसी
महाविद्यालय में प्राघ्यापकी मिल जाएगी। लेकिन पिता और परिवार के दबाव</span>, <span lang="AR-SA">जिन पर समाज द्वारा उंगली उठाए जाने का भय था</span>, <span lang="AR-SA">के कारण उसे विवाह करना पड़ा था।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">शुभांगी स्वतंत्रचेता युवती थी और पारिवारिक
तादात्म्य स्थापित करते हुए वह अपने व्यक्तित्व के प्रति जागरूक थी। वह नहीं चाहती
थी कि वह वैसा जीवन जिए जैसा उसकी मां-नानी ने जिया</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">जहां प्रारंभ में पति का आदेश और
फिर बच्चों के आदेश के समक्ष उसका कोई स्वर न हो। वाणीविहीन नहीं रहना चाहती थी वह
और बड़ोदा में जब छ: महीने बीत गए उसने एक दिन दिनेश सिन्हा से बनारस जाकर यथाशीघ्र
थीसिस समाप्त कर प्रस्तुत कर आने की बात छेड़ी।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मेरी नौकरी तुम्हें छोटी लगती है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दिनेश तमतमा उठा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैंने यह नहीं कहा। लेकिन मैं पी-एच.डी. की डिग्री लेना चाहती
हूं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मेम साहब</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">डिग्री में क्या रखा है। छोटी-सी प्राध्यापकी मिल जाएगी उससे.....यही
न! वह भी बनारस या आसपास मिली तब अपना जीवन क्या होगा...सोचा है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैंने प्राध्यापकी की बात नहीं की....पी-एच.डी. की बात की है।
केवल एक चैप्टर रह गया था</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जिसके नोट्स ले रखे थे। लिखना और सबमिट ही करना है। डिग्री कभी भी व्यर्थ नहीं
जाती। जीवन में कभी भी वह उपयोगी सिद्ध हो सकती है।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">डाक्टर बन जाओगी....या राजनीति में जाने का इरादा है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मेरे व्यक्तित्व की कोई स्वतंत्र इकाई नहीं होनी चाहिए</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अवश्य...अवश्य...मेम साहब।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">चेहरे पर व्यंग्यात्मकता ला दिनेश सिन्हा बोला</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अपने व्यक्तित्व की स्वंतत्रता
के लिए पारिवारिक संस्था को होम कर देना चाहती हो</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आप इस प्रकार ऊल-जुलूल बातें क्यों कर रहे हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पहली बार शुभांगी ने संतुलन खोया।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तो सुन लो...बहस मैं करना नहीं चाहता। दफ्तर ही उसके लिए पर्याप्त
है। शादी करने से पहले यह सब सोचना चाहिए था। एक आई.आर.एस. से शादी न करके किसी क्लर्क
से करती तो वह तुम्हारी पी-एच.डी. की डिग्री को अपने माथे पर लगाए घूमता। तुम्हारी
प्राध्यापकी को कंधे पर बैठाता</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">क्योंकि उसे घर चलाने और बच्चों को बेहतर शिक्षा देने के लिए
कमाऊ पत्नी की जरूरत होती। मुझे नहीं है। पैसों की कमी है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">नोंटो से घर भर दूंगा...उससे तुम्हारी
सारी डिग्रियां दब जायेंगी। मेम साहब</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दुनिया में डिग्री-विग्री कोई नहीं पूछता....नोंटो की वकत है।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आपके नोट आपको ही मुबारक मिस्टर दिनेश सिन्हा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दांत पीस लिए शुभांगी ने</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुझे डिग्री चाहिए....मेरा स्वप्न
था पी-एच.डी करना। इतना श्रम करके उसे यूं नहीं छोड़ सकती। हराम की कमाई से मैं घृणा
करती हूं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैं हराम की कमाई कर रहा हूं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दिनेश सिन्हा चीखा था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अभी आपने ही कहा....और क्या मैं देख नहीं रही। मैं ऐसे जीवन
की आदी नहीं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तुम्हारे घरवाले ईमानदारी की कमाई करते हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">शत-प्रतिशत।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">शुभांगी के पिता और भाई बनारसी साड़ियों के एक्सपोर्टर
थे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">शुभांगी ....कान खोलकर सुन लो...मैं तुम्हारी डिग्री के पक्ष
में नहीं हूं...डिग्री या मुझे...तुम्हें एक को चुनना होगा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कहकर पैर पटकता दिनेश सिन्हा कार्यालय
चला गया था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">और दिन भर गहन चिन्तन-मनन के बाद शुभांगी ने
पी-एच.डी. का चयन किया था। दोंनो के मध्य दो दिनों तक संवादहीनता रही थी। लेकिन तीसरे
दिन शुभांगी ने दिनेश को अपने चयन से अवगत कर दिया था। इस मध्य उसने बनारस पिता-भाइयों
से बात की थी। वस्तस्थिति स्पष्ट करते हुए कहा था</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''<span lang="AR-SA">मुझे थीसिस पूरा करना है....जो
दिनेश नहीं चाहता। उसके विरोध के बावजूद वह बनारस आ रही है। यदि वे लोग उसका साथ नहीं
देना चाहते तो वह कोई व्यवस्था सोचकर आगे कदम बढ़ाए....।</span>''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कैसी बात कर रही हो बेटा। तुम सीधे घर आओ। मैं दिनेश से बात
कर लूंगा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पिता ने कहा था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आप उसे फोन नहीं करेंगे। वह एक जाहिल ब्योरोक्रेट है....इंसान
नहीं...शायद अधिकांश ब्यूरोक्रेट इंसान नहीं रह पाते...।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ऐसा नहीं कहते शुभांगी। दिनेश को मैं समझा लूंगा। तुम उससे कहकर
आ जाओ।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">और तीसरे दिन शुभांगी ने दिनेश को इतना ही सूचित
किया कि वह अगले दिन बनारस जाएगी। सुनकर दिनेश का चेहरा अपमान और क्रोध से लाल हो उठा
था। वह कुछ कहना चाहता था</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
<span lang="AR-SA">लेकिन बिना कुछ कहे कमरे से बाहर चला गया था।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">और अगले दिन सुबह की फ्लाइट से शुभांगी बनारस
पहुंच गयी थी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">शुंभागी ने पी-एच.डी. की और बनारस के एक महाविद्यालय
में प्राध्यापक नियुक्त हो गयी। उसके पिता ने उसके बनारस पहुंचने के बाद दिनेश से बात
की</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">लेकिन
उसने जिस रुखाई से उत्तर दिए उसने उन्हें आहत किया था। पिता पटना में दिनेश के पिता-मां
से मिले</span>, <span lang="AR-SA">लेकिन उन्होंने दो टूक उत्तर दिया</span>, ''<span lang="AR-SA">मेरे बेटे की कोई गलती नहीं लाल साहब। आपकी बेटी को बनारस से मोह था तो
उसे शादी ही नहीं करनी चाहिए थी।</span>''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मोह....</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">इस आरोप ने पिता को और अधिक घायल किया था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जब वह पति के साथ नहीं रहना चाहती तब या तो शादी नहीं करती....या
अब तलाक ले ले।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तलाक...</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">क्या कह रहे हैं सिन्हा
साहब</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">शुभांगी के पिता कटे वृक्ष
की भांति सोफे पर ढह गये थे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हम भारतीय हैं लाल साहब और भारतीय परम्पराओं को मानते हुए ही
जीना चाहते हैं। अभी हम योरोप-अमेरिका जैसा नहीं...कभी होंगे...संभव नहीं है। भारतीय
संस्कृति इसीलिए दुनिया में श्रेष्ठ है...और...।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">यही भारतीय संस्कृति है कि पत्नी को उच्च शिक्षा से वंचित किया
जाये</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दिनेश सिन्हा के पिता की
बात बीच में ही काटकर शुभांगी के पिता बोले</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पुरुष कुछ भी करे</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन लड़की को आगे बढ़ने का अधिकार भारतीय संस्कृति में नहीं
है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">होगा...दूसरे घरों में...मेरे घर में लड़की शादी तक जितना चाहे
पढ़ ले...उसके बाद उसे पति के साथ रहना होता है। मेरी बेटियां अपना जीवन सही ढंग से
जी रही हैं....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">शुभांगी ही कौन-सा गलत ढंग से जीना चाहती है।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैं आपसे बहस नहीं करना चाहता लाल साहब। लेकिन इतना कह देना
चाहता हूं कि आपकी बेटी के नखरे मेरा बेटा नहीं उठा सकता। या तो आपकी बेटी दिनेश के
अनुसार रहे या अलग हो ले....तलाक ले ले।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">वह कुछ नहीं लेगी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन यदि आप चाहते हैं तो बेटे को बोलें कि वह तलाक की अर्जी
दे दे...शुभांगी तलाक देगी या नहीं ....यह निर्णय उसे ही करना है....मेरे लिए लड़का-लड़की
में कोई फर्क नहीं....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">और सामने मेज पर रखी चाय और अन्य सामग्री की ओर देखे बिना ही लाल साहब सिन्हा के
घर से बाहर आ गये थे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">दिनेश ने एक वर्ष तक शुभांगी के लौट आने की प्रतीक्षा
की थी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">लेकिन
जब वह नहीं लौटी और उसे यह सूचना मिली कि वह बनारस के एक महाविद्यालय में प्राध्यापक
नियुक्त हो गयी हैं तब उसने एक वकील से बात की थी। कुछ दिनों बाद दिनेश ने तलाक का
नोटिस भेजवाया</span>, <span lang="AR-SA">लेकिन शुभांगी ने उत्तर नहीं दिया। तलाक का
प्रॉसेस प्रारंभ हुआ</span>, <span lang="AR-SA">लेकिन शुभांगी ने सोच लिया था कि वह
उसे सहजता से मुक्त नहीं करेगी। करेगी तो उसके अहंकार को तोड़ने के बाद। और निरंतर पड़ने
वाली तारीखों में शुभांगी का वकील जो तर्क प्रस्तुत करता उससे दिनेश सिन्हा का पक्ष
कमजोर हो जाता। सात साल से मामला अदालत में विचाराधीन था और दिनेश सिन्हा शहर-दर शहर
घूमता पटना पहुंच चुका था। पटना स्थानांतरण उसने करवाया इसी उद्देश्य से था। उम्र उसकी
सैंतीस पार पहुंच चुकी थी। महिलाओं के मामले में उसकी प्रतिष्ठा खराब थी और व्यापारियों
में वह खासा चर्चित था। व्यापारी वर्ग उससे प्रसन्न था</span>,<span lang="AR-SA">क्योंकि
उसके कारण वे सफलतापूर्वक लाखों की कर चोरी कर पाने में सफल थे।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु को यह सब जानकारी नहीं थी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">लेकिन सातवीं गोष्ठी के बाद
जब वह दिनेश सिन्हा के घर से निकला सुकांत उसके साथ चल पड़ा और उसने विस्तार से दिनेश
सिन्हा के विषय में उसे बताया था।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>*<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दिनेश सिन्हा ने अपने ससुर को तबाह करने में कोई कसर नहीं छोड़ी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुकांत ने आगे बताना प्रारंभ किया</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बनारस के अपने समकक्ष आयकर अधिकारी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जो इसका बैचमेट भी रहा था</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">को कहकर शुभांगी के पिता के घर
और ऑफिस में छापा मरवाया</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन उन लोंगो का व्यवसाय साफ-सुथरा होने के कारण इसे मुंह की खानी पड़ी। उन लोंगो
ने कभी आयकर चोरी नहीं की थी </span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जैसा कि इस देश के बड़े व्यापारी करते हैं और उस काले धन को विदेशी
बैंको में जमाकर सुख की नींद सोते हैं। देश के उस धन से दूसरे देश समृद्ध हों</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">क्या यह देशद्रोह नहीं है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुकांत के स्वर में रोष था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">इससे बड़ा देशद्रोह क्या होगा</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन यह केवल बड़े उद्योगपति या मझोले व्यवसायी ही नहीं
कर रहे</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">नेता</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बड़े अफसर और अभिनेता-अभिनेत्रियां
भी कर रहे हैं। इसी बिहार के कई बड़े नेताओं ने अपनी काली कमाई स्विश बैंकों में जमा
किया हुआ है। स्विश ही नहीं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जर्मनी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">फ्रांस</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मलेशिया....और भी कितने ही देशों के बैंक इनके पनाहगाह हैं।
बिहार ही क्यों.....देश का कोई भी राज्य ऐसे नेताओं से खाली नहीं है। जब सत्ताधीश इस
दौड़ में सबसे आगे हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तब उद्योगपति क्यों पीछे रहें....इतिहास गवाह है कि उन्होंने देश की नहीं सदैव
अपनी परवाह की..</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ये सब देशद्रोही हैं....इन्हें
मौत की सजा मिलनी चाहिए</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन देगा कौन.... जब सजा देने वाले ही भ्रष्ट हों</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">शत-प्रतिशत सच सुधांशु...।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">राह चलते सुकांत ने सुधांशु के चेहरे पर दृष्टि डाली</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">फिर बोला</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दिनेश के कितने ही किस्से हैं....पैसा
जो लूट रहा है पट्ठा...पैसे में बड़ी ताकत होती है सुधांशु जी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हां।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु चाहता था कि सुंकांत शीघ्र अपनी बात समाप्त करे। वह
घर जाने के लिए रिक्शा लेना चाहता था और नहीं चाहता था कि सुकांत उसके साथ उसके घर
जाये। </span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु जी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">यदि आपको जल्दी न हो तो सामने रेस्टॉरेण्ट में बैठकर बातें करें....एक
कप कॉफी भी पी लूंगा आपसे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">चेहरे पर दयनीयता लाता हुआ सुकांत बोला।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु ने क्षणभर के लिए सोचा और रेस्टॉरेण्ट
की ओर मुड़ गया।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">एक कोने की मेज पर बैठता हुआ सुकांत बोला</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''<span lang="AR-SA">क्या लेंगे सुधांशु जी।</span>''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आप जो लेना चाहें।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैं.....मैं कटलेट और कॉफी....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">और उसने बेयरे की ओर इशारा किया
जो पानी के दो गिलास ट्रे पर रखे उन्हीं की ओर आ रहा था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जी सर।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">गिलास मेज पर रखता हुआ बेयरा बोला।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दो प्लेट कटलेट....और कॉफी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुकांत ने आर्डर किया।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कटलेट एक प्लेट और दो कॉफी...।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु ने बेयरे को टोका</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सिन्हा साहब के यहां का अभी तक
हजम नहीं हुआ।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अरे जनाब</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आपने खाया ही क्या था....टूंगा था। आप भी कैसे कवि हैं....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु ने उत्तर नहीं दिया।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हां</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तो मैं आपको अपने दिनेश सिन्हा साहब के विषय में बता रहा था.... जनाब का पत्नी
के साथ संबन्ध रहा नहीं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन जवानी तो जवानी ठहरी...लगे इधर-उधर हाथ-पैर मारने। अपनी पी.ए. पर नज़र गड़ा
दी। उसने नज़र पहचानी और प्रशासन के हेड से जाकर गुहार लगायी कि उसे सिन्हा जी से बचाया
जाये।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">क्या कर दिया सिन्हा ने</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">प्रसाशन का हेड भी मनचला था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मेरी आबरू का प्रश्न है....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">रो पड़ी थी पी.ए.। हेड को दया आयी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन एक अफसर</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">माफ करना आप भी अफसर हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">और मैं एक अफसर की कहानी बखान
रहा हूं....तो एक अफसर दूसरे अफसर के पी.ए. को उसके पास से बिना उससे तहकीकात किये
कैसे हटा सकता था....और प्रशासन के हेड ने सिन्हा से पूछा...सिन्हा ने पी.ए. को बुलाकर
पूछा...धमकाया और सुनते हैं कि यहां तक कहा कि यदि उसने वह नहीं किया जो वह चाहता है
तो उसकी नौकरी सुरक्षित नहीं रहेगी। पी.ए. इतना डरी कि उसने अवकाश ले लिया....मेडिकल...बीमार
हो गयी। प्रशासन में उस पी.ए. की फाइल इस मेज से उस मेज घूमने लगी और एक दिन उस पी.ए.
को दिल्ली ट्रांसफर कर दिया गया। सिन्हा की समस्या जहां थी वहीं बनी रही। लेकिन सवाल
जवानी का था...पत्नी से तलाक का मामला हवा में तैर रहा था। विभाग में चर्चा थी और पट्ठा
सांड़ की तरह मस्त था। फिर पता चला कि इसने किसी व्यवसायी से पैसों की मांग ही नहीं
की</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">किसी कॉलगर्ल को भेजने
की बात भी कही...वह भी किसी होटल में</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जिसका खर्च भी व्यवसायी को ही उठाना था। यह सिलसिला चल निकला।
और जानते हैं....इसीलिए पटना में अपना घर होने के बावजूद जनाब मां-बाप-भाई के साथ नहीं
रहते।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु कॉफी पीता चुपचाप सुन रहा था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन सिन्हा साहब का मन उनसे भी नहीं भर रहा था। </span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कल्पतरु</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">की बैठकें होती ही थीं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">और एक दिन कुमुदिनी जी किसी कवि
के साथ एक बैठक में पधारीं। कुमुदिनी जी को तो आप जानते ही होंगे</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">उनकी एक या दो कविताएं देखी है....पढ़ी नहीं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु ने शांत भाव से कहा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हैं वह सिन्हा की ही आयु की। बचपन में कभी चेचक निकले होंगे</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जिनके दाग अभी भी स्पष्ट हैं।
गोरा रंग....कुछ भारी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अधिक नहीं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">शरीर</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तीखे नाक-नक्श....एक प्रकार से
आकर्षक हैं। पति से चार वर्ष पहले उनका तलाक हो चुका है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">क्योंकि पति को उन पर सम्पादकों
का नैकट्य प्राप्त करने का संदेह हो गया था</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जो कि सच भी है। कुमुदिनी जी कविताएं प्रकाशित करवाने के लिए
किसी भी हद तक जाने को उद्यत रहती हैं....यश लिप्सा ने उन्हें तलाक तक पहुंचा दिया
और ऐसे ही विकट समय में सिन्हा साहब से उनकी मुलाकात हुई। एक नज़र में ही दोनों ने एक-दूसरे
की आवश्यकता पहचान ली। सिन्हा ने दिल्ली के एक प्रकाशक से शीघ्र ही उनका कविता संग्रह
प्रकाशित करवाने का आश्वासन दिया और कुमुदिनी जी सिन्हा के बंगले की जब-तब शोभा बढ़ाने
लगीं। अब वह गोष्ठी में नहीं आतीं। आतीं हैं तब जब सिन्हा उन्हें बुलाता है।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बात बीच में ही रोककर सुकांत ने
बेयरे को इशारा किया और उसके आने के बाद मेज साफ करके कुछ देर बाद फिर दो कॉफी लाने
के लिए कहा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आप अपने लिए मंगा लें....मेरी इच्छा नहीं है।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु बोला।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">भई</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">केवल एक कॉफी लाना...।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बेयरे को आर्डर कर वह सुधांशु की ओर मुड़ा</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, -''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सिन्हा के जीवन का यह विद्रूप पक्ष आप मेरे समक्ष क्यों उद्धाटित
कर रहे हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">वाह जनाब</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अभी आप नये हैं।....आपको पता होना चाहिए कि हिन्दी साहित्य में
कैसे-कैसे लोग हैं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ऐसे लोग सदैव रहे हैं...कोई नई बात नहीं है।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हां</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">रहे हैं...और हिन्दी साहित्य ही क्यों..... पूश्किन के किस्से अजब-गजब हैं। गृहस्वामी
उन्हें महानकवि के नाते घर बुलाता...स्वागत करता और पूश्किन उसकी पत्नी ही नहीं बेटियों
तक के साथ संबन्ध स्थापित कर लेते। पढ़ा है मैंने कि एक जमींदार ने उनसे प्रभावित होकर
उनकी आवभगत की और उन्होंने उसके घर ऐसी सेंध लगायी कि उसकी पांच बेटियों पर हाथ साफ
कर गये। एक रानी ने उन्हें बुलाया...मतलब साफ है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन पहरेदार चौकन्ने ....पूश्किन को रानी के बेड के
नीचे घण्टों लेटे रहना पड़ा....तापमान शून्य से नीचे....कांपते कुड़कुड़ाते रहे लेकिन
पट्ठे ने हार नहीं मानी। रानी की मेहरबानी पाकर उसकी नौकरानी के माध्यम से भोराहरे
महल से बाहर निकल पाने में सफल रहे वह महान कवि....तो हमारे सिन्हा साहब के किस्से
कुछ अलग नहीं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बस अंतर यही है कि वह कभी
पूश्किन की दुम भी नहीं बन पायेंगे क्योंकि उनकी रचनाओं में दम नहीं है।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हुंह।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">वह कितने गहरे पानी में हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जान गए होंगे....लेकिन पद है जनाब के पास और काली कमायी
है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जिसे वह लुटा रहा है। वह
जो चाहे कर सकता है। हम जैसे कवि अच्छी कविताएं झोले में डाले छपवाने के लिए सम्पादकों
के चक्कर लगाते रहते हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन सम्पादक सिन्हा के अतिथि बनते हैं और उसकी कविताएं छपती रहती हैं जबकि हम
जैसों की सखेद वापस लौटा दी जाती हैं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ऐसा होता है।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">माफ करना सुधांशु जी....आप भी अफसर हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन मैं समझ चुका हूं आपको
....आपके साथ यह नहीं हो पाएगा। आप उस जैसे नहीं है। इसलिए आपको मुझसे अधिक संघर्ष
करना होगा रचनाएं प्रकाशित करवाने के लिए। आपको बता दूं ...बहुत से सम्पादक चाहते हैं
कि अफसर उनके काम आए और वे अफसर के। आप वैसा नहीं कर पाएगें शायद....और आपकी कविताएं
महीनों-सालों सप्पादकों की फाइल में दबी पड़ी रहेंगी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुझे अफसोस नहीं होगा। रचनाएं प्रकाशित करवाने के लिए मैं गलत
मार्ग नहीं अपनाऊंगा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैंने कहा न!</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अपनी बात सच सिद्ध होती देख सुकांत किलककर बोला।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">बेयरा कॉफी रख गया।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आप भी लेते तो अच्छा होता।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आप पियें।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">धन्यवाद।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कॉफी होंठों से लगाता सुकांत बोला</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कार्लगर्ल....कुमुदिनी...ये वे
लोग हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जिन्हें बदले में दिनेश
सिन्हा से कुछ मिलता है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन वह नौकर ....जो सिन्हा के यहां हम सभी के लिए खाने-पीने की व्यवस्था में
जुटा रहता है निरीह-सा....आप जानते हैं वह कौन है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">नहीं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">दिनेश सिन्हा का चपरासी। उसने यह गलती की कि सिन्हा से अपने
परिवार के रहने के लिए उसका सर्वेण्ट क्वार्टर मांगा और सिन्हा को एक गुलाम की जरूरत
थी। जिस दिन चपरासी उस क्वार्टर में आया</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सिन्हा की बहुत-सी समस्याएं हल हो गयीं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मसलन</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">बंगले की सफाई</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">रख-रखाव</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">चाय-नाश्ता</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लंच और डिनर...सब उस चपरासी और उसकी बीबी के जिम्मे....सिन्हा
मस्त। चपरासी की क्या औकात कि वह कुछ सौ महीने की बचत के लिए सिन्हा की गुलामी से इंकार
करता। वह फंस चुका है....और सिन्हा उसे निचोड़ रहा है। चपरासी की बीबी जवान है....बहुत
सुन्दर है....और सुनते हैं....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैं समझ गया आप जो कहना चाहते हैं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु ने टोका।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">अब आप उसके व्यक्तित्व के इस निकृष्ट पहलू को समझ चुके हैं....एक
और पहलू है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जिसकी ओर मित्रों का ध्यान
नहीं गया। जाता भी कैसे! सिन्हा ने क्या किया</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कैसे किया यह कैसे पता चलता....वह सब इतना सुव्यवस्थित था कि
किताब प्रेस में चली गयी....उसके कितने ही अंश कई पत्र-पत्रिकाओं में छपे ...सिन्हा
ने वाहवाही लूटी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन काम किया दूसरे लोंगो ने।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">किस पुस्तक की बात आप कर रहे हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">क्षणभर रुककर सुधांशु पुन: बोला</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">वही जिसके धारावाहिक अंश </span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">स्वर्णप्रभा</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">पत्रिका में प्रकाशित हुए थे....कुछ
एक हिन्दी रविवासरीय ने भी प्रकाशित किए थे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जी बिल्कुल वही....देश विभाजन को लेकर थी.....</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">गांधी बनाम जिन्ना</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">। शीघ्र ही वह एक प्रतिष्ठित प्रकाशक
से आने वाली है और सुना है कि कोई पायेदार केन्द्रीय मंत्री दिल्ली में उसका लोकार्पण
करेंगे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">उसकी क्या कहानी है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जब यह योजना सिन्हा के दिमाग में आयी उन दिनों यह बड़ौदा में
था। संपर्क बहुत-से लोंगो के साथ इसके हो गये थे...खासकर दिल्ली में इसने अपनी जड़ें
जमा ली थीं। इसने दिल्ली के एक कवि</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">एक कथाकार</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">एक पत्रकार और उज्जैन के एक अन्य कथाकार को बड़ौदा बुलाया। सिन्हा
ने बड़ौदा के एक फाइव स्टार होटल में इन्हें पन्द्रह दिनों तक ठहराया। विषय से संबन्धित
सामग्री उनको उपलब्ध करवायी और वह क्या चाहता है ....कैसी पुस्तक लिखना चाहता है यह
समझाते हुए उन लोंगो से कहा कि वे उसके विषय को दृष्टिगत रखते हुए नोट्स तैयार कर दें।
उन लोंगो ने पन्द्रह दिनों में वह सब कर दिया जो सिन्हा चाहता था। नोट्स के रूप में
प्राप्त तीन सौ पृष्ठों की सामग्री को सिन्हा को विषयानुसार प्रस्तुत करना था
..... और उसने सहजता से वह कर लिया था। अब वह शीघ्र ही पुस्तकाकार रूप में पाठकों के
समक्ष होगी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आपको यह सब कैसे मालूम</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु को लगा कि वह कोई कल्पित कहानी सुन रहा था।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुझे दिल्ली के कवि महोदय ने बताया....जब मैं दिल्ली में उनके
घर गया। वह चार दिन पहले ही बड़ौदा से लौटे थे। गदगद थे फाइव स्टार होटल में ठहरने...ए.सी.
टू टियर की यात्रा से...शायद पहली बार एसी में उन्होंने यात्रा की थी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन फाइव स्टार होटल....</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जी फाइव स्टार....लेकिन उसका खर्च तो किसी लाला ने दिया होगा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">कुछ देर चुप रहकर सुकांत बोला</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">तो ऐसे कवि ....और अब लेखक भी
....हैं दिनेश कुमार सिन्हा जी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">बेयरा बिल ले आया। सुधांशु ने पेमेण्ट किया</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, <span lang="AR-SA">जिसे प्लेट में लेकर बेयरा
चला गया।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आप कब से कल्पतरु की गोष्ठियों में आ रहे हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">?''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">जब से कल्पतररु की कल्पना सिन्हा ने की।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ओ.के.।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु सामने मेज पर बैठे जोड़े की ओर देखता रहा क्षणभर तक।
</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मुझे यह सब आज ज्ञात हुआ</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">लेकिन आपको पहले से ही ज्ञात था
कि सिन्हा दुष्ट चरित्र व्यक्ति है फिर भी आप उसके यहां की गोष्ठियों में जाते रहे।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु ने सुकांत के चेहरे
पर नजरें गड़ा दीं।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुधांशु जी</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हम जैसे कवियों को मुफ्त की पीने को जहां भी मिलती है...वहां
जाने से परहेज नहीं....पिलाने वाले के चरित्र से हमें क्या....हमें पीने-खाने से मतलब।
अपनी औकात जेब से खरीदकर पीने की नहीं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सो महीने में तीन-चार बार जहां भी मुफ्त की मिली चले गए...उस
व्यक्ति के चरित्र की ओर से आंखे बंद कर पिया-खाया और चले आए....भाड़ में जाये वह और
उसका साहित्य। आपने देखा</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">मैं सिन्हा के मुंह पर उसकी कविता के खिलाफ बोलता हूं। मैं डरता नहीं....वह स्साला
कौन अपनी जेब से पिलाता-खिलाता है....।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">हुंह।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">बेयरा प्लेट में सजाकर पैसे ले आया। उसके लिए
टिप छोड़कर सुधांशु उठ खड़ा हुआ। सुकांत को भी उठना पड़ा। वह बोला</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">, ''<span lang="AR-SA">बुरा न मानना सुधांशु जी...मैं
आगे भी सिन्हा के यहां जाता रहूंगा....हीं...हीं....पीना और कविता लिखना मेरी कमजोरी
है।</span>''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">आप अवश्य जाते रहें सुकांत जी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">रेस्टॉरेण्ट से बाहर निकल सुधांशु
ने सुकांत से हाथ मिलाया और एक रिक्शा रोक उसपर चढ़ गया।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">ओ.के.....फिर मिलेंगे सुधांशु जी।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">'' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुकांत ने हाथ उठाकर कहा।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">श्योर।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">सुघांशु उसके बाद कल्पतरु की गोष्ठियों में नहीं
गया और न ही बाद में वह दिनेश सिन्हा से कभी मिला।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: red; font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-0-0-<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: center;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">मोबाइल : 09810830957</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; text-align: center;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">09811365809</span></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: justify;">
<br /></div>
<br /></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-43606656333938683922012-12-01T06:10:00.001-08:002012-12-01T06:10:10.702-08:00जीवनी<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgFyaP8TwreoyD2nyDhcE1Sj1BmeS0DzNPAYasAZ1Lc8tGDHsMvF3bEyrZlR6pBUi7uNf7Nn3vY7m8jMFxsnR_PKFCDBFK0R05j4tw58S_FMnuRGgfuWmmCcNICdj4gRdLmm-bCg-nJAnA/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A9.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="128" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgFyaP8TwreoyD2nyDhcE1Sj1BmeS0DzNPAYasAZ1Lc8tGDHsMvF3bEyrZlR6pBUi7uNf7Nn3vY7m8jMFxsnR_PKFCDBFK0R05j4tw58S_FMnuRGgfuWmmCcNICdj4gRdLmm-bCg-nJAnA/s200/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A9.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg5Ak2Tpsu42XQfj-39Cj0HOkFfew_7UxFAVi-twq15v8xw5uD-Mo2njlyHLZjElPzkFcCgsxCBMY5cc3TpL6Q9uFoSwAiqZbXmHS58ZGAY_xQ1S1hubCL8wAsTL4asAnY1AujUnsJ-sgE/s1600/%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%B2-%E0%A5%A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--></a></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-size: large;"><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";">अनुवाद
से पहले</span></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">३० नवंबर,२०१२ को केन्द्र सरकार की अपनी नौकरी से
स्वैच्छिक सेवावकाश लेने के पश्चात मैंने सबसे पहला काम महान रूसी लेखक लियो तोलस्तोय
के अंतिम उपन्यास –</span><span style="color: #990000; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">’हाजी मुराद’</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"> का अनुवाद करने का किया था. यह उपन्यास अकस्मात
ही मुझे प्राप्त हुआ था. मैंने उसकी चर्चा राजेन्द्र यादव सहित हिन्दी के कई वरिष्ठ
लेखकों और आलोचकों से की लेकिन उन्हें तोलस्तोय के इस उपन्यास की जानकारी तब तक नहीं
थी. यह आश्चर्य करने की बात भी नहीं थी. क्योंकि तोलस्तोय का यह उपन्यास उनकी मृत्यु
के पश्चात प्रकाशित हुआ था और उसकी कम चर्चा होना स्वाभाविक ही था. इसे छोड़कर उनके
अन्य सभी उपन्यास हिन्दी में अनूदित हो चुके थे. <span style="color: #990000;">’हाजी
मुराद’</span> के मेरे अनुवाद को, जो हिन्दी में पहला और अब तक का अंतिम अनुवाद है,
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>२००८ में संवाद प्रकाशन ने प्रकाशित किया था.
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #990000; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">’हाजी मुराद’</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"> का अनुवाद करने के पश्चात
मैंनें ’दॉस्तोएव्स्की के प्रेम’ पर कार्य किया. यद्यपि यह जीवनीपरक कार्य था, लेकिन
दृष्टि बिल्कुल भिन्न थी—दॉस्तोएव्स्की के प्रसिद्ध तीन प्रेम –<i><span style="color: red;">’मारिया’, ’अपोलिनेरिया’ और ’अन्ना’</span></i><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>के अतिरिक्त उनके उन अनेकों<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>प्रेम और अवैध संबन्धों की जानकारी प्राप्त करने
के लिए मुझे अत्यधिक श्रम करना पड़ा. उनके प्रसिद्ध जीवनी लेखक हेनरी त्रायत ने शायद
श्रृद्धावश उनके उक्त तीन प्रेम के अतिरिक्त शेष की चर्चा या तो की नहीं या कतराकर
निकल गए. यह पुस्तक भी संवाद प्रकाशन से २००८ में ही प्रकाशित हुई थी. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उक्त दो कार्यों को करते हुए भी मैं निरन्तर लियो
तोलस्तोय की रचनाएं पुनः पढ़ता रहा, जिन्हें वर्षों पहले पढ़ चुका था. उन पर विक्टर श्लोव्स्की
की जीवनी पढ़ी, लेकिन लगा कि विक्टर उनके बारे में गहराई से कह नहीं पाए. आलोक श्रीवास्तव
ने मुझे ’हेनरी त्रायत’ द्वारा लिखित लियो तोलस्तोय की जीवनी-<b><span style="color: red;"> ’तोलस्तोय’</span></b> उपलब्ध करवायी. यह छोटे टाइप में ८५० पृष्ठॊं
की है. उसे पढ़ जाने के बाद और आलोक श्रीवास्तव (भास्कर ग्रुप की पत्रिका ’अहा जिन्दगी’
के सम्पादक) के कहने पर मैंने उसका अनुवाद प्रारंभ किया जो उनके प्रकाशन ’संवाद प्रकाशन’
से प्रकाश्य है. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">रचना समय के अपने पाठकों के लिए मैं इस अंक से हेनरी
त्रायत कृत लियो तोलस्तोय की जीवनी <span style="color: red;">’तोलस्तोय’</span> के अपने
अनुवाद को धारावाहिक रूप से प्रकाशित करना प्रारंभ कर रहा हूं. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आशा है त्रुटियों की ओर आप मेरा ध्यान अवश्य आकर्षित
करेंगे. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">त्रायत एक जटिल लेखक हैं. लेकिन एक जीवनी लेखक के
रूप में वह अद्वितीय हैं. उनकी लिखी जीविनियां उनके घोर श्रम और शोध को प्रमाणित करती
हैं.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiSpAqwRlC6RXICBwxgXxlA5eiRHbnG4XuOMLKaUUtKfEnfDivcjomg2E3qGwKCCSkTeJjXRIMBYlRYXEg2EdyeXMpyytS8CQ4W2ZfrTGe39skDLE-nrpyrPW5CrUSTsnrQUvlpxwz9yUs/s1600/Tolstoy+(1863).jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiSpAqwRlC6RXICBwxgXxlA5eiRHbnG4XuOMLKaUUtKfEnfDivcjomg2E3qGwKCCSkTeJjXRIMBYlRYXEg2EdyeXMpyytS8CQ4W2ZfrTGe39skDLE-nrpyrPW5CrUSTsnrQUvlpxwz9yUs/s1600/Tolstoy+(1863).jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"> <span style="color: #3d85c6;"> (चित्र : १८६३)</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;"><span style="color: #3d85c6;"> </span></span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 22.0pt; mso-bidi-language: HI;">तोलस्तोय</span><span style="color: green; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 22.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
</div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: green; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेखक - हेनरी त्रायत</span><span style="color: green; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-language: HI;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-language: HI;">अनुवाद- रूपसिंह चंदेल</span><span style="color: #333399; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 18.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;">भाग-</span><span style="color: #9900cc; font-size: 16.0pt;">1</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 16.0pt;"><span style="mso-tab-count: 3;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 5;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-size: 16.0pt;"><span style="mso-tab-count: 4;"> </span></span><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"></span>लियो तोल्स्तोय से पहले<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">नेपोलियन और अलेक्जेंडर प्रथम ने भले ही मैत्रीपूर्ण पत्रों
का आदान-प्रदान किया हो</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अथवा अपने राजदूतों
को वापस बुला लिया हो</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपनी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जनता को शांति का आश्वासन दिया हो अथवा उन्हें युद्ध
में झोंक दिया हो</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ईलाऊ </span><span style="font-family: "Times New Roman";">(Eylau)</span><span style="font-family: "Kruti Dev 010";"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">में हजारों सैनिकों को कुर्बान किया
हो अथवा तिल्सित में उन्हें गले लगाया हो</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन
सन् </span>1800<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> से यास्नाया पोल्याना में अपनी पारिवारिक
रियासत में कार्यमुक्त जीवन व्यतीत कर रहे वृ़द्ध प्रिंस निकोलस सर्गेयेविच वोल्कोन्स्की
ने उस लौकिक जीवन की चाह से अपना मुंह मोड़ लिया था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जहां अब उनके लिए कोई स्थान नहीं था. पूर्णरूप से कोई भी यह
नहीं जानता था कि उन्होनें अपने को सामाजिक जीवन से क्यों अलग कर लिया था. उनके कुछ
घनिष्ट परिचितों के अनुसार वह राजसत्ता की प्रतिच्छाया की पृष्ठभूमि में रहने वाले
व्यक्ति थे. वर्षों पहले उन्होनें युवा वरेंन्का एगेंलहार्टड से यह कहते हुए कि </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्हें
सोचने के लिए जो कुछ भी अनुप्रेरित कर रहा है वह यह कि वह उसकी पथभ्रष्टता से विवाह
करेगें</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">”</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">विवाह करने से
अस्वीकार कर दिया था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो कैथरिन द्वितीय के अत्यधिक कृपापात्र
पोतेश्किन की भतीजी-और प्रियतमा थी. तथापि इस अंहकारपूर्ण अस्वीकार के बावजूद</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अथवा इस कारण ही</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">साम्राज्ञी की उन पर विशेष अनुकंपा थी. गार्डस (सेना) के कैप्टेन
नियुक्त होकर वह उनके (साम्राज्ञी) साथ आस्ट्रिया के जोसेफ द्वितीय से मिलने मोगिलेव
गये थे. उसके पश्चात् तेजी से पदोन्नत होते हुए</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह प्रशिया के राजा के विशेष दूत</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अजोव मस्कटियरों <i><span style="color: magenta;">(राइफल के ईज़ाद
होने से पहले विशेष प्रकार की लंबी बंदूकें धारण करने वाले सैनिक) </span></i>के कमाण्डर
और अंततः जनरल और श्वेत समुद्र </span><span style="font-family: "Times New Roman";">(White
Sea) </span><span style="font-family: "Kruti Dev 010";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तट पर अर्खार्गेल्स्क के मिलिटरी गवर्नर नियुक्त
हुए थे.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हिमानी जलवायु वाली इस चौकी पर उनकी
नियुक्ति जार पॉल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रथम,
जो कैथरिन महान के स्थान पर गद्दी पर बैठा था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ने प्रदान की थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन
यह कहना संभव नहीं कि ऐसा उसने उनके प्रति विशेष अनुकंपावश किया था अथवा अपमानित करने
के लिए. लेकिन शीघ्र ही प्रिंस वोल्कोंस्की का नए सम्राट से संघर्ष प्रारंभ हो गया
था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसकी विद्वेषी और अस्थिर प्रकृति से सम्पूर्ण
रूस पहले से ही आतंकित था. जब एक सामान्य पेशेवर घटना के बाद उन्हें सम्राट से एक पत्र
प्राप्त हुआ</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसमें पारम्परिक</span>,<span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं आपका
शुभचिन्तक सम्राट</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">”</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वाक्य पृष्ठ के अंत में लिखा गया था</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने अनुमान किया कि यह उनके करियर का अंत था</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और स्वयं पहल करते हुए उन्होनें अपने को तुरंत सेवा-मुक्त
करने के लिए कहा था. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>एक बार यास्नाया पेल्याना <span style="color: red;">(रूसी शब्द यास्नी का अर्थ </span></span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रभावशाली</span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">‘</span><span style="color: red;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अथवा </span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">साफ</span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">‘</span><span style="color: red;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और यासेन का ऐश वृक्ष<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>है</span><span style="color: red;">, </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अतः कुछ यास्नाया पोल्याना का अर्थ </span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">साफ निर्वृक्ष क्षेत्र</span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">‘</span><span style="color: red;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और दूसरे कुछ कम काव्यात्मक लेकिन
वास्तविकता के निकट </span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ऐश वन का मैदान</span><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">‘</span><span style="color: red;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लगाते हैं.) </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">में व्यवस्थित होने के बाद</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">इस उच्च-शिक्षित</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ओजस्वी
और घोर स्वाभिमानी व्यक्ति ने उससे बाहर न जाने का दृढ़ संकल्प किया था.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उनका कहना था कि उन्हें किसी की और कुछ भी की आवश्यकता
नहीं थी और उनसे मिलना चाहने वाला कोई भी व्यक्ति वहां की यात्रा कर सकता था</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्योकि उनकी जागीर मास्को से केवल एक सौ तीस मील दूर
थी<i><span style="color: red;">.</span></i></span><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman";">(</span></i><i><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक सौ छियासहवें वस्र्ट . एक वस्र्ट </span><span style="color: red;">3500</span></i><i><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> कदमों के बराबर अथवा </span><span style="color: red;">0.66</span></i><i><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> मील.)</span></i><i><span lang="HI" style="color: red; mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";"> </span></i><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रायः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह अपने को एक कमरे में बंद कर लिया करते और अपने वंश-वृक्ष
के विषय में चिन्तन किया करते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मानो वह अपने
महत्व के प्रति स्वयं को विश्वास दिलाते थे. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनके वंश-वृक्ष के विशिष्ट नामों की सर्पिल फेहरिश्त से भरा
हुआ ट्रंक चेर्नम्गोव के प्रिंस सेंट माइकेल के अधिकार में था. इस दस्तावेज के अनुसार</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वोल्कोन्स्की प्रसिद्ध प्रिंस रूरिक के वंशज थे</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिनकी एक संतान को चौदहवीं शताब्दी में तुला सरकार में
वोल्कोना नदी किनारे कृषि-भूमि पर अधिकार दिया गया था. एक प्रिंस वोल्कोन्स्की<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>(फ्योदोर इवानोविच) की गोल्डेन होर्ड के तातारों
से कुलिकोवो रणस्थल में युद्ध करते हुए एक हीरो की भांति मृत्यु हुई थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जबकि दूसरे<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>(सेर्गेई
फ्योदोरोविच) </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सप्त वर्षीय युद्ध</span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">में जनरल थे और वह भी मार दिए गए होते लेकिन
उन्होनें अपनी गर्दन के चारों ओर एक छोटी-सी ईसा की मूर्ति पहन रखी थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसने शत्रु के आघातों से उनकी रक्षा की थी.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">इस महान
परिवार द्वारा की गई राज्य सेवा के सम्मान-स्वरूप प्रिंस निकोलस मर्गेएविच वोल्कोन्स्की
को यास्नाया पोल्याना में दो सशस्त्र पहरेदार रखने का विशेषाधिकार प्रदान किया गया
था. वे अपनी जीर्ण-शीर्ण यूनीफार्म में बांए कंधे पर बंदूक रखे और तिरछी बेलनाकार टोपी
पहने सफेदी की हुई ईंटों के दो बुर्जों</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिनकी
छत ढलुआ आकार की थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और जो जागीर के प्रवेश द्वार के निकट
थे</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">के बीच दिन-रात आगे-पीछे कदम-ताल करते रहते
थे. किसान</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">व्यापारी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">यहां तक कि सम्मानित अतिथियों को ये सैनिक स्मरण कराते रहते
कि यद्यपि गृहस्वामी ने अपने को संसार से विरक्त कर रखा है और राजदरबार में वह अब प्रभावशाली
भी नहीं हैं तथापि तुला सरकार में सभी उन्हें आदर देते हैं. उनके भूदास उन्हें प्यार
करते और उनसे भयभीत भी रहते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह खेती करने
संबन्धी उन्हें सलाहें देते और उनके अच्छे रहन-सहन</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">भोजन और कपड़ों की ओर ध्यान देते थे</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह प्रांतीय प्रशासनिक प्राधिकरण द्वारा तंग किए जाने पर उनसे
उनकी (किसानों की) रक्षा करते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और उनके लिए आनंदोत्सवों
का आयोजन किया करते थे.</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनकी कठोरता कुख्यात थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उनके भूदासों की पिटाई कभी नहीं हुई. प्रतिदिन सुबह सात
बजे लंबे-चैड़े ब्लाउजों</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पायजामों</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सफेद मोजों और पंप जूतों में सजे आठ भूदास संगीतकार प्राचीन
एल्म वृक्ष <i><span style="color: red;">(गोल पत्तियों वाला विशाल वृक्ष जिसकी पत्तियां
जाड़े में झरती हैं.) </span></i></span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">के निकट के अपने
म्यूजिक स्टैण्ड के सामने एकत्रित होते थे. एक छोटा बच्चा गर्म पानी का घड़ा ले जाते
हुए चीखकर कहता</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह जाग चुके हैं’</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">’</span>. <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसके पश्चात् आर्केस्ट्रा बज उठता और वाद्य
स्वरों का सुरीलापन प्रिंस के शयनकक्ष की खिड़कियों की ओर ऊपर उठने लगता. प्रभाती की
समाप्ति के बाद संगीतकार तितर-बितर हो जाते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक सुअरों को भोजन खिलाने</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">दूसरा नौकरों के हॉल में मोजे बुनने और तीसरा बाग में खुदाई
करने चला जाता था.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">घर के अभ्यागत</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वे किसी
भी पद में होते</span>,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रातःकालीन भेंट वाले विशाल उपकक्ष में प्रतीक्षा करते थे.
और<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अंत में जब ड्रेसिगं रूम का दो पल्लों वाला
दरवाजा झूलता हुआ खुलता</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एकत्रित लोगों
में एक भी ऐसा न होता जो घनी काली भौहों पर पाउडर लगा विग पहने</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">युवा स्फूर्ति और वयस का गांभीर्य प्रकट करते</span>,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">शरीर को सहजता
से न मोड़ पाने के कारण लरज कर अपनी ओर आते उदासीन वृद्ध व्यक्ति को देखकर उनके प्रति
सगेपन के गहरे आदर को अनुभव न करता हो. वह तेजी से साग्रही मुलाकातियों से मिलकर टहलने
अथवा अपनी जागीर का चक्कर लगाने के लिए प्रस्थान करते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिस पर उन्हें बहुत गर्व था. जागीर विस्तृत भूभाग में अव्यवस्थित
ढंग से फैली हुई थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसके रास्तों में पुराने जंभीर-नींबू-
के वृक्ष</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">विशाल लाइलक</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अव्यवस्थित एमल्डर वृक्ष</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पिंघल वृक्षों के झुरमुट</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और भोजवृक्ष और काले देवदारु के वृक्ष थे.वहीं शफरी मछलियों
(कार्प)<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>से युक्त चार तालाब</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक गहरा झरना (वोरोन्का)</span>,<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक फलोद्यान और दर्जनों गांव थे. स्वामी का निवास काष्ठ निर्मित</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और स्तम्भों-परिस्तभों और नव-शास्त्रीय त्रिकोणिका से
सज्जित था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसमें सदैव ताजा सफेद पेण्ट किया
हुआ होता था. उसके पार्श्व में दो पविलयैन-दर्शक उंडप- थे. पहाड़ी पर से घुमावदार प्राकृतिक
दृश्य शांत दिखाई देता जिसके बीच से कीव का पुराना राजमार्ग जाता था जिससे गर्मी के
मौसम में तुला की ओर जाने<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>वाली गाड़ियों की
एकरस चरमराहट और गाड़ीवानों की चीख सुनाई देती थी. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रिंस वोल्कोन्स्की प्रकृति</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पुस्तकें</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">संगीत और दुर्लभ
फूलों</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिन्हें वह अपने ग्रीन हाउस में उगाते थे</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">को प्यार करते थे</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और शिकार से घृणा करते थे. वह अंघविश्वास और निष्क्रियता को
समस्त बुराइयों की जड़ मानते थे. वह पुरानी चीजों से फ्रांसीसी विश्वकोष रचइताओं को
पढ़कर आत्मसंघर्ष करते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">आत्मसंस्मरण लिखकर उनसे बचते</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और गणित का अध्ययन करते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो वह एक ऊंची डेस्क पर<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>खड़े होकर करते थे. उस समय वह नसवार की डिबिया घुमा रहे होते</span>,... <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पैर पेडल पर रखे होते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हाथ से पोकली को निर्देशित कर रहे होते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और उल्लास से चमकती उनकी आंखे लकड़ी के पीले बुरादे के बादलों
पर जमी होतीं.<span style="mso-tab-count: 1;"> </span>लेकिन उनका अधिकांश समय अपनी
एक मात्र संतान पुत्री मार्या</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो प्रिंसेज कैटरिना
द्मित्रीव्ना त्रुबेत्स्कोया से उनके विवाह से जन्मी संतान थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">की शिक्षा के लिए समर्पित था. पिंसेज </span>1792<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> में मर गयी थीं जब मार्या मात्र दो वर्ष की थी <i><span style="color: red;">(</span></i></span><i><span lang="HI" style="color: red;"> </span></i><i><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रिंसेज मार्या निकोलाएव्ना का जन्म </span><span style="color: red;">10</span></i><i><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दवम्बर </span><span style="color: red;">, 1790</span></i><i><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> को हुआ था.) </span></i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रिंस विधुर
रहे और इस निस्तेज</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">भद्दी<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>और आज्ञापरायण बच्ची को अत्यंत प्रेम करते हुए उसका
पालन-पोषण किया. यद्यपि उनमें प्रबल भावनात्मकता निसृत थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">तथापि प्रिंसेज की उपस्थिति में ऊपरी तौर वह रिजर्व रहते थे.
सबसे बड़ी बात यह कि वह चाहते थे कि वह परिष्कृत मस्तिष्क</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">फ्रेंच के अतिरिक्त</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे उच्च रूसी समाज के सभी लोग पढ़ना पसंद करते थे</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह अंग्रेजी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जर्मन और इटैलियन
भाषा भी पढ़े. उसकी कुछ रुचियां थीं. वह आकर्षक ढंग से पियानो बजा लेती थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और कला के इतिहास में उसकी रुचि थी. उसके पिता स्वयं उसे अल्जेब्रा
और ज्यामिति जोश और तेजी से पढ़ाते हुए उस पर झुक जाया करते और डांट-फटकार करते हुए
वह उस पर प्रश्नों की बौछार किया करते थे. वृद्धावस्था और अस्वस्थता के कारण उनके बालों
में प्रयुक्त पोमेड (एक प्रकार का तेल) की कटु गंध से वह बेहोश हो जाया करती थी. हां</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">यदि वह उसे गणितज्ञ नहीं बना सकते थे</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">आखिरकार वह उसे आत्म-नियंत्रक</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">स्पष्ट और तार्किक मस्तिष्क तो बना ही सकते थे और उसे इस प्रकार
तैयार कर सकते थे कि वह तूफानी जीवन सागर को अनुद्विग्न पार कर सके. इस कटु और निरंकुश
वृद्ध व्यक्ति के संसर्ग में रहती हुई मार्या ने अपनी भावनाओं को छुपाना सीख लिया था
लेकिन हृदय से दिवास्पप्नदर्शी वह लड़की भावुक बनी रही थी. वह गरीबों की चिन्ता करती</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">फ्रेंच उपन्यास पढ़ती</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और स्वाभाविकरूप से पिता के समादर में वह अपने जीवन को समर्पित
करने की सोचती.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>विवाह का विचार उसके मस्तिष्क
में उत्पन्न ही नहीं होता था.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>प्रिंस उसे कहीं
जाने की अनुमति कभी नहीं देते थे.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इसके अतिरक्त
वह सुन्दर भी न थी. पिता की ही भांति उसकी भौहें घनी थीं</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और किसी बात से जब वह खीजती उत्तेजनावश उसका रंग सिन्दूरी हो
जाता था. किसी ने भी उसमें रुचि प्रदर्शित नहीं की थी. यह निकोलस सेर्गेयेविच वोल्कोन्स्की
की फौलादी उग्र दृष्टि थी जिसने बीस मील इर्द-गिर्द के युवकों को दो टूक जवाब दे दिया
था. केवल एक पर ही उनकी कृपादृष्टि हुई. वह था प्रिंस सेर्गेय फ्योदोरोविच गोलिस्सिन
और उसी वरेन्का ऐंगेलहार्टड</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो पोतेम्किन
की भतीजी और प्रेमिका थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और जिससे उन्होनें
युवावस्था में विवाह करने से इंकार कर दिया था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">का पुत्र.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जीवन के उस
पड़ाव पर दोनों व्यक्ति अच्छे मित्र बन गये थे. पारस्परिक सम्मान को दृढ़ करते हुए अपने
बच्चों से बिना विचार-विमर्श किए उनके विवाह का दृढ़ संकल्प किया था. पहले कदम के रूप
में दोनों जागीरों के भूदासों द्वारा बनाए गए दोनों परिवारों के चित्रों का आदान-प्रदान
किया गया था. मार्या</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिससे कभी किसी ने प्रणय निवेदन नहीं
किया था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उस रहस्यमय विवाहार्थी के विषय में सोचकर
उल्लसित थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे उसने कभी नहीं देखा था</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन जिसका पिता सेण्ट ऐण्ड्रयू के आर्डर के फीते से
घिरा हुआ था और अति समृद्ध</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लालबालों वाली</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">आभूषणों से लदी उसकी मां की अध्यक्षता वाला चित्र यास्नाया
पोल्याना के ड्राइंग रूम की शोभा बढ़ा रहा था. जब उसका उद्वेग व्यग्र अवस्था में पहुंचा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक भयानक विपत्ति टूट पड़ी थी. उसका मंगेतर टॉयफायड ज्वर
से मर गया था. उसके लिए यह ईश्वरीय संकेत था. वह पिता के अतिरिक्त किसी अन्य व्यक्ति
के विषय में सोच ही नहीं पाती थी.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसने अपने
आंसू पी लिए</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि उसे ऐसी ही शिक्षा मिली थी</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन पीछे मुड़कर वह अपने इस उदीयमान प्रेम पर विचार
करती</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसकी पवित्रता और विषादासक्ति बचपन में
पढी़ रोमांचक चीजों की<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>भांति संस्मरणशील थीं.
अब</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">दूरस्थ प्रांत में कैद</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह जानती थी कि एक बूढ़ी कुमारिका के रूप में ही उसकी मृत्यु
नियत थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और उसने प्रयास किया कि इस वास्तविकता से
वह और अधिक दुखी न हो पाए. आखिरकार</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">यास्नाया पोल्याना
में जीवन बहुत सुखद था. उसके पिता ने उसके मनोरंजन के लिए दो युवा सहचरियां नियुक्त
कर दी थीं. वह मिस सुइस हेनिसीने (युद्ध और शांति </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘</span><span style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";">
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">में मिले बौरीने) शरारती</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">फ्रेंच युवती को विशेष पसंद करती थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं दोनों के साथ भलीप्रकार मैनेज कर लेती हूं.</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">”</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";">
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसने लिखा था</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं एक
के साथ संगीत बजाती</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ठीं ठीं और उछल कूद करती हूं</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और दूसरी के साथ उदात्त विचारों पर बातें करती</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और असारता पर दुखी होती हूं</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और दोनों ही मुझे भयानक रूप से प्रिय हैं.</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">”</span><span style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कभी-कभी इन फाख्ताओं
की गुटरगूं से क्लांत मार्या उधर से गुजरने वाले तीर्थयात्रियों से बातचीत करने के
लिए बहिर्भवन की ओर निकल जाती थी. वे प्रिंस के विषय में अनभिज्ञ</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो आदर्शवादी यायावरों के प्रति असहनशीलता के लिए विख्यात थे</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वहां भोजन और सोने के लिए ठहरते थे. बालों से युक्त उनके
शरीर पिस्सुओं से ग्रस्त होते. पीठ पर पोटली लादे और आंखों में आसमान समेटे वे रूस
के एक छोर से दूसरे छोर को नापते किसी चमत्कारी मठ में पहुंचते थे.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उनकी कहानियों पर एक शब्द भी विश्वास न करती हुई
मार्या उनकी धर्मनिष्ठा की दृढ़ता पर अचम्भित होती थी. अगर वह भी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपने बंधनों को तोड़ सकती और विश्व भ्रमण के लिए निकल सकती! लेकिन
वह यास्नाया पोल्याना से जकड़ी हुई थी. और वह बूढ़ी और म्लान हो रही थी. जब वह अपनी सहचरियों
से अपनी तुलना करती</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह अपने सपाट</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">समय से पूर्व बूढ़ी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">भारी भौहों
और क्लांत मुख से घृणा करती.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पूजा के
लिए मैं किसी कस्बे जाऊंगी</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">”</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसने लिखा</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और फिर</span>,
<span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उससे पहले कि वहां बस जाने का समय हो</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और मैं लगाव अनुभव करने लगूं</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं वहां से खिसक लूंगी. मैं तब तक चलती रहूंगी जब तक मेरे नीचे
मेरे पैर साथ देंगे और फिर कहीं नीचे पड़ रहूंगी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और मर जाऊंगी और अंततः उस शाश्वत शांत स्वर्ग में पहुंच जाऊंगी</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जहां न दुख होगा न उदासी</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">”.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह अपने जीवन को समाप्त करने की कल्पना करती</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उसके पिता की मृत्यु हो गयी. </span>3<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> फरवरी </span>1821<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> को अकस्मात उसने
अपने को इस संसार में अकेला पाया. वह इकतीस वर्ष की थी और तब तक उसके जीवन का उद्देश्य
यास्नाया पोल्याना के स्वामी की उनकी वृद्धावस्था में प्रेमपूर्वक परिचर्या करना ही
रहा था. उनके जाने के साथ</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह बेसहारा और
सुकून रहित हो गयी थी. आगे आने वाले दिनों में उसे थेड़ा-सा भी आकर्षण नहीं दिख रहा
था. अपने प्रति समर्पित होने की उसकी आवश्यकता के स्थान पर रिक्तता व्याप्त हो गयी
थी. अपने स्नेह के अतिरेक की प्रतीति को अभिव्यक्त करते हुए उसने लुइस हेनिसीन्स की
बहन का विवाह अपने एक चचेरे भाई प्रिंस माइकल अलेक्जैंड्रोविच वोल्कोन्स्की के साथ
करवाने की जिममेदारी अपने सिर ली.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पूरा परिवार इस </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बेमेल विवाह’</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पर चीखा-चिल्लाया</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन
मार्या अडिग रही थी. उसने अपनी एक जागीर बेच दी और युवा दम्पति की सहायता के लिए पैसा
अपनी एक सहचरी के नाम जमा कर दिया. मास्को के पोस्ट-मास्टर जनरल बुल्गाकोव ने रुष्ट
भाव से अपने भाई को लिखा था</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपने वैवाहिक जीवन का सुख उठाने की समस्त उम्मीदों के नष्ट हो
जाने के बाद प्रिंसेज</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रिंस निकोलस सेर्गेएविच की बेटी...घनी
भौंहों वाली एक बूढ़ी कुमारिका ने अपनी सम्पत्ति का एक भाग एक फ्रांसीसी महिला</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो उसके साथ रहती है</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">को दे दी है.</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लुइस हेनिसीन्स की बहन और माइकल अलेक्जैंड्रोविच वोल्कोन्स्की
का विवाह मास्को में अप्रैल </span>1821<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> को हुआ. मार्या
ने विशेष रूप से वहां की यात्रा की थी. मंगेतर-माइकल- के<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बहुसंख्यक रिश्तेदारों में वही एक मात्र थी जो धार्मिक
समारोह में उपस्थित थी. जब उसने दोनों युवाओं को पादरी द्वारा आशीर्वाद दिया जाता देखा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसका हृदय संकुचित होने लगा था. उसके अंदर प्रेम</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">विवाह और मातृत्व के विचार आधिकाधिक आ रहे थे.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>क्या वास्तव में वह आम महिलाओं को प्राप्त इस साधारण
खुशी से वंचित थी</span>?</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मास्को में वह अपने पारिवारिक घर में रही</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो उनकी आवश्यकता से अधिक बड़ा था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन वहां यास्नाया पोल्याना की अपेक्षा वृद्ध प्रिंस की स्मृतियां
कम थीं. उनके मित्रों ने उन्हें घर से बाहर निकलने और जीवन का आनंद लेने के लिए प्रोत्साहित
किया. एक दिन एक ड्राइंग रूम में उनका आमना-सामना एक औसत कद व्यक्ति से हुआ जिसके बाल
घुंघराले</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुद्रा उदास</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और नीचे की ओर ऊंछी मूंछो से विनम्रता प्रकट हो रही थी. उसने
उत्तम ढंग से यूनीफार्म पहना हुआ था और शुद्ध फ्रेंच बोल रहा था. उसने मार्या को अपना
परिचय काउण्ट निकोलस इलिच तोलस्तोय के रूप में दिया. मार्या को वह पर्याप्त प्रीतिकर
प्रतीत हुआ लेकिन</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जैसाकि प्रायः उनके साथ होता था उन्होंने
अपनी भावनाओं को प्रकट नहीं होने नहीं दिया. यह मुलाकात संयोगतः नहीं थी. अगले ही दिन
दोनों पक्षों के पूर्णाधिकार प्राप्त दूतों के मध्य विवाह के संबंध में विचार-विमर्श
प्रारंभ हो गया था.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वास्तविकता
यह थी कि काउण्ट निकोलस इलिच तोलस्तोय उस महिला के साथ विवाह को लेकर बहुत उल्लसित
नहीं थे क्योंकि वह न केवल उत्साहहीन घरेलू प्रकृति की स्त्री थी बल्कि आयु में उनसे
पांच वर्ष बड़ी भी थी. लेकिन चूंकि वह दिवालिएपन की कगार पर थे और एक धनी महिला के साथ
विवाह ही उन्हें उससे बचा सकता था. सुविख्यात नामधारी होने के कारण रूस में किसी भी
उत्तराधिकारिणी की संस्तुति उनके लिए हो सकती थी. तोलस्तोय लोगों का दावा था<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कि वह लिथुआनियावासी इंडिस नामक सामंत के वंशज थे</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो चैदहवीं शताब्दी में चेर्नीगोव में आकर बस गए थे और
विधिवत शिक्षा प्राप्त की थी. उनके प्रपौत्र को ग्रैण्ड ड्यूक बासिल द्वारा तोलस्तोय
अथवा </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">शूरवीर</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span>
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">नाम प्रदान किया गया था. पीटर ऐन्द्रेएविच तोलस्तोय को
पीटर महान द्वारा कांस्तैंतिनोपोल का राजदूत और उसके पश्चात गुप्त चांसलरी का प्रधान
नियुक्त किया गया था. </span>1724<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> में अपनी सेवाओं
के कारण वह सामंत वर्ग में स्थान प्राप्त करने में सफल रहे थे</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन यह सब कैथरीन द्वितीय के विरुद्ध षडयंत्र रचने के आरोप
में उन्हें जेल में शेष जीवन व्यतीत करने से नहीं रोक पाया था. अपने पूर्वजों की तुलना
में कम महत्वाकांक्षी इल्या तोलस्तोय ने अपनी और अपनी पत्नी श्रीमती गोर्चाकोव की संपत्ति
का अपव्यय अपने कपड़े<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>धुलने के लिए हालैण्ड
भेजने</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ब्लैक सी (काला सागर) से जहाज द्वारा सीधे
मछली मंगवाने</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बेल्येव के निकट अपनी रियासत में
नृत्य और नाट्य मंचनों के आयोजन करने</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">होम्बर
और ताश के खेलों में पर्याप्त धन गंवाने में तब तक किया जब तक वह भयानकरूप से कर्जदार
नहीं हो गए. अंततः कुछ बेहतरी की आशा में उन्होंने कज़ान के गवर्नर का पद स्वीकार कर
लिया था. इस बीच अठारह वर्षीय उनका पुत्र निकोलस आकस्मिक अंतःप्रेरणा से सेना में भर्ती
हो गया. वह वर्ष </span>1812<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> का वर्ष था जब नेपोलियन रूस की ओर
बढ़ रहा था. नौजवानों के हृदय में देशप्रम की ज्वाला धधक रही थी. हुसार रेजीमेण्ट के
ध्वजवाहक से निकोलस शीघ्र ही अपनी मां के निकट रिश्तेदार जनरल गोर्चाकोव के परिसहायक
नियुक्त हो गए</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उस शक्तिशाली संरक्षक के बावजूद
</span>1813<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> के युद्ध में वह बहुत नाम नहीं कमा सके
थे. एरफर्ट के नाकेबंदी के शीघ्र बाद ही सेंट पीटर्सबर्ग अभियान से लौटते हुए वह फ्रांसीसियों
द्वारा बंदी बना लिए गए थे. </span>1814<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> में मित्र सेनाओं
के पेरिस में प्रवेश करने के बाद वह मुक्त होकर रूस लौटे और उन्हें मेजर</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">फिर ले. कर्नल नियुक्त किया गया था. क्या वह स्थायी सुरक्षा
थी</span>? <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">नहीं. कज़ान के राज्यपाल के रूप में वयोवृद्ध
काउण्ट इल्या तोलस्तोय की फिजूलखर्ची ने इतना विकराल रूप ग्रहण किया कि पुत्र का सम्मानजनक
रूप से सैन्य सेवा में बने रहने का प्रश्न ही उत्पन्न नहीं होता था. परिवार तबाह हो
गया</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बेल्येव जागीर गिरवी हो गयी. दिवालिएपन का
आभास होते ही निकोलस ने सैन्य कमीशन से त्यागपत्र दे दिया और अपने माता-पिता के साथ
रहने के लिए कज़ान चले गए. जब वे बाहर थे उनकी दोनों बहनों</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">एलिन और पेलाग्या का विवाह हो चुका था. पहली का काउण्ट ऑस्टेन-सेकन
और दूसरी का वी.आई. युश्कोव के साथ हुआ था और वे घर से जा चुकी थीं. उन दोनों के विदा
हो जाने के बाद भी उनकी दूर की चचेरी बहन तात्याना एलेक्जैंद्रोव्ना एर्गोल्स्काया</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसका उपनाम </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ट्वायनेट</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’</span>
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">था के कारण घर का आकर्षण ज्यों का त्यों बना रहा था.
वह एक निर्धन अनाथ थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे तोलस्तोय परिवार ने उस समय से
ही अपने संरक्षण में ले लिया था जब वह बच्ची ही थी और उसका पालन-पोषण अपने बच्चे की
भांति ही किया था. वह निकोलस की हमउम्र थी और मौनभाव से उन्हें पसंद कती थी. उसके घने
भूरे बाल किंचित कठोर किन्तु सुंदर मुखाकृति की शोभा को द्विगुणित करते थे और उसके
भूरे नेत्र गोमेद की भांति देदीप्यमान थे. उसके व्यवहार में सुघड़पन और ओजस्विता थी.
जब उसका चचेरा भाई सर्वप्रथम कज़ान से वापस आया उसने सोचा कि वह उससे विवाह का प्रस्ताव
करने वाला था. यद्यपि निकोलस को इस बात का बोध था कि इन अनेक वर्षों तक उसने अपने हृदय
में उनके प्रति विचक्षण अनुराग भाव पाल रखा था लेकिन उनकी रुचि केवल आमोद-प्रमोद में
थी. कस्बे के पत्येक मदिरालय में उनकी पूछ थी. प्रत्येक समारोह का वह प्राण थे. नृत्य
और ताश खेलने में वह इतना निमग्न हो जाते कि परिवार की चिन्ताजनक स्थिति वह भूल जाते.
आखिर उनके पिता ने गैरजिम्मेदारी का एक दक्ष उदाहरण प्रस्तुत किया हुआ था. उनके कुप्रंबधन
और अप्रतिष्ठापूर्ण कार्यकलापों के कारण कज़ान सरकार का बजट दिन-प्रतिदिन संकट में<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पड़ता जा रहा था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">फिर भी वृद्ध काउण्ट इल्या तोलस्तोय सदैव प्रसन्न रहते थे. वह
मानते थे कि अंततः सब कुछ सामान्य हो जाएगा. रूसी सिनेट द्वारा नियुक्त एक समिति<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ने अकस्मात उनके लेखे की जांच का निर्णय किया. भयग्रस्त
हो वह अस्वस्थ हो गए और अपने बचाव में लिखित तथ्य प्रस्तुत करने से पूर्व ही उनकी मृत्यु
हो गयी थी. कुछ लोगों ने दावा किया कि उन्होंने आत्महत्या की थी.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>निकोलस तोलस्तोय ने पहले शायद ही कभी धन-संपत्ति
के विषय में विचार किया था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन रसातल के
प्रति रातों-रात उन्होंने अपनी आंखें खोलीं. उन्होंने अपनी जमीन बेच दी और अपनी चचेरी
बहन ट्वायनेट और मां के साथ मास्को के एक साधारण अपार्टमण्ट में चले गए और उनके भरण-पोषण
के लिए वरिष्ठ नागरिकों के एक अनाथालय में अनिच्छापूर्वक उप-निदेशक का पद ग्रहण किया.
ट्वायनेट घर संभालती और अपनी आण्ट की देखभाल करती</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनके लिए पुस्तकें पढ़ती और सिरचढ़ी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">निरंकुश और तुनकमिज़ाज वृद्ध महिला की प्रत्येक सनक को झेलती
थी. ट्वायनेट के व्यक्तित्व की प्रमुख विशेषता यह थी कि वह दूसरों की प्रसन्नता के
लिए स्वयं को कष्ट देती थी. सबको गले लगाने की उसकी भावना दोनों - काउण्टेस</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिनसे वह परिवार की आर्थिक स्थिति को छुपाने का प्रयत्न
करती थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">तथा अनुचरों</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिनके प्रति वह दयालु और दृढ़ रहती थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">के प्रति एक समान थी. लेकिन उसका चचेरा भाई निकोलस तोलस्तोय
उसके मन-मस्तिष्क का उत्कृष्ट और अलभ्य केन्द्रबिन्दु था. वह उससे कुछ भी गोपनीय नहीं
रखता था. वह उन्हें एक आदर्श व्यक्ति नहीं मानती थी और उनकी प्रत्येक त्रुटियों को
सहानुभूतिपूर्वक देखती थी. वह </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गुणों का मूर्तिमान आदर्श</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बनने से पर्याप्त दूर रहते थे. सोलह
वर्ष की आयु में उनके माता-पिता ने जीवन के सत्य का पाठ पढ़ाने के लिए उन्हें एक दासी
उपलब्ध करवाया था. इस संबन्ध से उन्हें निशेन्का नामका एक बच्चा उत्पन्न हुआ जो बाद
में एक अश्वारोही बना और मुफ़लिसी में मरा था. जब वह सेना में थे उनके अनेक प्रेम-प्रसंग
थे जिनके विषय में वह ट्वायनेट के समक्ष प्रच्छन्न और अस्पष्ट रूप से उल्लेख किया करते
थे. वह आशा करती थी कि अनेक साहसिक कार्यों से थके होने और सहज धनराशि के अभाव के कारण
स्थिर चित्त हो जाने की अवस्था में उनके मन में यही विचार आता होगा कि केवल वही उन्हें
प्रसन्न रख सकती है. और यह सही भी था. कितने ही ऐसे दिन थे कि जब वह उसकी ओर कारुणिक
दृष्टि से ऐसी भावना से देखते<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कि वह उत्तेजनापूर्ण
भ्रम में पड़ जाती थी. फिर भी उन्होंने अपने भविष्य के संबंध में कभी कोई बात नहीं की.
वह भव्यतापूर्ण जीवन जीने के आदी थे और अपनी दुखद स्थितियों पर झुंझलाहट भी प्रकट करते
थे. अपनी धनराशि की गणना ने उन्हें मानव-दोषी बना दिया था. कभी-कभी वह अपने को घण्टों
कमरे में बंद कर लेते थे और पाइप पीते रहते थे. काउझटेस सिसकती हुई कहतीं कि एक अच्छा
विवाह ही उन्हें बचा सकता है. ट्वायनेट के मस्तिष्क में बीते वे दिन कौंधने लगते जब
एक छोटी-सी बालिका के रूप में वह म्यूसिअस स्केवोसा<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>की कहानी से अत्यधिक प्रभावित हुई थी और उसने यह
दृढ़ निश्चय किया था कि वह अपने चचेरे भाई-बहनों के साथ यह सिद्ध कर देगी कि वह भी वीरता
में समर्थ थी जिसका प्रदर्शन उसने अपने हाथ के अग्र भाग को सुलगते लोहे की छड़ को स्पर्श
करके किया था. जब उसकी त्वचा जलने लगी थी तब भी उसके मुंह से चीत्कार का एक शब्द भी
नहीं निकला था. उसका निशान अभी तक मौजूद था. उस पर खिन्नतापूर्वक मुस्कराते हुए उसने
सोचा कि अपने चरित्रबल के प्रदर्शन का अवसर एक बार फिर आ गया था. जब परिवार अत्यधिक
घरेलू</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लगभग अधेड़</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">घनी भौंहोंवाली</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रबल
भाग्यशाली उस महिला मार्या निकोलाएव्ना वोल्कोन्स्की की बात करने लगा तब उसने अपनी
ईर्ष्या दबाते हुए निकोलस तोलस्तोय से यह आग्रह किया कि वह विचार-मंथन कर विवाह कर
लें.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
9<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> जुलाई</span>,
1822<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> को यास्नाया पोल्याना जागीर की उत्तराधिकारिणी प्रिंसेज
मार्या निकोलाएव्ना वोल्कोन्स्की का विवाह काउण्ट निकोलस इलिच तोलस्तोय के साथ हो गया.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>दहेज में तुला और ओरेल सरकार के आठ सौ कृषि दास
भी शामिल थे. उनके मंगेतर के पास उपहार स्वरूप देने के लिए अपने नाम और सुरुचिपूर्ण
व्यवहार के अतिरिक्त कुछ भी नहीं था.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">यह स्नेहहीन
संबंध सरसपूर्ण संबंध सिद्ध हुआ. यह सही है कि मार्या के हृदय में पति के प्रति भावप्रवण
प्रेम नहीं था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">फिर भी वह उनके प्रति अनुराग</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">आदर और कृतज्ञता के सदृश कोई भाव रखती थी. जहां तक उनके
पति का संबंध है</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्हें अपनी पत्नी के उस सत्यनिष्ठा
के गुण से परिचित होने में अधिक समय नहीं लगा जो किसी भी बाह्य सौन्दर्य को बहुत पीछे
छोड़ देता है. उन्होंने उनकी नैतिक और बौद्धिक श्रेष्ठता को स्वीकार कर लिया. वस्तुतः
अपनी सुसराल वालों के साथ सामंजस्य स्थापित करने में उनका आत्मनियंत्रण निश्चितरूप
से पूर्णरूपेण उल्लेखनीय रहा. चूंकि अपने पुत्र की स्थिति सुरक्षित हो गयी थी तो वृद्धा
काउण्टेस को खेद था कि (उसने उनके पुत्र ने) अधिक चकाचैंध वाली किसी स्त्री से विवाह
नहीं किया था. वह इसलिए भी अप्रसन्न थीं क्योंकि उनका पुत्र अपनी पत्नी के कारण उनकी
उपेक्षा कर रहा था. उन्हें ईर्ष्या थी और उन्होंने ऐसा प्रदर्शित भी किया. युवा दम्पति
के साथ निवास करने वाली ट्वयनेट ने भी उनके विवाह आनंद की नित्य की यंत्रणा को चुपचाप
सहा. वह मार्या की प्रत्येक गतिविधि पर नज़र रखती और उससे घृणा का कोई न कोई कारण खोजने
का प्रयत्न करती</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उसे सफलता प्राप्त नहीं हो
सकी. नवागतुंका के स्नेहपूरित और विनम्र स्वभाव के वशीभूत वह यह बिल्कुल ही नहीं समझ
पा रही थी कि वह निकोलस की प्रसन्नता अथवा निराशा पर आनंदित हो अथवा नहीं क्योंकि वह
उसे किसी अन्य के साथ साझा कर रहा था. </span>31<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> जून</span>,
1823<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> को काउण्टेस मार्या ने एक पुत्र निकोलस -- </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कोको</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">को जन्म
दिया-- और उन्हें ऐसा प्रतीत हुआ कि मानो उनकी संपूर्ण इच्छाएं पूर्ण हो गयी थीं. बालक
उनके संसार का केन्द्र बिन्दु बन गया. उन्होंने अपने पति से कहा कि वह त्यागपत्र दे
दें और </span>1824<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> में संपूर्ण परिवार ने यास्नाया
पोल्याना में बस जाने के लिए मास्को छोड़ दिया था.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>निकोलस तोलस्तोय ने</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो कृषि में बहुत कम रुचि दिखाते थे अपने को कस्बे के एक जमींदार
के रूप में बदल लिया था. परंपरा से आबद्ध एक रूढ़िवादी की भांति उन्होंने कृषि के सभी
आधुनिक तरीकों को ठुकरा दिया था</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन वह सदैव
खेतों में रहते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपने कृषिदासों से पितृसुलभ भाव से
गपशप करते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">आवश्यकता पड़ने पर उन्हें सलाह देते
और यदा-कदा और अनिच्छा से अवज्ञा अथवा उपेक्षा के दोषी किसी व्यक्ति को कशाघात के आदेश
देते. शरत्काल में वह प्रायः भोर के समय अपने बोर्सोई कुत्ते के साथ निकल जाते और झुटपुटा
हाने तक घर वापस नहीं लौटते थे. लौटते तब थके</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उल्लसित और धूलधूसरित होते थे. उनकी उच्च विचारधारा और जिन्दादिली
भोजन की मेज पर प्रकट होती थी. वह अपने पुस्तकालय में अपने को बंद कर अध्ययनरत होने
के लिए भी विख्यात थे. वहां हास्य पुस्तकों के साथ अंडेविल्स </span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">VIII</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> ई सीसल, दि ट्रेवेल्स
ऑफ यंग एनकैरिसिस के बगल में क्यूवियर और हिस्ट्री ऑफ पोप्स के साथ सांग्स ऑफ दि फ्रीमैसंस
पुस्तकें रखी थीं. वह उन पुस्तकों को बेतरतीब ढंग से पढ़ते और कहते कि जो पुस्तकें उनके
पास हैं जब तक उन्हें वह समाप्त नहीं कर लेंगे और पुस्तकें नहीं खरीदेंगे. जब उन्हें
पिता के कर्जदाताओं द्वारा जागीर के विरुद्ध दायर बहुसंख्य मुकदमों की पैरवी के लिए
यास्नाया पोल्याना से मास्को जाने के लिए बाध्य होना पड़ा तब उन्होंने और मार्या ने
संयमित प्रेम पत्रों का आदार-प्रदान किया था. जिन दिनों विवाहित जोड़ों में गीतात्मक
भावोद्गार व्यक्त करने की परंपरा थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">निकोलस तोलस्तोय
अपने पत्रों का प्रारंभ सादगीपूर्वक</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मेरी करुणामयी मित्र</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span>
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">से करते</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और उनकी
पत्नी उत्तर में</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मेरे स्नेही मित्र</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span>
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और हस्ताक्षर के रूप में </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">आपकी समर्पिता
मार्या</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लिखतीं. वह एकाकी अपने कमरे में फ्रेंच में कविताएं लिखते हुए
समय व्यतीत करतीं</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिनमें छंदशास्त्र का अंदाजन प्रयोग
होता</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन उच्च भाव प्रवाहित होते. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ओ परिणीत प्रेम! हमारे हृदयों के अति कोमल बंध.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हमारे
सर्वाधिक स्नेहिल आनंद के उद्गम और संरक्षक!</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">तेरी दिव्य
ज्योति निरंतर करती है हमारी आत्मा को प्रेरित</span>,</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और तेरी
शांति में हो हमारी अभिलाषाएं अभिषिक्त.....</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">हां</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मेरा हृदय पुष्टि कर रहा</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">यह स्पर्धित प्रारब्ध</span>,</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मेरे और
तुमहारे लिए आरक्षित हैं स्वर्गिक श्रेष्ठताएं</span>,</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और जुड़
गए अब ये दोनों नाम</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">निकोलस और मैरी</span>,</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सदैव सूचित
करेंगे कि मिली दो आत्माएं सौभाग्य से.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ये अभ्यास
जीवन की गंभीर समस्याओं के विवेचन से अलग कर देते थे. मार्या संक्रांतिकाल में विचार
करने के लिए नीति वाक्यों की रचना</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">फ्रेंच में भी</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">करना पसंद करती थीं. युवावस्था की उदार मानसिक प्रेरणा
प्रौढ़ावस्था की नीतियां होनी चाहिए....</span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जब हम युवा होते हैं सभी बाह्य वस्तुओं की कामना करते हैं....</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span><span style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";"> </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रायः हम अपने भावावेगों का प्रतिरोध तो कर सकते हैं</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन दूसरों के भावावेगों में बह जाते हैं......</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">नन्हें
निकोलस के तीन वर्ष के होने से पहले ही उन्हें दूसरा पुत्र सेर्गेई उत्पन्न हुआ (फरवरी
</span>17, 1826) <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसके अगले वर्ष द्मित्री जन्मा (अप्रैल </span>23,
1827) <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और एक वर्ष बाद</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">चैथा तोल्सतोय नामका महान उत्तराधिकारी पुरोहित के रिकार्ड में
दर्ज हुआ.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>अगस्त </span>28, 1828<span style="font-family: "Times New Roman";"> <i><span style="color: red;">(</span></i></span><i><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">यह तिथि अन्य तिथियों की भांति रशियन जूलियन कलेण्डर
के अनुसार दी गई है जो ग्रिगोरियन कलेण्डर से उन्नीसवीं शताब्दी में बारह दिन और बीसवीं
में तेरह दिन पीछे थी.) </span></i><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">को यास्नाया पोल्याना
गांव में काउण्ट निकोलस इलिच के घर पुत्र लियो का जन्म हुआ</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और </span>29<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> अगस्त को डीकन
आर्खिप इवानोव</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">गिनिजादार अलेक्जेंडर योदोरोव और
गायक फ्योदार ग्रिगोर्येव के सहयोग से पादरी वसीली मझेस्की ने उसका बपतिस्मा किया.
धर्म पिता-मां बने बेल्येव जिले के जमींदार साइमन इवानोविच यसिकोव और काउण्टेस पेलग्या
तोलस्तोय.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जो मार्या तोलस्तोय बत्तीस वर्ष की आयु में इस
बात को स्वीकार करती थीं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कि वह एक अविवाहिता
के रूप में अपना जीवन व्यतीत कर लेंगी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह अड़तीस
वर्ष की आयु में चार बच्चों की मां बनकर अपने को उस आनंद का आदी नहीं बना सकीं. वह
उन्हें इतना प्यार करतीं जितना उन्होंने अपने पिता को भी कभी नहीं किया था. अपने पति
से कहीं अधिक उन्हें प्यार करतीं. घर संभालने की जिम्मेदारी ट्वायनेट पर छोड़कर उन्होंने
अपने शरीर और आत्मा को एक शिक्षक के रूप में समर्पित कर दिया था. वह अंतिम जन्मे लियों
</span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">नन्हें बेंजामिन</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’</span>
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">को सर्वाधिक प्रम करती थीं</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन सबसे बड़े निकोलस - </span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कोको</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनका उत्कट
ध्यान प्राप्त करता था. अपने पिता की भांति ही वह अपने समक्ष उसे असाधारण योग्यताओं
से परिपूर्ण देखना चाहती थीं. उसके शब्दों और कार्यों को वह प्रतिदिन रात में अपनी
डायरी में दर्ज करतीं. उसकी त्रुटियों को लिखकर उन्हें सुधारने का वह सर्वोत्तम तरीका
मानती थीं. मुख्यतः उनका<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मानना था कि उसे अपने
को अत्यधिक सुक्ष्मग्राही सिद्ध करना चाहिए. जब वह चार वर्ष का था उन्होंने उसे एक
पक्षी के घायल होने की कहानी सुनने अथवा कुत्तों को लड़ता देखने पर डांटा था. वह उसे
बहादुर बनाना चाहती थीं</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो एक ऐसे पिता के पुत्र के लिए उचित था जिसने बहादुरीपूर्वक
देश की सेवा की थी.</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span><span style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">पढ़ाई में उसकी प्रगति पर वह उसे कागज के टुकड़ों पर पुरस्कारस्वरूप
--</span><span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">बहुत अच्छा...</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span>,
<span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">खरा</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span>,
<span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रारंभ में बहुत धीमा</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन बाद के पृष्ठों में अच्छा...</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">कुछेक
बातो के संघर्ष के बाद</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मार्या</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनकी सास और ट्वानेट के मध्य मेल-मिलाप स्थापित हो गाया था.
एक यात्रा के दौरान मार्या ने ट्वायनेट को लिखा</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रिय ट्वायनेट आप यह अनुमान कैसे
कर सकती हैं कि केवल इसलिए कि मैं अन्यत्र वातारण में हूं इसलिए आपको भूल गयी हूं या
आपके विषय में सोचना बंद कर दिया है. आप जान लें कि जो मुझे प्रिय होते हैं उन्हें
जब मैं प्रेम करती हूं</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उन्हें कुछ भी मेरे हृदय से मिटा
नहीं सकता.</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span><span style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और अन्यत्र</span>, <span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">आप मुझ पर इतने कृपालु हैं और मेरी नन्हीं गौरय्या के प्रति
इतना स्नेहशील हैं कि मैं यह अनुभव करती हूं कि जब उसके विषय में बात करूं तब मैं आपको
उतनी ही खुशी प्रदान करूं जितनी स्वयं को.</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span><span style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनके बेटे सुन्दर और स्वस्थ बढ़ रहे थे. निकोलस के प्रबन्धन में
जागीर की समृद्धि प्रारंभ हो गयी थी</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और भविष्य उज्वल
दिखाई दे रहा था. तभी </span>1829<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> में उस युवा
स्त्री को ज्ञात हुआ वह एक और बच्चे की मां बनने वाली हैं. इस पांचवें गर्भ से उनके
जीवन की सक्रियता बाधित नहीं हुई. जब बच्चे सो रहे होते वह पियानों बजातीं- फील्ड द्वारा
रचित संगीत-रचना अथवा पैथेटिक सोनाज</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उच्च स्वर में
पढ़तीं</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपनी चचेरी बहन को इटैलियन भाषा पढ़ातीं</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अथवा रूसो के एमिले के सिद्धान्तों पर चर्चा करतीं. निकोलस
ड्राइंग रूम में उनके साथ आ बैठते और अपनी शिकार कथाओं और परिहासों से उनका मनोरंजन
करते. बातें करते हुए वह अपना पाइप निकाल लेते और खिड़की से बाहरे नीचे अंधेरे में ताकते--
और बीच-बीच में उन्हें रात के चैकीदार को लोहे की प्लेट को ठक-ठक करते हुए जाने की
आवाज सुनाई देती. फरवरी</span>, 1830<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> के अंत में घर
में एक बड़ा हो-हल्ला हुआ. चमड़े का एक काला दीवान जिसे मार्या ने बच्चे को जन्मने के
लिए बनवाया था उसके कमरे में लाया गया जहां उसने </span>2<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> मार्च को एक बच्ची को जन्म दिया जिसका नाम भी मार्या रखा गया.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उसके तुरंत बाद मां का स्वास्थ्य गिरने लगा.
बच्चा जन्मने से वह निढाल हो गयी थी. उन्हें निरंतर ज्वर और प्रचंड सिर दर्द की शिकायत
रहने लगी थी. नौकर कहते कि निश्चित ही वह अपना दिमागी संतुलन खो देंगी. उन्होंने अपने
सभी अत्मीयों से मिलने और उनसे विदाई लेने का प्रयत्न किया. परिवार के लोग उनके बेड
के इर्द-गिर्द एकत्रित हुए. अपनी नर्स के हाथों में तेइस माह का नन्हा लियो नीलाभ चेहरे
पर आंसुओं से परिपूर्ण आंखों को देखकर भय से चीख उठा था जो असह्य कोमलता के साथ उस
पर टिकी हुई थीं. वह अपनी मां को पहचान नहीं पाया. वह इस विचित्र महिला से घृणा कर
रहा था. नर्स उसे वापस बेडरूम में ले गयी जहां वह अपने खिलौनों के बीच पुनः शांत हो
गया था. </span>4<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> अगस्त</span>, 1830<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> को काउण्ट्स मार्या निकोलोएव्ना तोलस्तोया की मृत्यु हो गयी
थी.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">विधुर
होने के पश्चात् निकोलस तोलस्तोय ने पूर्णरूप से अनुभव किया कि गत आठ वर्षों से उस
स्त्री का कितना बड़ा स्थान उनके जीवन में था. उसके बिना बच्चों और घर का क्या होगा</span>?
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">संभवतः उन्हें अपनी चचेरी बहन ट्वायनेट को दूसरा अवसर
देने का समय आ गया था जिसे वह आर्थिक कारणों से पहले इंकार कर चुके थे. दुनिया को दिखाने
के लिए उन्होंने कुछ वर्ष बीत जाने दिए और फिर उन्होंने उससे विवाह का प्रस्ताव किया.
वह अत्यंत प्रभावित हुई</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि वह उन्हें
गुप्त रूप से लंबे समय से प्रेम कर रही थी. लेकिन दिवगंता के प्रति सम्मान के कारण
उसने शादी से अस्वीकार कर दिया. वार्तालाप की शाम उसने कागज के एक टुकड़े पर लिखा</span>,
<span style="font-family: "Times New Roman";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अगस्त </span>16, 1836. <span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">निकोलस
ने एक व्यक्तिगत प्रस्ताव कियाः अपनी पत्नी और अपने बच्चों की मां बनने का</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">और उन्हें कभी न छोड़ने का. मैंने पहला प्रस्ताव अस्वीकार
कर दिया लेकिन दूसरे को आजीवन पूरा करने का वचन दिया.</span><span style="font-family: "Times New Roman";">’’</span><span style="mso-bidi-font-family: "BRH Devanagari";"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">उसने उस नोट को मोतियों के बेल-बूटा
कढ़े छोटे से पर्स में रखा और उसके द्वारा न कभी कुछ कहा गया अथवा न ही उसके चचेरे भाई
ने ऐसा कुछ सोचा जिससे दोनों का एक-दूसरे के प्रति आदरभाव नष्ट हो जाता. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt;">-0-0-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-3994511320999879272012-10-10T22:10:00.001-07:002012-10-10T22:15:18.442-07:00गज़लें और माहिया<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgFOdru_ud0-YuAT4VQqi8I9lzLAe_RD5PCv6_x_e64K5S9GncEH2iWqxSxMecVFe7bRQK89sQWvySi8F-RaUWnvRI6p5EhD1Scm-dPT4QlRFbq5CnCZQrn3kHt5_8WGEIU89PtEk0auiw/s1600/Flower-44.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="98" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgFOdru_ud0-YuAT4VQqi8I9lzLAe_RD5PCv6_x_e64K5S9GncEH2iWqxSxMecVFe7bRQK89sQWvySi8F-RaUWnvRI6p5EhD1Scm-dPT4QlRFbq5CnCZQrn3kHt5_8WGEIU89PtEk0auiw/s200/Flower-44.JPG" width="200" /></a></div>
<br />
<div style="text-align: center;">
<span style="color: #0b5394;">प्राण जी की निम्न गज़लें आज से पचास वर्ष पूर्व लिखी गयी थीं.</span></div>
<div>
<br /></div>
<div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;"> <u>वरिष्ठ साहित्यकार प्राण शर्मा की गज़लें<span lang="HI"><o:p></o:p></span></u></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCz92vU-6jas1pPvkT6h1lklDZL-KjClWj3hXRFCeXH75UFJw_X-GdOSttY1gUVNVUXmlrNidliuauD0X7xALgZnsoj8XmocEMX1f4qIQSjHqOozrJUKNM22k5SSj2FlCv1yAakYDra7Q/s1600/pran_sharma.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiCz92vU-6jas1pPvkT6h1lklDZL-KjClWj3hXRFCeXH75UFJw_X-GdOSttY1gUVNVUXmlrNidliuauD0X7xALgZnsoj8XmocEMX1f4qIQSjHqOozrJUKNM22k5SSj2FlCv1yAakYDra7Q/s1600/pran_sharma.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">उसकी चर्चा हर बार न करते </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">, </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा था</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">ज़ाहिर अपना उपकार न करते </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">, </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा था</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">खुदगर्जी की हद होती है मेरे
प्यारे</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अपने से ही तुम प्यार न करते </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">, </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा था</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">चलने से पहले सोचना था कुछ तो प्यारे</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">रस्ते में हाहाकार न करते </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">, </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा था</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">वो चुप था तो चुप ही रहने देते उसको</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">पागल कुत्ते पर वार न करते </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">, </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा था</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अपनों से ही सब रिश्ते - नाते हैं प्यारे</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अपनों में कारोबार न करते </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">, </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा था</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">खुद तो बीमार हुए ही तुम पर मुझको भी</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अपनी ज़िद से बीमार न करते </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">, </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा था</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">ए </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">` </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">प्राण </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">` </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">भले ही मिलते तुम सबसे खुलकर</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">लेकिन सबका एतबार न करते </span><span style="color: #333399; font-family: Arial;">, </span><span lang="HI" style="color: #333399; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा था</span><span style="color: #333399; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span style="color: #333399; font-family: Arial;">-------------------------------------------</span><span style="color: #222222; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">उनको मत दिल से कभी अपने लगाना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छा रहता सभी झगड़े भुलाना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">टूटने लगता है सारा ताना -
बाना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">आँधियों में टिकता है कब शामियाना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">हो भले ही कोई सूना - सूना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> </span><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">आँगन</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">ढूँढ लेता है परिंदा दाना -
दाना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">एक दिन की बात हो तो चल भी जाये</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">रोज़ ही चलता नहीं लेकिन बहाना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">कुछ न कुछ तो खूबियाँ होंगी कि अब भी</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">याद करते हैं सभी गुज़रा
ज़माना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">लेना तो आसान होता है किसी से</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">दोस्त </span><span style="color: teal; font-family: Arial;">,
</span><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मुश्किल होता है
कर्ज़ा चुकाना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span style="color: teal; font-family: Arial;">` </span><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">प्राण </span><span style="color: teal; font-family: Arial;">` </span><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">इन्सां हो भले ही हो परिंदा</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">हर किसी को प्यारा है अपना ठिकाना</span><span style="color: teal; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Arial Unicode MS";"> -0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
</div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: left;">
<u><span style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">वरिष्ठ साहित्यकार प्राण शर्मा के ’माहिय’<o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<u><span style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;"><br /></span></u></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="background: white; color: #cc3300; font-family: Arial;"> ` </span><span lang="HI" style="background: white; color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">माहिया </span><span style="background: white; color: #cc3300; font-family: Arial;">`
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">पंजाब का प्रसिद्ध लोग गीत है . यूँ तो इसमें श्रृंगार रस के दोनों</span><span style="background: white; color: #cc3300; font-family: Arial;"> </span><span style="color: #cc3300;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">पक्ष संयोग और वियोग का समावेश होता लेकिन अब अन्य रस भी
शामिल किये</span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">जाने लगे</span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;">
</span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">हैं</span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;"> . </span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">इस छंद में नायक और नायिका ( प्रेमी और
प्रेमिका ) की अमूमन</span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">नोंक - झोंक होती है . यह तीन पंक्तियों का छंद है . इसे </span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;">` </span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">टप्पा </span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;">` </span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">भी कहते हैं .</span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">पहली और तीसरी पंक्तियों में </span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;">12 </span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मात्राएँ यानि </span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;">2211222 </span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">और दूसरी पंक्ति में</span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; text-align: justify;">
<span style="color: #cc3300; font-family: Arial;">10 </span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मात्राएँ
यानि </span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;">211222 </span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">होती हैं . तीनों पंक्तियों में सारे
गुरु ( </span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;">2 ) </span><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">भी आ सकते हैं .</span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">कुछ माहियों की छटा देखिए </span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">(प्राण शर्मा)</span><span style="color: #cc3300; font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhzzxbstWgpX3pxCKAkfqYcjZ4wpQFZADqt6-ukaHzFMnrzmuNqGgGGFkOjjdUgxKgPb6RXDsty9flsyXM0aVgFpUwyN8V0L-TB7RsZpogHqsI0vW-ew9I2eCRcrTIUFK2znclUw2mlunk/s1600/Couple.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhzzxbstWgpX3pxCKAkfqYcjZ4wpQFZADqt6-ukaHzFMnrzmuNqGgGGFkOjjdUgxKgPb6RXDsty9flsyXM0aVgFpUwyN8V0L-TB7RsZpogHqsI0vW-ew9I2eCRcrTIUFK2znclUw2mlunk/s1600/Couple.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">तेरी ये पहुनाई</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">कानों में घोले</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">रस जैसे शहनाई</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मोहा पहुनाई से</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">साजन ने लूटा</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मन किस चतुराई से</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">माना तू अपना है</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">तुझसे तो प्यारा</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">तेरा हर सपना है</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">फूलों जैसी रंगत</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">क्यों न लगे प्यारी</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मुझको तेरी संगत</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">हर बार नहीं करते</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अपनों का न्योता</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">इनकार नहीं करते</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">रस्ते अनजाने हैं</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">खोने का डर है</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">साथी बेगाने हैं</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">आँखों में ख्वाब तो हो</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">फूलों के जैसा</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">चेहरे पे आब तो हो</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">इक जैसी रात नहीं</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">इक सा नहीं बादल</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">इक सी बरसात नहीं</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">तकदीर बना न सका</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">तूली के बिन मैं</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">तस्वीर बना न सका</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">हम घर को जाएँ क्या</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">बीच में बोलते हो</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">हम हाल सुनाएँ क्या</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मैं - मैं ना कर माहिया</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">ऐंठ नहीं चंगी</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">रब से कुछ डर माहिया</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">नादान नहीं बनते</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">सब कुछ जानके भी</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अनजान नहीं बनते</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">झगड़ा न हुआ होता</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">सुन्दर सा अपना</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">घरबार बना होता</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">पल का मुस्काना न हो</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">ए मेरे साथी</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">झूठा याराना न हो</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">कुछ अपनी सुना माहिया</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मेरी भी कुछ सुन</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">यूँ प्यार जगा माहिया</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">आँखों में नीर न हो</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रीत ही क्या जिस में</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">मीरा की पीर न हो</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">आओ इक हो जाएँ</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रीत की</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> </span><span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">दुनिया में</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-color: white; background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; text-align: left;">
<span lang="HI" style="color: #9900cc; font-family: Mangal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">दोनों ही खो जाएँ</span><span style="color: #9900cc; font-family: Arial;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: left;">
<span style="color: #cc0000; font-family: "Arial Unicode MS";">-0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: left;">
<br /></div>
</div>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com13tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-12405669327393450882012-09-14T00:30:00.003-07:002012-09-14T00:30:38.601-07:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-vR2r1rJ9-UgppK7PlAG2CY8qjbarYF1EVxAiXQISltdkfk1T1x6kSRpWtZUejlGj2e0WyfmF1V1-i7438zoxSiHMp6OHBiDnUPNYto1_WyNtLxBd86dXUo7j1NRxmN4YauW8m76Wp5g/s1600/Flower-7.JPG" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-vR2r1rJ9-UgppK7PlAG2CY8qjbarYF1EVxAiXQISltdkfk1T1x6kSRpWtZUejlGj2e0WyfmF1V1-i7438zoxSiHMp6OHBiDnUPNYto1_WyNtLxBd86dXUo7j1NRxmN4YauW8m76Wp5g/s200/Flower-7.JPG" width="141" /></a></div>
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none;">
<b><u><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">कौन</span></u></b><u><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;"> <b>है</b>
<b>द्रौपदी<o:p></o:p></b></span></u></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none;">
<b><span lang="HI" style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">डॉ. सुमित्रा अग्रवाल </span></b><span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
महाभारत का सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण स्त्री</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">पात्र तथा इसके कथानक
का केन्द्रबिन्दु है। उसका व्यक्तित्व अन्य स्त्री</span>-<span lang="HI">पात्रों की
तुलना में इतना विशाल एवं महत्त्वपूर्ण है कि वह महाभारत के सम्पूर्ण कथानक को गति
प्रदान करता है। द्रौपदी मूर्तिमती शक्ति है। आधुनिक नारी रोल मॉडल के लिए जब अतीत
की ओर दृष्टिपात करती है तब द्रौपदी की छवि पुनः पुनः उसकी आँखों में कौंध उठती है।
कौन है वह द्रौपदी</span>? <span lang="HI">इस प्रश्न का उत्तर खोजने के लिए जब हम महाभारत
के पृष्ठ पलटते है तो वहाँ दर्शाया गया है कि द्रौपदी का जन्म यज्ञकुंड की अग्नि से
हुआ है।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
के जन्म के विषय में महाभारतकार द्वारा प्रस्तुत कथा अपने आप में एक महत्त्वपूर्ण संकेत
लिये हुए है। अतीत में द्रोण द्वारा अपमानित द्रुपद एक ऐसा पुत्र पाना चाहते थे जो
युद्ध में दुर्जय और द्रोणाचार्य का विनाशक हो। तदर्थ महर्षि याज और उपयाज की सहायता
से उन्होंने एक यज्ञ का आयोजन किया। उसी यज्ञ की अग्नि से देवता के समान तेजस्वी एक
कुमार प्रकट हुआ। उसके अंगों की कान्ति अग्नि की ज्वाला के समान उद्भासित हो रही थी।
उसके माथे पर किरीट सुशोभित था। उसके अंगों में उत्तम कवच धारण कर रखा था। हाथों में
खड्ग</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,
<span lang="HI">बाण और धनुष धारण किये वह बार</span>-<span lang="HI">बार गर्जना कर रहा
था। वह कुमार उसी समय एक श्रेष्ठ रथ पर जा चढ़ा</span>, <span lang="HI">मानो युद्ध के
लिए यात्रा करने को उद्धत हो। तत्पश्चात् यज्ञ की वेदी से एक कुमारी कन्या भी प्रकट
हुई जो पांचाली कहलायी। सुन्दर कटिप्रदेश वाली उस कन्या के प्रकट होने पर भी आकाशवाणी
हुई</span> - `<span lang="HI">इस कन्या का नाम कृष्णा है। यह समस्त युवतियों में श्रेष्ठ
एवं सुन्दरी है और क्षत्रियों का संहार करने के लिए प्रकट हुई है। यह सुमध्यमा समय
पर देवताओं का कार्य सिद्ध करेगी। इसके कारण कौरवों को बहुत बड़ा भय प्राप्त होगा।</span>'
<span lang="HI">यह आकाशवाणी सुनकर समस्त पांचाल सिंहों के समुदाय की भाँति गर्जना करने
लगे। उस समय हर्ष में भरे हुए उन पांचालों का वेग पृथ्वी नहीं सह सकी। इस प्रकार द्रुपद
के महान यज्ञ में वे जुड़वाँ सन्तानें उत्पन्न हुईं।</span> (<span lang="HI">महाभारत</span>,
<span lang="HI">आदिपूर्व</span>)<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
</div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">महामुनि
व्यास ने लौकिकता और अलौकिकता के जिस समवाय से द्रौपदी सदृश कालातीत पात्र का सृजन
किया है उसमें उसका जन्म अलौकिकता की छाया में दर्शाया गया है। यह अलौकिकता इतनी अद्भुत
है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,
<span lang="HI">इतनी प्रभावशाली है</span>, <span lang="HI">इतनी विश्वसनीय है कि उससे
प्रकीर्ण तीव्र प्रकाश की चौंध में द्रौपदी का वास्तविक जन्म</span>-<span lang="HI">रहस्य दृष्टि से ओझल रह जाता है और सम्पूर्ण महाभारतीय कथा में तथा उसके पाठकों
के मन में द्रौपदी का अस्तित्व अयोनिसम्भवा और अग्निकन्या के रूप में बना रहता है।
वस्तुतः दिव्यजन्म एक स्वयं प्रकाशित प्रतीक है जो द्रौपदी के व्यक्तित्व को प्रकाशित
कर रहा है।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सम्भवतः
इस मिथक की रचना द्वारा महर्षि व्यास अपनी मानसपुत्री द्रौपदी के व्यक्तित्व को एक
अद्भुत सामर्थ्य</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">एक विलक्षणता</span>, <span lang="HI">एक गरिमा और एक सौन्दर्य प्रदान करना चाहते हैं। द्रौपदी का अलौकिक जन्म उसके
व्यक्तित्व को अन्यों की दृष्टि में असाधारण बनाता है। जिससे उसकी असाधारणता को लोक
की स्वीकृति और मान्यता मिल सकी है। द्रौपदी लौकिक ही है पर उसकी मानसिक सामर्थ्य अलौकिक
है। यह अलौकिक मानसिक सामर्थ्य ही उसकी तेजस्विता का आधार है जो उसके व्यक्तित्व की
प्रमुख पहचान है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इस बिन्दु
पर यह भी उतना ही निर्विवाद सत्य है कि एक मानवी का जन्म मानवी के गर्भ से ही सम्भव
है। तब प्रश्न उठता है कि कौन है यह द्रौपदी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? <span lang="HI">महाभारत यज्ञ की
अग्नि से जन्म की मिथकीय कथा कहकर इस प्रसंग की लौकिकता पर अलौकिकता का एक आवरण डाल
देता है। जिससे द्रौपदी की आनुवांशिकता मिथक की ओट में छिप जाती है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">महाभारत
के अनुसार द्रुपद को ये दोनों जुड़वाँ सन्तान वनप्रान्तर में स्थित यज्ञवेदी पर मिली
हैं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">
(<span lang="HI">यज्ञ की अग्निशिखाओं से</span>)<span lang="HI">। इससे स्पष्ट है कि इन
दोनों सन्तानों का सम्बन्ध नगर और नगरजनों से न होकर वन और वन में रहनेवाले आदिवासियों
से है और यज्ञ की अग्निशिखा से जन्म की जो कथा द्रौपदी के जन्म</span>-<span lang="HI">रहस्य से जुड़ी है</span>, <span lang="HI">उसका अभिप्राय सम्भवतः द्रौपदी के
राजकन्या बनने की विधि का जुड़ाव अग्नि से दर्शाना है। यहाँ महाभारतकार का उद्देश्य
अग्निशुद्धि की इस प्रक्रिया को मिथकीय कथा के द्वारा प्रस्तुत करना है। इस तथ्य की
पुष्टि अनेक प्रमाणों के आधार पर की जा सकती है। आदिवासी समाज से द्रौपदी के घनिष्ठ
सम्बन्ध की पुष्टि उसके कान्तिमान साँवले वर्ण</span>, <span lang="HI">लहराते हुए नीले
कचपाश और अनुपम देहयष्टि से होती है। उसके सौन्दर्य का मादक प्रभाव भी उसकी इस आनुवांशिकता
से जुड़ा हो सकता है। यहाँ यह तथ्य भी महत्त्वपूर्ण है कि यज्ञवेदी से जन्म ग्रहण करने
के समय द्रौपदी पूर्णयौवना अप्रतिम सुन्दरी है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">देहगत साम्य के अलावा उसके
व्यक्तित्व के मनोवैज्ञानिक स्वरूप में भी आदिवासी कुल से जुड़ाव के पर्याप्त प्रमाण
विद्यमान हैं। सर्वप्रथम नागरकन्या और आदिवासी कन्या की स्वतत्रताविषयक अवधारणा में
पर्याप्त भेद होता है। नागरकन्या को स्वतंत्रता मिलती है एक बन्द निश्चित घेरे में</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">; <span lang="HI">जबकि आदिवासीकन्या अपने चारों ओर के मुक्त स्वतंत्र परिवेश से सहज ही अपनी
स्वतंत्रता को जोड़कर उसे परम्परासम्मत ढंग से पाती है। द्रौपदी की स्वतंत्र्येच्छा
भी ऐसी ही है। द्रौपदी की अदम्य स्वतंत्र्येच्छा सिद्ध करती है कि घेरों में घिरा बन्द
जीवन जीना उसका स्वभाव नहीं है। वह स्वतंत्र रही है</span>,<span lang="HI">
स्वतंत्र ही रहना चाहती है। आदिवासी कन्या की ही भाँति अपने मन और शरीर पर वह अपना
अबाध अधिकार मानती है। सम्भवतः इसीलिए अपने</span> `<span lang="HI">जोस्ती</span>' <span lang="HI">करने के जन्मजात अधिकार का प्रयोग करते हुए वह कृष्ण से जोस्ती यानि सख्य स्थापित
करती है। </span><i><span style="color: red;">(<span lang="HI">खस कन्या के युवागृह</span>
(<span lang="HI">रिंगना</span>) <span lang="HI">में किसी पुरूष साथी से मित्रता को</span>
`<span lang="HI">जोस्ती</span>' <span lang="HI">कहते हैं। इसमें यौन</span>-<span lang="HI">सम्बन्ध स्थापित किया भी जा सकता है और नहीं भी। प्रत्येक कन्या को जोस्ती
का जन्मसिद्ध अधिकार है जो समाजसम्मत है। यार या जोस्त के नाम को बायीं बाँह पर गुदवाने
की भी प्रथा है। जोस्ता आगे चलकर पति भी हो सकता है या जोस्त ही बना रह सकता है।</span>
(<span lang="HI">वुमन ऐंड पॉलीऐंड्री इन श्वाइन जौनपुर</span>, <span lang="HI">जी</span>.<span lang="HI">एस</span>. <span lang="HI">भट्ट</span>, <span lang="HI">पृ</span>. 116<span lang="HI">)</span></span></i><span lang="HI"> रोष और मान के चार आँसू उनके समक्ष बहाती
है तथा अपने सुगन्धित कचपाश की शपथ में सखा को बाँधकर उनसे अपना अभीष्ट सिद्ध करवाती
है। कृष्ण और द्रौपदी के सख्य के मध्य उसके पतियों और कृष्ण के संबंधों की कोई भी छाया
नहीं है। स्वयं का अपमान करनेवाले जयद्रथ और कीचक की जिन कड़े शब्दों में वह भर्त्सना
करती है तथा अपने शील की रक्षा का समस्त प्रबन्ध स्वयं करती है वह भी उसके इसी स्वतंत्रचेता
स्वभाव के अनुरूप है। </span></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आदिवासी
समाज के बन्धन निसर्ग निर्मित होते हैं न कि मानव</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">निर्मित।
उनका जीवन प्रकृति द्वारा संचालित होता है। उनका आचरण भी प्राकृतिक न्याय के नियमों
के अनुरूप होता है। अतः निर्णय करने में लौकिक शिष्टाचार या अन्य तत्व आड़े नहीं आते।
अपनी ही मानसिक ऊर्जा से वे निर्णय करते हैं- उन्हें कार्यान्वित करते हैं। आदिवासी
समाज के मानस में न्याय और अन्याय</span>, <span lang="HI">धर्म और अधर्म की अपनी ही
एक अवधारणा होती है और एक बार जब वह अपने प्राकृत मूल्यबोध के अनुरूप अपनी धारणा निश्चित
कर लेते हैं</span>, <span lang="HI">फिर वह उस पर अडिग रहते हैं। द्रौपदी में भी यह
प्रवृत्ति पायी जाती है। वह भी एक बार जब अपना मत निश्चित कर लेती है</span>, <span lang="HI">फिर उस पर अडिग ही रहती है। परिवेश की समस्त प्रतिकूलताओं को अतिक्रमित करते
हुए वह अपने अभीप्सित पथ पर आगे बढ़ती ही जाती है। पीछे मुड़कर देखना उसने कभी स्वीकार
नहीं किया।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इसी के
साथ आदिवासी समाज का प्राकृत न्यायबोध अत्याचार के प्रतिशोध को अनिवार्य मानता है।
द्रौपदी के मानस को भी तीव्र प्रतिशोध भावना संचालित करती है। इसी भावना के अन्तर्गत
वह मयसभा प्रसंग में दुर्योधन पर हँसती है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">वन जाते समय कौरवों
की पत्नियों के अमंगल वेश की भविष्यवाणी करती है</span>, <span lang="HI">अपना अपमान
करनेवाले जयद्रथ और कीचक को कड़ा दंड देती है तथा कौरवों से प्रतिशोध की अग्नि को अपने
मन में तथा अपने पतियों के मन में निरन्तर तेरह वर्षों तक सुलगाये रहती है। यही नहीं</span>,
<span lang="HI">वनवास की अवधि में मिट्टी की वेदी बनाकर उस पर सोती है। द्रौपदी न केवल
अपने अपमान का पूर्ण प्रतिशोध लेती है अपितु वह सदैव धर्म और न्याय को ही मुद्दा बनाती
है। आम स्त्री के विपरीत न तो वह सहमती है और न ही करुणा की याचना करती है।</span>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आदिवासी
समाज में स्त्री एक व्यक्ति है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">उतनी ही सचेतन जितना कि पुरुष</span>,
<span lang="HI">वहाँ वह न तो दोयम श्रेणी की नागरिक है और न केवल उपभोग्य वस्तु। वहाँ
स्त्री</span>-<span lang="HI">पुरूष की समानता में अन्तर मात्रा का है न कि नींव का।
अपने जीवन को गति और दिशा देने में स्त्री की निश्चित सहभागिता रहती है। योनिशुचिता
का मिथक उसके जीवन को घेर नहीं पाता है क्योंकि स्त्री योनिमात्र नहीं है। आदिवासी
समाज में स्त्री काम और विवाह विषयक निर्णयों में तुलनात्मक रूप में अधिक स्वतंत्र
है।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">नागरी सभ्यता
स्त्री को दोयम स्थान प्रदान कर उसे उपभोग की वस्तु समझती है। द्रौपदी की प्राकृतिक
अस्मिताचेतना स्त्री के प्रति इस दृष्टिकोण का विरोध करती है। द्यूतपर्व की विडम्बना
को अपनी आँखों से देखनेवाली द्रौपदी भीष्म</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">द्रोण आदि मनीषी
पुरुषों को स्त्री को दासी समझने की प्रवृत्ति के प्रति किसी भी प्रकार का विरोध प्रकट
किये बिना तटस्थ और निक्रिय देखती है। इसका अतिगम्भीर प्रभाव उसके संवेदनशील मन पर
पड़ता है जो उसकी जाग्रत अस्मिताचेतना से युक्त परम्पराभंजक व्यक्तित्व के लिये स्वाभाविक
ही है। उसके इस व्यक्तित्व की प्रतिच्छवि हमें आदिवासी स्त्री में मिलती है।</span>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पंचपतिवरण
का प्रसंग द्रौपदी के जीवन में आया आरोह नहीं है- अवरोह है। पर अपने व्यक्तित्व की
अद्भुत सामर्थ्य द्वारा इस अवरोह को आरोह में परिवर्तित कर स्वयं को श्रेष्ठ पतिव्रताओं
की पंक्ति में स्थापित कर द्रौपदी ने अपने बहुपतीत्व की सफलता सिद्ध की है। अत्यन्त
विशिष्ट व्यक्तित्व से युक्त पाँचों पांडवों से द्रौपदी का बहुपतित्वयुक्त विवाह द्रौपदी
के आकर्षण और उसकी सामर्थ्य में वृद्धि करता है। अपने पाँचों पतियों के साथ उसके सम्बन्ध
सख्यपूर्ण हैं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">; <span lang="HI">उन पाँचों के साथ वह छठी बनकर रही है। सौन्दर्य</span>,
<span lang="HI">शक्ति</span>, <span lang="HI">बुद्धिमत्ता</span>, <span lang="HI">वीरता</span>,
<span lang="HI">संवेदनशीलता</span>, <span lang="HI">आयु तक रुझान सदृश प्रत्येक बिन्दु
पर भिन्न</span> -<span lang="HI">भिन्न कक्षा पर खड़े पाँचों पांडवों का समन्वित साहचर्य
द्रौपदी को समृद्ध बनाता है। युधिष्ठिर के साथ यदि वह बौद्धिक चर्चा करती है तो भीष्म
के समक्ष कभी वह स्वामिनी बनती है</span>, <span lang="HI">कभी बालिका। पति पर निहित
जो अधिकारभावना किसी स्त्री को तुष्ट करती है वही अधिकारभावना द्रौपदी के हृदय में
भीम के प्रति है। सखा अर्जुन के साथ वह जीवन के सारे सुखस्वप्न देखती है</span>, <span lang="HI">उनके विरह में उत्कंठित होती है। उसके सामीप्य में पल्लवित और पुष्पित होती
है। नकुल और सहदेव पर अपना ममत्व उँडेलकर वह उन्हें तृप्त करती है</span>, <span lang="HI">स्वयं भी तृप्त होती है। महाभारत की इस सुकुमारी नायिका ने पांडवों की एकता
अक्षुण्ण रखी</span>, <span lang="HI">उन्हें एक सूत्र में बाँधे रखा</span>, <span lang="HI">उन्हें शक्ति प्रदान की</span>, <span lang="HI">इसी के साथ द्यूतप्रसंग में
उसने उनका संरक्षण भी किया। अपने पतियों को कलंकपूर्ण दासता से मुक्ति दिलाकर हथियारों
सहित उन्हें स्वतंत्र कराया है। स्त्री की गरिमा दर्शानेवाले प्रसंगों में इस प्रसंग
का स्थान शीर्षस्थ है। बहुपतित्व के रूप में जीवन की द्रौपदी के समक्ष एक कसौटी रखता
है। अर्जुन से विवाह का सुखस्वप्न देखनेवाली द्रौपदी उस स्वप्न के भंग होने पर अपना
सन्तुलन नहीं होती अपितु पाँचों वीर पतियों से विवाह का अवसर मिलने पर प्रसन्न ही होती
है। अपने स्वप्नभंग से उबरकर नवीन परिवेश में स्वयं को समायोजित कर लेती है। यह तथ्य
उसके व्यक्तित्व की सहजता</span>, <span lang="HI">लचीलेपन और व्यवहारकुशलता का अन्यतम
प्रमाण है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">योनिशुचिता
की परम्परागत आर्य अवधारणा से भिन्न द्रौपदी का विवाह पाँचों पांडवों से होता है और
द्रौपदी अपने इस बहुपतित्वयुक्त विवाह का सहज और सफल निर्वाह करती है। उसकी यह सहजता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">उसकी यह शक्ति उसे आर्यकुल से भिन्न आदिवासी कुल के समीप ले जाकर खड़ा कर देती
है। ये परिस्थितिजन्य प्रमाण सिद्ध करते हैं कि बहुपतित्व द्रौपदी के लिए एक सहज प्रथा
है और इसीलिए वह इसका सहज और सफल निर्वाह कर पायी है। इतना ही नहीं अपने गौरवस्मरण
के प्रत्येक अवसर पर द्रौपदी अपने पाँच वीर पतियों का स्मरण करती है। इस बिन्दु पर
आदिवासी समाज की यह मान्यता बरबस हमें याद आ जाती है|</span> `<span lang="HI">जितना
बड़ा पतियों का समूह</span>, <span lang="HI">उतनी बड़ी स्त्री की प्रतिष्ठा।</span>'
<span lang="HI">और इसी के द्वारा द्रौपदी के बहुपतित्व के मूल भाव को समझा जा सकता है।</span>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
का स्वयंवर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">प्रसंग वह निष्पत्ति है जिसके आधार पर द्रौपदी
के पूर्वजीवन की झिलमिल छवि का अंकन महाभारत के आधार पर किया जा सकता है और यह निष्पत्ति
सिद्ध करती है कि महाभारत के पटल पर दिव्यजन्मा के रूप में जिसका आविर्भाव महामुनि
व्यास ने कराया है उस द्रौपदी का पालन</span>-<span lang="HI">पोषण अत्यन्त स्वतंत्र
परिवेश में हुआ है। उस स्वतंत्र परिवेश में
खिली इस पद्मगन्धा नायिका ने न केवल स्वतत्रा का उपभोग किया है वरन् उसने अपनी
स्वतंत्रता के निर्वाह की सामर्थ्य भी अर्जित की है। इसी अर्जित सामर्थ्य का चरम उत्कर्ष
है स्वयंवर</span>-<span lang="HI">प्रसंग में कर्ण का वरण न करने विषयक उसकी स्पष्ट
निर्भीक उद्घोषणा।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पांचालदेश
की राजकन्या के रूप में अपने अलौकिक सौन्दर्य</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">असाधारण गुणों और
श्रेष्ठ</span> <span lang="HI">सामाजिक स्थिति
के कारण द्रौपदी सहज ही सबकी प्रशंसा और स्वीकृति प्राप्त करती है। इस प्रशंसा और स्वीकृति
ने उसके मौलिक व्यक्तित्व के विकास की ठोस भूमिका प्रस्तुत की और इसी सुदृढ़ भित्ति
पर उसका आत्मविश्वास सबलतर होता गया है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पांचाल
के राजप्रसाद में परम क्षत्रिय पिता द्रुपद के सानिध्य में द्रौपदी का जो अग्नि व्यक्तित्व
आकार ग्रहण करता है। वह अपने आत्मविश्वास में इतना दीप्त है कि स्वयंवर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">प्रसंग में वह स्वयं के स्वयंवर को सम्पूर्ण अर्थछटा में स्वयंवर बना देती
है। यों द्रौपदी वीर्यशुल्का है</span> - <span lang="HI">शर्त के आधार पर मत्स्यवेध
करनेवाले पुरूष का वरण उसके लिये अनिवार्य है। परन्तु अपने स्वतंत्र व्यक्तित्व की विलक्षण सामर्थ्य के द्वारा द्रौपदी
इस अनिवार्यता को सहज ही परे कर वीर्यशुल्क पर आधारित स्वयंवर को वास्तविक</span>
`<span lang="HI">स्वयं</span>-<span lang="HI">वर</span>' <span lang="HI">बना देती है।</span>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
का साँवला वर्ण</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">अनुपम देहयष्टि</span>, <span lang="HI">अदम्य स्वतंत्र्यचेतना</span>,
<span lang="HI">निर्भीक पारदर्शी स्वभाव</span>, <span lang="HI">अखंड आत्मविश्वास</span>,
<span lang="HI">सहज प्राकृत न्याय के प्रति गहन आस्था</span>, <span lang="HI">विशिष्ट
मूल्यबोध</span>, <span lang="HI">अन्याय का विरोध करने की प्रबल सामर्थ्य</span>,<span lang="HI"> स्त्री की गरिमा के प्रति सचेत दृष्टि</span>, <span lang="HI">झरने की अजस्र
धारा सदृश ऊर्जासम्पन्न गतिशील व्यक्तित्व तथा महाभारत का सांकेतिक जन्मसन्दर्भ</span>
- <span lang="HI">ये सब मिलकर इस मत की पुष्टि करते हैं कि द्रौपदी सुसंस्कृत नागर समाज
की कन्या न होकर प्राकृत आदिवासी समाज की कन्या है। आदिवासी समाज की कन्या के रूप में
व्यतीत बाल्यावस्था ने उसे उन चौखटों से परे रखा है जो एक नागरकन्या को घेरे रखती है।
अपनी बाल्यावस्था में वह न केवल स्वतंत्र
रही है अपितु स्वतंत्रता के निर्वाह की शक्ति भी उसने अर्जित की है। महाभारत
में वह शिशु रूप में नहीं युवती रूप में पदार्पण करती है</span>, <span lang="HI">निर्मित
हो नहीं रही है</span> - <span lang="HI">निर्मित हो चुकी है</span>, <span lang="HI">अपनी
ही तरह से।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
के आदिवासी समाज से धीनाल जुड़ाव का एक सबल प्रमाण यह भी है कि केवल आदिवासी बहुपतित्वयुक्त
प्रदेशों में ही द्रौपदी के मंदिर भी पाये जाते हैं।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इस आदिवासी
कुल से सम्बद्ध आनुवंशिकता ने उसके मनस्विनी बनने की आधारभूमि प्रस्तुत की है। अग्नि
से उसके जन्म की कथा संकेत करती है उसके आदिवासी समाज से नागर समाज में प्रस्तुत की</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">उसके मन के एक विशिष्ट भूमिका के निर्वाह के प्रति उन्मुख होने की। मानो इस
अग्निस्नान में उसने अपनी सारी पूर्व इच्छाओं</span>, <span lang="HI">आकांक्षाओं की
आहुति देकर पिता द्रुपद के लक्ष्य को अपना जीवन लक्ष्य बना लिया और पिता के अपमान के
प्रतिशोध को अपना जीवन ध्येय समझ लिया।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इन तथ्यों
के आधार पर जब</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> `<span lang="HI">द्रौपदी कौन है</span>?' <span lang="HI">इस प्रश्न
का उत्तर खोजने का प्रयास करते हैं तो स्पष्ट होता है कि द्रौपदी की आनुवंशिकता का
गहन सम्बन्ध आदिवासी समुदाय से है। उसका राजसी स्वभाव यह सम्भावना जगाता है कि वह किसी
आदिवासी समुदाय की राजकुमारी होगी जो कालान्तर में पांचालकुमार द्रुपदकन्या द्रौपदी
के रूप में महाभारत के पृष्ठों में साकार होती है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
<b><u><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">क्या द्रौपदी मनस्विनी बन पाई है</span></u></b><b><u><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;">डॉ. सुमित्रा अग्रवाल<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">महाभारत
ने अपने महाकाव्य की नायिका द्रौपदी को विशेषण दिया है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> - `<span lang="HI">मनस्विनी</span>'<span lang="HI">। मनस्विनी यानि अपने अच्छे मन द्वारा संचालित
जीवन जीने में समर्थ स्त्री। सद्सद्विवेक द्वारा जो सद् और असद् का भेद समझकर असद्
को छोड़कर सद् की ओर कदम बढ़ाती है</span>, <span lang="HI">ऐसा नहीं है कि मानवीय दुर्बलतायें
उसमें नहीं होती पर अपने सजग आत्मनियंत्रण द्वारा उन दुर्बलताओं से ऊपर उठकर वह सत्य
की ओर ही उन्मुख होती है।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">व्यक्ति
दो प्रकार के होते हैं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> - <span lang="HI">मनसोक्त तथा मनस्वी। मनसोक्त व्यक्ति
वह व्यक्ति है जो वही करता है जो मन कहता है। मनस्वी व्यक्ति वह व्यक्ति है जो अपने
मन की इच्छा पर अपने विवेक द्वारा नियंत्रण कर करणीय कर्तव्य का पालन करता है। इसी
प्रकार निर्णय भी दो प्रकार के होते हैं| प्रथम प्रकार के अंतर्गत वे निर्णय समाहित
हैं जो अंतःस्फूर्ति के आधार पर लिखे जाते हैं</span>, <span lang="HI">द्वितीय प्रकार
के अंतर्गत वे निर्णय आते हैं जो विवेक के आधार पर लिखे जाते हैं</span>, <span lang="HI">द्वितीय प्रकार के अंतर्गत वे निर्णय आते हैं जो विवेक के आधार पर लिखे जाते
हैं</span>; <span lang="HI">संकल्पशक्ति के आधार पर लिये जाते हैं। मनुष्य का मन प्रगल्भ
है</span>, <span lang="HI">वह वायु के समान क्षणमात्र में अपनी इच्छा के अनुकूल निर्णय
करता है। परंतु चूंकि मनुष्य एक विवेकशील प्राणी है अतः वह अपने विवेक के अनुरूप निर्णय
करता है जिसमें उसकी संकल्पशक्ति सहायक होती है। मनस्वी व्यक्ति वह है जो अपनी संकल्पशक्ति
के आधार पर मन को रोककर विवेक आधारित निर्णय करता है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">इस निकष
के प्रकाश में द्रौपदी की प्रतिमा का अवलोकन करने पर प्रतीति होती है कि महाभारतकार
की मानसकन्या द्रौपदी प्रारंभ से ही मनस्विनी है। उसके मनस्विनी बनने की प्रक्रिया
का बीजारोपण उसकी आदिम आनुवांशिकता में निहित कतिपय विशिष्टताओं से होता है और फिर
पांचालराज द्रुपद के घर में मिले अनुकूल परिवेश के कारण इस प्रक्रिया को धार और गति
मिलती है। यह प्रक्रिया निरंतर गतिमान रही है। सर्वप्रथम स्वयंवर प्रसंग में कर्ण को
वरण करने का निषेध कर वह अपने मनस्विनी रूप का प्रकाशन करती है। इसी प्रसंग में पुनः
एक बार वह अपने इस वैशिष्ट्य को प्रमाणित करती है। स्वयंवर के पश्चात् सर्वश्रेष्ठ
धनुर्धारी सव्यसाची अर्जुन को वरण करने विषयक उसका सुखस्वप्न जब भंग होता है तब मननस्विनी
द्रौपदी ने उस स्वप्नभंग की छाया द्वारा अपने नवीन दांपत्य को धुंधला नहीं होने दिया
है अपितु अपने पांचों वीर पतियों को उत्फुल्ल भाव से स्वीकार कर अपने व्यक्तित्व की
शक्ति को सिद्ध किया है। उसके पश्चात् इन्द्रप्रस्थ में जब पांडवों की पटरानी के रूप
में द्रौपदी सुख</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">समृद्धि के शिखर पर विजयमान है उसी
समय उसके स्वप्नपुरूष अर्जुन ने जब कृष्णभगिनी सुभद्रा को इन्द्रप्रस्थ के अंतःपुर
में उसकी सपत्नी के रूप में ला खड़ा किया तब भी इस दंश को भुलाकर वह सुभद्रा को गले
लगाती है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">उसके मनस्विनी
रूप का उद्घाटन द्यूतप्रसंग में पूर्णतः हुआ है। अपने जीवन की चरम विडंबना के समय द्रौपदी
न तो गिड़गिड़ाती है और न ही अपनी भावनाओं के वश होकर अपना अपमान करने वाले कौरवों
को शाप देकर अपनी क्षमता गंवाती है अपितु इस विषम परिस्थिति में भी उसका बुद्धिवाद
जागृत रहता है और वह एक ऐसा प्रश्न पूछती है जिसका उत्तर पूरी सभा में किसी के पास
नहीं। उसने यह चिंता भी कभी नहीं की कि उसके मन का समर्थन या विरोध कौन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">कौन करता है या तथ्यों की कितनी रंगछटायें उसके सम्मुख आई हैं। उसका अटल निश्चय
है कि सामर्थ्य से बुरी जो बात है वही कहानी है। पुनः अपने स्त्रीत्व का अपमान करनेवाले
जयद्रथ को क्षमा करते समय</span>, <span lang="HI">स्वयं पर बलात्कार करने का प्रयास
करनेवाले कीचक को मृत्युदंड दिलवाते समय द्रौपदी महाभारतकार द्वारा दिये गये</span>
`<span lang="HI">मनस्विनी</span>' <span lang="HI">विशेषण को सार्थक करती है। परंतु गतिशील
ऊर्जा संपन्न व्यक्तित्व से युक्त द्रौपदी यहीं नहीं रुकती</span>; <span lang="HI">इसके
पश्चात् विकास की अगली भावभूमि पर वह खड़ी दिखाई देती है| अश्वत्थामा को क्षमा करते
समय। इस संदर्भ में दृष्टव्य है कि एक मन ऐसा भी है जो इतना पावन है कि बीच का रास्ता</span>-<span lang="HI">विवेक का रास्ता</span>-<span lang="HI">उसके संदर्भ में आता ही नहीं है। उसकी
इच्छा उतनी ही शुद्ध होती है जितनी विवेक के रास्ते आनेवाली इच्छा शुद्ध होती है। ऐसे
मन से युक्त व्यक्ति को मनःपूत कहते हैं। मनःपूत अर्थात् ऐसे व्यक्तित्व जो मन से ही
पवित्र हो। उस मनःतूप के कारण असत्य तथा अशिव और असुंदर के प्रति उसकी कोई गति हो ही
नहीं सकती। जीवन में मिली यातना ने द्रौपदी के व्यक्तित्व का परिष्कार किया है और निरंतर
चली इस परिष्कार की प्रक्रिया द्वारा अर्जित शुद्धता और परिपक्वता के फलस्वरूप द्रौपदी
का मनःपूत व्यक्तित्व विकास के अंतिम सोपान पर स्थित हो अपने प्रिय पांचों पुत्रों
का सोते समय वध करनेवाले अश्वत्थामा को क्षमा करता है। इस अभूतपूर्व क्षण में उसके
मातृत्व का विस्तार पुत्रहन्ता को भी अपनी परिधि में ले लेता है। यातना की अग्नि में
तपती द्रौपदी संभवतः वैसी ही यातना की अग्नि में गुरूपत्नी को झुलसते हुए नहीं देखना
चाहती है या अश्वत्थामा के विवश प्रतिशोध के मर्म को उसने समझ लिया है। पर मनःपूत अवस्था
में उसके व्यक्तित्व की यह परिणति उसके व्यक्तित्व परिष्कार की समग्र प्रक्रिया की
संगति में ही है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
मनस्विनी तो प्रारंभ से ही है पर जीवन में मिले विलक्षण अनुभवों की अग्नि में तपकर
यह अग्निकन्या निरंतर परिष्कृत होती गई है। अग्नि जलाती है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> - <span lang="HI">पवित्र भी करती है। जीवन में पाई अनुभूतियों ने उसे जलाया भी है। पवित्र भी
किया है। इस अग्नि में तपकर बाहर निकली द्रौपदी इतनी पवित्र है कि कृष्ण के साथ सरव्य
का अभिनव संबंध वह स्थापित कर पाती है। मन की यही पवित्रता उसके सौंदर्य को भी एक अलौकिक
दिव्यता की आभा प्रदान करती है जिसकी ओर बार</span>-<span lang="HI">बार महाभारत में
संकेत किया गया है। उसका मनःपूत व्यक्तित्व अपने पूर्ण प्रकर्ष में महाभारत युद्ध के
अंत में अश्वत्थामा को क्षमा करने के प्रसंग में उभर आया है जहाँ वह मानुषी की लौकिक
भूमिका को अतिक्रांत कर एक अलौकिक भूमिका पर स्वयं को अधिष्ठित करती है।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">यहाँ एक
प्रश्न यह भी उठता है कि अपने समय से भिन्न या विपरीत व्यक्तित्व द्रौपदी ने कैसे पाया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? <span lang="HI">इस प्रश्न पर विचार करते समय जो तथ्य हमारे सामने आते हैं वे ये हैं कि अग्नि
सदृश तेजस्वी व्यक्तित्व से युक्त महाप्राज्ञा द्रौपदी की आंतरिक प्रवृत्ति अपने काल
की सामान्य प्रवृत्ति से पर्याप्त भिन्न है। उसका तेजस्वी व्यक्तित्व दृढ़ संकल्पशक्ति
से युक्त है</span>, <span lang="HI">अपनी इस दृढ़ संकल्पशक्ति का वह निरंतर परिष्कार
करती है। अपने तेज पर छाया डालनेवाले किसी भी शक्ति का प्राणपण से विरोध करना और अपने
अपमान का प्रतिशोध लेना उसके लिये अनिवार्य है। उसका आत्मविश्वास इतना दीप्त है कि
कोई संशय कभी भी उसे नहीं घेरता। प्रत्येक कठिन क्षण में मनस्विनी द्रौपदी का निर्भय
अचूक है</span>, <span lang="HI">अडिग है</span>, <span lang="HI">स्वतंत्र है</span>,
<span lang="HI">इन क्षणों में वह न सहमती है</span>, <span lang="HI">न करूणा की याचना
करती है अपितु अपनी जागृत अस्मिताचेतना द्वारा उस कठिन क्षण का सामना करती है। द्यूतप्रसंग
उसकी इस विशिष्टता का अप्रतिम उदाहरण है। इस प्रसंग में धृतराष्ट्र उदार बनते हैं पर
द्रौपदी लाचार नहीं बनती। यह मनस्विनी धृतराष्ट्र के आग्रह पर भी तीसरा वर नहीं मांगती
और अपने पतियों को उनके शास्त्रों सहित स्वतंत्र कराकर उनके भावी पराक्रम का मार्ग
प्रशस्त कर तीसरा वर मांगने से इंकार कर देती है। इस क्षण के निचाट सूनेपन में वही
मन उसे उसकी मर्यादा सुझा देता है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">नागरी सभ्यता
स्त्री को दोयम स्थान प्रदान कर उसे उपभोग की वस्तु समझती है। द्रौपदी की जागृत अस्मिता
चेतना स्त्री के प्रति इस दृष्टिकोण का तीव्र विरोध करती है। द्यूतपूर्व की विडम्बना
को अपनी आँखों से देखनेवाली द्रौपदी ने भीष्म</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">द्रोण आदि मनीषी
पुरूषों को स्त्री को दासी समझने की प्रवृत्ति के प्रति किसी भी प्रकार का विरोध प्रकट
किये बिना निक्रिय और तटस्थ देखा तो यह मनस्विनी उनसे जो प्रश्न पूछती है वह उसकी जागृत
अस्मिताचेतना का प्रतीक और उसके परंपराभंजक व्यक्तित्व के अनुकूल ही है। वह प्रश्न
मानो सनातनकाल से नारी की इयत्ता से जुड़कर पुरूष समाज से उत्तर मांग रहा है। मनस्विनी</span>
- <span lang="HI">द्रौपदी नारी को पुरूष जितनी ही स्वतंत्र और प्रतिष्ठित मानती है इसलिये
नारी की छवि पर प्रहार करनेवाले किसी भी प्रयास का यह वीरांगना प्राणपण से विरोध करती
है। उसकी यह मुखर अधिकार संचेतनता तथा विरोध करने का सामर्थ्य उसे अपने समय से बहुत
आगे ले जाती है और उसे अपने समय से भिन्न व्यक्तित्व प्रदान करती है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-align: right; text-autospace: none;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none;">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
<b><u><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी</span></u></b><u><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;">, <b><span lang="HI">नारी</span></b><span lang="HI"> <b>का</b>
<b>एक</b> <b>सचेतन</b> <b>और</b> <b>मनस्वी</b> <b>रूप</b></span><o:p></o:p></span></u></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">डॉ. सुमित्रा अग्रवाल<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">महाकवि
व्यास की मानस कन्या</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">योगिराज</span>, <span lang="HI">कृष्ण
की परमसखि</span>, <span lang="HI">पाण्डुपुत्रों की अभिसारिका और महाभारत जैसे विश्व
के सर्वश्रेष्ठ ग्रन्थ की महानायिका द्रौपदी स्त्री रूप में सदियों से एक किंवदन्ती
की तरह स्थापित है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">प्रस्तुत
है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">
`<span lang="HI">अक्षरा</span>' <span lang="HI">में महाभारत काल के एक सजीव और गौरवपूर्ण
अध्याय का पुनार्पण करता हुआ श्रेष्ठ व्याख्याकार सुमित्रा अग्रवाल का यह आलेख जो उस
महानायिका को समझने में तथा आज प्रचलित नारी</span>-<span lang="HI">विमर्श के संदर्भ
में दिशा प्रदान करेगा।</span>
<span lang="HI">- सम्पादक</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-autospace: none; text-indent: 2.0in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">``<span lang="HI">या नः श्रुता
मनुष्येषु स्त्रियो रूपेण सम्मताः।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-autospace: none; text-indent: 2.0in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">तासामेतादृशं
कर्म न कस्याश्चन शश्रुष ।।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">1<span lang="HI">।।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-autospace: none; text-indent: 2.0in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">क्रोधाविष्टेषु
पार्थेषु धार्तराष्ट्रेषु चाप्यीत।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-autospace: none; text-indent: 2.0in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
पाण्डुपुत्राणां कृष्णा शान्तिरिहाभवत् ।।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">2<span lang="HI">।।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-autospace: none; text-indent: 2.0in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अप्लवेऽम्भसि
मग्नानामप्रतिष्ठे निमज्जताम्।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-autospace: none; text-indent: 2.0in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">पाञ्चाली
पाण्डुपुत्राणां नौरेषा पारगाभवत् ।।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">3<span lang="HI">।।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 2in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">(<span lang="HI">सभापर्व के
अन्तर्गत द्यूतपर्व</span> - <span lang="HI">बहत्तरवाँ अध्याय</span>)<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">``<span lang="HI">मैंने मनुष्यों
में जिन सुन्दरी स्त्रियों के नाम सुने हैं</span>, <span lang="HI">उनमें से किसी ने
भी ऐसा अद्भुत कार्य किया हो</span>, <span lang="HI">यह मेरे सुनने में नहीं आया। कुंती
के पुत्र तथा धृतराष्ट्र के पुत्र सभी एक दूसरे के प्रति अत्यंत क्रोध में भरे हुए
थे</span>, <span lang="HI">ऐसे समय में यह द्रुपदकुमारी कृष्णा इन पांडवों को परम शांति
देनेवाली बन गयी। पांडव नौका और आधार से रहित जल में गोते खा रहे थे अर्थात् संकट के
अथाह सागर में डूब रहे थे</span>, <span lang="HI">किन्तु यह पाञ्चाली राजकुमारी इनके
लिये पार लगानेवाली नौका बन गयी।</span>''<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">यों तो
संपूर्ण महाभारत में अनेक स्थानों पर अनेक व्यक्तियों द्वारा व्यास की मानसकन्या द्रौपदी
के लिये अनेक प्रशंसापूर्ण उद्गार अभिव्यक्त किये गये हैं पर द्यूतसभा में उसके द्वारा
दर्शाये गये धैर्य</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">संयम</span>, <span lang="HI">सहिष्णुता
और गरिमा से अभिभूत हो कर्ण के द्वारा अभिव्यक्त उद्गार अद्भुत हैं। जीवन में कभी</span>-<span lang="HI">कभी ऐसा भी क्षण आता है जब व्यक्ति अपनी सहज प्रवृत्ति और पूर्वाग्रह को छोड़कर
उस क्षण का सत्य अभिव्यक्त करने के लिये स्वयं को बाध्य पाता है। कर्ण के जीवन का यह
ऐसा ही क्षण है। जो कर्ण अभी कुछ क्षणों पूर्व कटु से कटुतम और अश्लील से अश्लील शब्दों
में द्रौपदी की निंदा कर रहा था</span>, <span lang="HI">उसे</span> `<span lang="HI">वेश्या</span>'
<span lang="HI">तक कह रहा था</span> - <span lang="HI">वही कर्ण इस क्षणविशेष में स्वयं
को द्रौपदी को अलौकिक सामर्थ्य से अभिभूत पाता है और इसी विशिष्ट मनःस्थिति में सत्य
अनायास उसकी वाणी में फूट पड़ता है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
महाभारत के अरण्य में खिला एक ऐसा पुष्प है जिसका वर्ण न्यारा है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">गंध अत्यंत तीव्र और मादक है तथा जिसका सौन्दर्य भी अपनी अलग ही छटा लिये हुए
है। वह इस दुनिया का है भी और नहीं भी है। महाभारत की द्रौपदी लौकिक ही है</span>,
<span lang="HI">यों अलौकिकता भी उसमें है पर वह अलौकिकता उसकी विश्वसनीयता को ठेस नहीं
पहुँचाती है। अभिजात्य उसमें भरपूर है पर वह अभिजात्य भी उसको जकड़ नहीं पाता है। इस
परम सौंदर्यवती का सौन्दर्य अभिनव है</span>, <span lang="HI">मादक है पर उसका जीवन उसके
सौन्दर्य द्वारा संचालित नहीं है</span>, <span lang="HI">न ही वह अपने इस लोकोत्तर सौन्दर्य
पर निर्भर है। इस महाप्राज्ञा की बुद्धिमत्ता उसके व्यक्तित्व को एक धार देती है पर
यह बुद्धिमत्ता एक आदिम गंध से भी युक्त है। इस बुद्धिमत्ता ने द्रौपदी को अपने मूल्य
दिये हैं</span>, <span lang="HI">अपने निकष दिये हैं</span>- <span lang="HI">जिन पर वह
जीवन को तौलती है। उसका विवेक उसे दुर्योधन की दुर्दशा पर हंसने से नहीं रोकता तो साथ
ही अपने प्रिय पुत्रों का वध करनेवाले अश्वत्थामा को क्षमा करने के लिए भी प्रेरित
करता है। जिस अदम्य साहस ने उसे पाँचों पांडवों की भार्या बनना स्वीकार करने के लिये
प्रेरित किया है उसी साहस ने परंपरा को एक अभिनव मोड़ देकर अपने केशपाश की शपथ में
सखा कृष्ण को भी बांध लेने की सामर्थ्य दी है। पारदर्शिता उसके व्यक्तित्व का अभिन्न
अंग है</span>, <span lang="HI">मन की बात मन में रखना उसका स्वभाव नहीं है पर साथ ही
धैर्य अद्भुत है। इसी धैर्य ने द्रौपदी को वस्त्रहरण जैसे दारूण यातना में भी बिना
चटखे</span>, <span lang="HI">बिना टूटे बाहर आने की क्षमता दी है। स्वातंत्र्येच्छा
उसकी प्रबल है। इसी स्वातंत्र्येच्छा ने द्रौपदी को अज्ञातवास का समय सैरंध्री के रूप
में स्वयं निर्भर होकर व्यतीत करने के लिये प्रेरित किया और यही स्वातंत्र्येच्छा उसे
अपने जीवन का प्रत्येक निर्णय स्वयं करने और जीवन को अपनी दृष्टि से आंकने की क्षमता
भी देता है। जिजीविषा उसमें भरपूर है। यह जिजीविषा उसे न कभी हतास होने देती है न दिशाहारा
और यही प्रत्येक कठिन परिस्थिति से उसे उबार भी लेती है। व्यक्तित्व उसका तेजस्वी है</span>-
<span lang="HI">बाह्य तेजस्विता जन्मना है तो आंतरिक तेजस्विता अर्जित है। पर यह तेजस्विता
भी उसके जीवन का साध्य नहीं है। यह केवल साधन है उस अत्यंत स्वशासी</span>, <span lang="HI">आत्मनिर्भर</span>, <span lang="HI">मौलिक और कालजयी व्यक्तित्व की प्राप्ति
का। अपने जीवन की नियामक स्वयं बनकर वरण की स्वतंत्रता को उसने सर्वोपरि स्थान दिया
है फिर भले ही परिवेश स्वयंवर सभा का हो</span>, <span lang="HI">कुम्हारगृह के आंगन
का हो</span>, <span lang="HI">अज्ञातवास की विभीषिका की परछाई तले सांस लेते वनप्रांतर
का हो</span>, <span lang="HI">विराट के राजमहल का हो या कुरूक्षेत्र की युद्धभूमि का
हो। द्रौपदी का यह स्वशासी स्वभाव अपनी देह और अपने मन पर अन्य किसी का नियंत्रण स्वीकार
नहीं करता। पांडवों सदृश तेजस्वी पतियों के जीवन में भी द्रौपदी ने अपना एक विशिष्ट
स्थान रखा है और उनके निर्णयों को उसने अपनी ही तरह से प्रभावित भी किया है। कुरूक्षेत्र
का युद्ध यद्यपि सत्ता के उत्तराधिकार का युद्ध है पर पांडवों के हृदय में इस युद्ध
की चिन्गारी सुलगाये रखने में द्रौपदी का विशिष्ट योगदान है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
भारतीय इतिहास की एक ऐसे विशिष्ट नायिका है जो अपनी एक स्वतंत्र अस्मिता रखती है। महाभारतकार
ने अपनी इस नायिका का व्यक्तित्व ऐसा गढ़ा भी नहीं है कि वह छायासदृश पति का अनुसरण
करे। जब</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">जब उसकी अस्मिता को ठेस पहुँचती है तब</span>-<span lang="HI">तब उसने अपनी अस्मिता
की रक्षा का सशक्त प्रयास किया है</span> - <span lang="HI">रूढ़ियों और परंपरा को अतिक्रांत
करके भी</span>, <span lang="HI">द्यूतप्रसंग में स्वयं को दांव पर लगाने के औचित्य पर
प्रश्नचिन्ह लगाती हुई द्रौपदी पूछती है कि यदि मुझे दांव पर लगाने के पूर्व युधिष्ठिर
स्वयं को हार गये थे तो उन्हें मुझे दांव पर लगाने का क्या अधिकार था</span>? <span lang="HI">उद्योगपर्व में जब कौरवों</span>-<span lang="HI">पांडवों में संधि के लिए प्रयास
किया जा रहा है तब भी अपने पतियों के संधि</span>-<span lang="HI">प्रयास को देखते हुए
भी द्रौपदी श्रीकृष्ण से अपने अपमान के प्रतिकार का आग्रह करती है। कृष्ण</span>, <span lang="HI">युधिष्ठिर</span>, <span lang="HI">भीम</span>, <span lang="HI">अर्जुन</span>,
<span lang="HI">सहदेव</span>, <span lang="HI">नकुल और कर्ण</span> - <span lang="HI">अपने
जीवन में आनेवाले इन सातों पुरूषों से अपने विशिष्ट संबंधों के कारण द्रौपदी का समग्र
व्यक्तित्व इन्द्राधनुष की भांति विविध रंगछटाओं से शोभायमान हुआ। तत्कालीन समाज की
पतिव्रत्य और सदाचार</span>-<span lang="HI">व्यभिचार संबंधी धारणायें ठीक अद्यतन युग
सदृश नहीं है। इस संक्रांतिकाल में अनेक पुरातन प्रथायें अपना अस्तित्व खो रही हैं
तो अनेक नवीन प्रथायें अस्तित्व में आ भी रही हैं। इसीलिये द्रौपदी का विलक्षण व्यक्तित्व
एक विलक्षण जीवनानुभव से गुजरता है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
के व्यक्तित्व की एक अन्य विशिष्टता है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> - <span lang="HI">अपने व्यक्तित्व
के आधार पर गौरव अर्जित करने की सामर्थ्य। भारतीय संस्कृति में नारी का गौरव सामान्यतः
उसके मातृत्व पर अवलंबित है। पर द्रौपदी का गौरव उसके मातृत्व का अपेक्षी नहीं है।
अप्रतिम सुन्दरी</span>, <span lang="HI">परम बुद्धिमती</span>, <span lang="HI">तेजस्विनी</span>,
<span lang="HI">धृष्टद्युम्न की प्रिय बहिन</span>, <span lang="HI">पांडवों की सहधर्मचारिणी
वीर अर्जुन की प्रेयसी</span>, <span lang="HI">पूर्णपुरूष कृष्ण की सखी और इन्द्रप्रस्थ
की ऐश्वर्यमयी साम्राज्ञी</span> - <span lang="HI">इन्हीं रूपों में महाभारत में द्रौपदी
अवतरित होती है। युधिष्ठिर ने उसके लिये जिन विशेषणों का प्रयोग किया है वे हैं</span>
- <span lang="HI">प्रिया</span>, <span lang="HI">परमदर्शनीया</span>, <span lang="HI">पतिव्रता
और महाप्राज्ञा द्रौपदी की लौकिकता</span>, <span lang="HI">अलौकिकता</span>, <span lang="HI">बुद्धिमत्ता</span>, <span lang="HI">स्वातंत्र्येच्छा</span>, <span lang="HI">तेजस्विता</span>, <span lang="HI">परंपरा पर आघात करने की प्रवृत्ति</span>,
<span lang="HI">जीवन में मिली यातना</span>, <span lang="HI">यातना से गुजरते हुए भी बरती
गयी सहिष्णुता</span>, <span lang="HI">धैर्य और इन सबके साथ ही स्वयं की अस्मिता के
प्रति अभिव्यक्ति उत्कट आग्रह ने उसके व्यक्तित्व को एक अनोखा आकर्षण प्रदान किया।
व्यास ने अपनी मानसकन्या द्रौपदी को एक विशिष्ट व्यक्तित्व प्रदान किया है। उसका अंतःव्यक्तित्व
जितना तेजस्वी और प्रभावशाली है</span>, <span lang="HI">उतना ही तेजस्वी और प्रभावशाली
उसका बाह्य व्यक्तित्व भी है। द्यूतपूर्व में उसे दांव पर लगाते समय युधिष्ठिर ने सात
श्लोकों में द्रौपदी का जो मनोरम शाब्दिक वर्णन अंकित किया है अत्यंत प्रभावशाली है।
स्थितप्रज्ञ युधिष्ठिर कहते हैं-</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">``<span lang="HI">जो न नाटी
है न लंबी न कृष्णवर्णा है न अधिक रक्तवर्णा तथा जिसके केश नीले और घुंघराले हैं</span>,
<span lang="HI">उस द्रौपदी को दांव पर लगाकर मैं तुम्हारे साथ जुआ खेलता हूँ। उसके नेत्र
शरदऋतु के प्रफुल्ल कमलदल के समान सुन्दर एवं विशाल हैं। उसके शरीर से शारदीय कमल के
समान सुगन्ध फैलती रहती है। वह शरदऋतु के कमलों का सेवन करती है तथा रूप में साक्षात्
लक्ष्मी के समान है। पुरूष जैसी स्त्री प्राप्त करने की अभिलाषा रखता है</span> - <span lang="HI">उसमें वैसा ही दयाभाव है</span>, <span lang="HI">वैसी ही रूप सम्पत्ति है तथा
वैसे ही शील</span>-<span lang="HI">स्वभाव है। वह समस्त सद्गुणों से संपन्न तथा मन के
अनुकूल और प्रिय वचन बोलने वाली है। मनुष्य धर्म</span>, <span lang="HI">काम और अर्थ
की सिद्धि के लिये जैसी पत्नी की इच्छा रखता है</span>, <span lang="HI">द्रौपदी वैसी
ही है। वह ग्वालों और चरवाहों से भी पीछे सोती और सबसे पहले जागती है। कौन</span>-<span lang="HI">सा कार्य हुआ और कौन</span>-<span lang="HI">सा नहीं हुआ</span>, <span lang="HI">इन सबकी वह जानकारी रखती है। उसका स्वेदबिन्दुओं से विभूषित मुख कमल के समान
सुन्दर और मल्लिका के समान सुगन्धित है। उसका मध्यभाग वेदी के समान कृश दिखाई देता
है। उसके सिर के केश बड़े</span>-<span lang="HI">बड़े हैं मुख और ओष्ठ अरूणवर्ण के हैं
तथा उसके अंगों में अधिक रोमावलियाँ नहीं है। सुबलपुत्र</span>! <span lang="HI">ऐसी
सर्वांङ्सुन्दरी सुमध्यमा पाञ्चाल कुमारी द्रौपदी को दांव पर रखकर मैं तुम्हारे साथ
जुआ खेलता हूँ</span>, <span lang="HI">यद्यपि ऐसा करते हुए मुझे महान कष्ट हो रहा है।</span>''<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आज की आधुनिक
नारी जब पीछे मुड़कर देखती है तब उस प्राचीन मिथकीय इतिहास में उसे सभा में खड़ी न्याय
मांगती अपने अधिकार के लिये संघर्ष करती मनस्विनी द्रौपदी प्रतिमानस्वरूप दिखायी देती
है। वधू की परंपरागत भूमिका के घेरे से बाहर आकर द्रौपदी एक आत्मस्थित मनस्विनी
स्त्री की भूमिका में संचरण कर अपनी अस्मिता की रक्षा का दायित्व स्वयं पर ले लेती
है और सारे परंपरागत प्रतिमानों को अतिक्रमित करती हुई एक नये क्षितिज को स्पर्श करती
है। द्रौपदी के व्यक्तित्व की यही चिरंतन आधुनिकता उसे परंपराभंजक नवोन्मेषशालिनी प्रतिभा
के मानस से जोड़ देती है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> - ``<span lang="HI">मैंने जब कहानी लिखने के लिये
कलम पकड़ी तो यह मेरे जेहन का तकाजा था कि मेरी कहानी की किरदार वह औरत होगी जो द्रौपदी
की तरह भरी सभा में कोई सवाल पूछने की जुर्रत रखती हो।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">(<span lang="HI">द्रौपदी से
द्रौपदी तक</span> - <span lang="HI">अमृता प्रीतम</span>, <span lang="HI">पृष्ठ</span>
10-11)<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none;">
<span style="color: #993300; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
<b><u><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">क्या</span></u></b><u><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;"> <b>द्रौपदी</b>
<b>मनस्विनी</b> <b>बन</b> <b>पाई</b> <b>है</b></span></u><u><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-weight: bold;">?<o:p></o:p></span></u></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none; text-indent: .5in;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">डॉ. सुमित्रा अग्रवाल<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">``<span lang="HI">मैंने जब
कहानी लिखने के लिये कलम पकड़ी तो यह मेरे जेहन का तकाजा था कि मेरी कहानी की किरदार
वह औरत होगी जो द्रौपदी की तरह भरी सभा में कोई सवाल पूछने की जुर्रत रखती हो</span>....
<span lang="HI">इसलिये कह सकती हूँ कि मेरी कहानियों में जो भी किरदार हैं</span>, <span lang="HI">उन औरतों के किरदान जिन्दगी से ही लिये हुये हैं</span>, <span lang="HI">लेकिन
उन औरतों के जो यथार्थ और यथार्थ का फासला तय करना जानती है</span> - <span lang="HI">यथार्थ जो है</span>, <span lang="HI">और यथार्थ जो होना चाहिये</span> - <span lang="HI">और वह जो द्रौपदी की तरह भरी सभा में वक्त के निजाम से कोई सवाल पूछने की जुर्रत
रखती है।</span>''1<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अमृता प्रीतम
का उपर्युक्त मंतव्य यह सोचने के लिये प्रेरित करता है कि ऐसा क्या है इस प्राचीना
द्रौपदी में जो आज की अति आधुनिक और स्वतंत्रचेता लेखिका के लिये भी वह रोलमॉडल बनकर
उसके मानस में विराज रही है और इसी के साथ नित नये रूप धारणकर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">नये सवालों के साथ काल के समान खड़ी हो रही है। उसके सवालों की धार पहले भी
बड़ी पैनी थी</span>, <span lang="HI">आज भी वह उतनी ही पैनी है। कहाँ से पाई उसने यह
धार</span>? <span lang="HI">कब तक उसका सवाल हवा में यों ही खड़ा रहेगा</span>? <span lang="HI">भविष्य की नारी भी क्या उसके सवालों की ध्वनि में अपने सवालों के बीज देखेगी</span>?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">कैसी है
यह द्रौपदी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? <span lang="HI">इस प्रश्न का उत्तर खोजने के लिये जब समुद्र के
समान विशाल</span>, <span lang="HI">वहन और गंभीर महाभारत खोलते हैं तो यज्ञ की अग्नि
से बाहर आती पूर्णयौवना</span>, <span lang="HI">सर्वांगसुंदरी</span>, <span lang="HI">नित्ययौवना द्रौपदी दिखाई देती है। उसका प्रादुर्भाव और अधिक असाधारण बनाने
के लिये कवि ने एक चमत्कार की सृष्टि की है जो द्रौपदी की महानता और शक्तिमत्ता को
प्रकर्ष तक पहुँचाता है। यज्ञ की ज्वालाओं से अपनी मानसपुत्री द्रौपदी को आविर्भूत
होते दर्शाकर महामुनी व्यास ने लौकिकता पर अलौकिकता का दर्शन देते हुये उसे एक अभिनव
व्यक्तित्व प्रदान किया है। महाभारत के पटल पर उसका अविर्भाव देवों</span>, <span lang="HI">यक्षों और मानवों द्वारा समान रूप से काम्य स्त्री के रूप में हुआ है। युधिष्ठिर
के शब्दों में एक पुरूष जैसी स्त्री की कामना करता है</span> - <span lang="HI">द्रौपदी
वैसी ही है। आकर्षण उसका दुनिर्वार है</span>, <span lang="HI">कमनीयता लुब्ध करनेवाली
है</span>, <span lang="HI">बुद्धिमत्ता चमत्कृत करनेवाली है</span>, <span lang="HI">धैर्य
अभिभूत करनेवाला है और तेजस्विता प्रखर है। उसका गतिशील उर्जासंपन्न स्त्रीत्व</span>,
<span lang="HI">परिवेश से समायोजन की उसकी अद्भुत क्षमता</span>, <span lang="HI">जागृत
विवेक</span>, <span lang="HI">समर्थ मनस्विता</span>, <span lang="HI">सहज मनःपूत व्यक्तित्व
सभी मिलकर उसे एक ऐसे तेजोवलय में स्थापित करते हैं जो उसके जन्मना तेजराशि रूप के
अनुरूप ही है। वह मानो सीता</span>, <span lang="HI">मैत्रेयी और रति का सम्मिलित नारी
विग्रह है। महाभारत में उसका स्त्रीत्व इतना प्रभावशाली है कि उसके समक्ष द्रौपदी के
स्त्री</span>-<span lang="HI">जीवन की विविध भूमिकायें नेपथ्य में चली जाती हैं और केवल
उसका सचेतन स्त्रीत्व सम्मुख रह जाता है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">भारतीय
स्त्रीत्व के समस्त आदर्शों का मूर्त रूप होने पर भी वह लौकिक ही है। हिमालयी बहुपतित्वयुक्त
प्रदेशों में वह देवी की स्थानापन्न है। उसके नाम पर बलि दी जाती है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">पूर्वकाल में वहाँ पांडवनृत्य में उसकी भूमिका का निर्वाह करनेवाली अभिनेत्री
उसके नाम पर बलि दी गई बकरी का खून पीती थी और द्रौपदी की आत्मा द्वारा अविष्ट होकर
अपनी भूमिका का निर्वषन पूर्ण जीवंतता के साथ करती थी। इसीलिये प्रत्येक स्त्री के
अंदर द्रौपदी सांस लेती है</span> - <span lang="HI">अपनी ही तरह से। यही उसके सार्वकालिक
आधुनिक व्यक्तित्व का केंद्रबिंदु है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
मे एक सनसनाता चैतन्य है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">एक ऐसी उर्मि है कि अपने स्थान और
काल को लांघकर अपने युग के विभूतिपुरूष श्रीकृष्ण से वह सख्य स्थापित कर पाती है। यह
सख्य उसके व्यक्तित्व का पूरक बनकर उसे समृद्ध करता है। यह उर्मि उसे नित नवीना बनाये
रखती है और यह पूर्णता</span>, <span lang="HI">यह समृद्धि</span>, <span lang="HI">यह
संपन्नता</span>, <span lang="HI">उसके आकर्षण में एक दीप्ति उत्पन्न करती है। जीवन के
अन्य सभी रूढ़</span>, <span lang="HI">सम्बन्ध व्यक्ति को पूर्ण करते हैं पर उस पूर्णता
के पश्चात् भी कुछ ऐसा रह जाता है जो उसमें समा नहीं पाता। उसी कुछ को द्रौपदी ने इस
सख्य में समो दिया है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">एक आधुनिक
स्त्री का मानस स्वकेन्द्रित होता है। उसी स्वकेन्द्रित मानस के द्वारा लिये गये निर्णय
को वह सुविधा के अनुसार भिन्न</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">भिन्न व्यक्तियों से पूर्ण कराती
है और इस सारे आयोजन के केन्द्र में स्वयं स्थित रहती है। द्रौपदी का आधुनिक मानस भी
स्वयं केन्द्र में स्थित रहकर अपने द्वारा लिये निर्णयों को अन्य शक्तियों की सहायता
से पूर्ण करता है। महाभारत की नायिका द्रौपदी अपने समय से भिन्न या विपरीत व्यक्तित्व
अर्जित कर सकी है। उसकी विशिष्ट आनुवंशिक तथा पारिवेशिक शक्तियाँ इस संदर्भ में उसकी
सहायक हुई हैं।</span> `<span lang="HI">स्व</span>' <span lang="HI">से निर्मित स्वातंत्र्यचेतना
का विकास वह इस सीमा तक करती है कि उसके प्रकाश में एक स्वतंत्र जीवनस्वप्न वह न केवल
देखती है अपितु उसके आधार पर अपने जीवन और परिवेश का मूल्यांकन भी करती है</span>,
<span lang="HI">विदुषी</span>, <span lang="HI">पंडिता</span>, <span lang="HI">महाप्राज्ञा
द्रौपदी इसी विशिष्ट संदर्भ में</span> `<span lang="HI">मनस्विनी</span>' <span lang="HI">है। यह मनस्विनी युधिष्ठिर द्वारा हारे गये तेरह वर्षों के काल को मुट्ठी से
सरकने नहीं देती</span> - <span lang="HI">उसे बांधे रखती है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">महाभारतकालीन
समाज में स्त्री का स्थान पतनोन्मुख था उसके गौरव की दीप्ति धुंधली पड़ती जा रही थी।
पर स्त्री के इस दासत्वकाल में द्रौपदी एक प्रज्वलित दीपशिखा के रूप में महाभारत के
पटल पर उभरती है। वह अदम्य स्वातंत्र्यचेतना द्वारा परिचालित है। अपने स्वयंवर को यह
मनस्विनी अपने अपार मनोबल से वास्तविक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> `<span lang="HI">स्वयं</span>-<span lang="HI">वर</span>' <span lang="HI">बना देती है। विवाह के पश्चात् उसका बहुपतित्व उसे
कुंठित नहीं बनाता</span> - <span lang="HI">उसकी प्रभा में और भी दीप्ति ला देता है।
पांडवों सदृश्य अमित तेजस्वी वीरों की पत्नी के रूप में वह अपने गौरव का स्मरण महाभारत
में अनेक स्थलों पर करती है जिससे स्पष्ट है कि यह बहुपतित्व द्रौपदी की सामर्थ्य में
श्रीवृद्धि कर उसे और अधिक गौरवशालिनी और अधिक समर्थ तथा और अधिक आकर्षक बनाता है।
भिन्न</span>-<span lang="HI">भिन्न व्यक्तित्व से युक्त अपने पांचों पतियों को एकसूत्र
में आबद्ध रखने में समर्थ द्रौपदी की प्रशंसा महाभारत के अनेक प्रमुख व्यक्तियों ने
की है</span>, <span lang="HI">अपने सफल बहुपतित्व से समर्थ बनी द्रौपदी युगपुरूष कृष्ण
की सखी बनती है। सखी बनकर इस सख्य को वह केवल भावात्मक आयाम तक सीमित नहीं रखती अपितु
जीवन के प्रत्येक आयाम में वह इस सख्य को मूर्त रूप प्रदान कर सखा कृष्ण का आवाहन करती
है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
का बहुपतित्व उसकी सामर्थ्य में किस प्रकार वृद्धि कर उसे भारतीय इतिहास पुराण की सर्वश्रेष्ठ
स्त्री के रूप में प्रतिष्ठित करता है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> - <span lang="HI">इस तथ्य की स्थापना
के क्रम में एक अन्य सत्य उद्घाटित हुआ कि आदिवासी स्त्री की मूल्य संकल्पना</span>,
<span lang="HI">प्रखर स्वातंत्र्यचेतना और बहुपतित्व के निर्वाह की अद्भुत सहज क्षमता
महाभारत की द्रौपदी में उसी रूप और मात्रा में विद्यमान है। यह सत्य इस तथ्य का संकेतन
है कि द्रौपदी की आनुवांशिकता का घनिष्ठ सम्बन्ध इस स्वतंत्र समर्थ आदिवासी स्त्री
से है और उसका अग्नि से जन्म उसके व्यक्तित्व के अग्निसंस्कार का संकेतक है। परिस्थिति
जन्य प्रमाण इस अवधारणा का समर्थन करते हैं।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
को देखकर प्रतीत होता है कि द्रौपदी यानि व्यास महामुनि के मन की स्त्री विषयक कल्पना
तो नहीं है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? <span lang="HI">महामुनि को अभिप्रेत वास्तविक स्त्री संभवतः द्रौपदी
के रूप में उन्होंने साकार की है। इसलिये वह</span> `<span lang="HI">है</span>' `<span lang="HI">जैसी ही है</span>' - <span lang="HI">बनती नहीं गई है। स्त्रीत्व के सारे सौन्दर्य</span>,
<span lang="HI">सारे माधुर्य</span>, <span lang="HI">सारी शालीनता</span>,<span lang="HI"> स्त्री में निहित स्त्रीत्व की धारदार अस्मिता</span>, <span lang="HI">स्वत्व
का प्रचंड भान अखंड सेवावृत्ति</span> - <span lang="HI">इन सबका प्रतीक है द्रौपदी।
द्रौपदी जो भारतीय बहुपतित्व की आनंदप्रद देवी भी है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">द्रौपदी
की प्रासंगिकता और आधुनिकता की दृष्टी से मृणाल कुलकर्णी के विचार महत्त्वपूर्ण है
जिन्होने दूरदर्शन के धारावाहिक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> `<span lang="HI">द्रौपदी</span>' <span lang="HI">में द्रौपदी के पात्र को जीवन्त किया है। उनकी दृष्टी में</span>, ``<span lang="HI">पूरे विश्व में वह अपने हक के लिये अकेली लड़ती है। वास्तव में द्रौपदी के
अन्दर सीता</span>, <span lang="HI">गार्गी और क्लियोपेट्रा का अद्भुत संगम नजर आता है।
द्रौपदी ही महाभारत की धुरी है। उसी के चारों और महाभारत की समूची कहानी घूमती है।
वह पांडवों की शक्ति और प्रेरणा है। द्रौपदी अपने समय से बहुत आगे थी वास्तव में वह
हर समय की महिला का प्रतिनिधित्व करती है। यही वजह है कि द्रौपदी का पात्र आज भी प्रासंगिक
है।</span>''2<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">स्त्री
की बदलती तस्वीर की बात उठने पर संदर्भित किया गया है द्रौपदी को। कुरूसभा में द्रौपदी
ने जो प्रश्न उठाया है वह आज भी उठाया जा रहा है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> - <span lang="HI">नये संदर्भों
में</span>, <span lang="HI">नये रूपों में। इस विषय में मृदुला गर्ग सदृश विचारशील लेखिका
का मंतव्य दृष्टव्य है</span> - ``<span lang="HI">मुझे लगता है</span>, <span lang="HI">द्रौपदी के प्रश्न का उत्तर हमें मध्यवर्ग की औरत के बजाय श्रमिकवर्ग की औरत
ही दे सकती है। वह जानती है कि उसका मूल्य उसकी कल्याणकारी शक्ति में निहित है। उसे
अपने प्रभाव का दायरा बढ़ाना होगा</span>, <span lang="HI">जिसमें घर</span>-<span lang="HI">गृहस्थी से आगे बढ़कर वह परिवेश और पर्यावरण को भी समेट सके। उसके लिये जरूरी
है कि सरकार स्थानीय पर्यावरण के रखरखाव</span>, <span lang="HI">प्रबंध और नवीनीकरण
का अधिकार महिलाओं को दे दें।</span>''3<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">अपनी इसी
आधुनिकता के कारण महाभारत की बीजस्वरूपा प्राचीना द्रौपदी आधुनिक भारतीय साहित्य में
अनेक रंगों में</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">अनेक रूपों में स्वयं को अभिव्यक्त कर रही है।
यह उसके व्यक्तित्व की शक्ति है कि अनेक प्रतिष्ठित मनस्वी सर्जकों ने उसके बहुआयामी
व्यक्तित्व को अनेक नवीन आयामों में देखा है। ये सभी नवीन आयाम मिलकर जिस प्रतिमा का
निर्माण करते हैं वह प्रतिमा अत्यंत अनूठी है। आधुनिक भारतीय भाषाओं में द्रौपदी के
मिथकीय पुनःसर्जन में उसके व्यक्तित्व की जिस विशिष्टता को प्रमुखता से रेखांकित किया
गया है वह है उसकी शक्तिमत्ता</span>, <span lang="HI">उसकी तेजस्विता</span>, <span lang="HI">उसकी सनातन आधुनिकता। असमिया महाभारत से लेकर अति नवीन सृजनों तक उसकी यह विशिष्टता
बनी रही है। कहीं वह पांडवों की विजयिनी सेना का नेतृत्व कर रही है</span>, <span lang="HI">कहीं भारतमाता के रूप में अन्याय के प्रतिकार की शपथ ले रही है</span>, <span lang="HI">कहीं पांडवों की गांडीव शक्ति है और कहीं वीरांगना क्षत्राणीरूप होकर युद्धकथाओं
को सुनकर पुलकित हो रही है। सभी स्थानों पर वह पांडवों को चैतन्य करनेवाली ऊर्जा है।
वह कृष्णप्रीति के रंग में रंगी है पर साथ ही मनस्विनी स्वयंसिद्धा है। उसका मनःपूत
व्यक्तित्व अपनी ही पवित्रता से शुचितासंपन्न है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">आधुनिक
स्त्री-विमर्श जिस शक्तिस्वरूपा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">स्वयंसिद्धा</span>, <span lang="HI">मनस्विनी नारी की प्रतिमा सामने रखकर अपनी बात कह रहा है वह प्रतिमा महामुनि
व्यास ने महाभारत में हजारों वर्षों पूर्व ही गढ़कर लोकमानस में प्रस्थापित कर दी थी।
यह द्रौपदी निरंतर मेरे मन में बसी रही</span>, <span lang="HI">नित्य नवीन रूपों में
मन के आकाश में उदित होती रही और इसी क्रम में पुनः अमृता प्रीतम की द्रौपदी मन के
आकाश में आ खड़ी होती है-</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">``<span lang="HI">मैं जन्म
जन्म की द्रौपदी हूँ</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> मैं पाँच तत्व की काया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">....<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> किसी एक तत्व से ब्याही हूँ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">....<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> जुए की वस्तु की तरह</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> राजसभा में आई थी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> इस जन्म में भी वह कौरव हैं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> वही चेहरे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="HI">वही मोहरें</span>,
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> और उन्होंने वही बिसात बिछायी है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> मैं वही पांच तत्व की काया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> मैं वही नारी द्रौपदी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> आज जुए की वस्तु नहीं हूँ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> मैं जुआ खेलने आयी हूँ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">....<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> मैं जन्म</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-<span lang="HI">जन्म की द्रौपदी
हूँ।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> पूरा समाज कौरवों ने जीत लिया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> और नया दांव खेलने लगे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> तो पूरी सियासत दांव पर लगा दी।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> मैंने दाएँ हाथ से समाज हार दिया</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> बायें हाथ से सियासत हार दी</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> लेकिन कौरव दुहाई देते हैं-</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> कि पांच तत्व</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">... <span lang="HI">मेरे पांच
पांडव हैं</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> मैं भरी सभा से उठी हूँ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> और पाँचों जीतकर लायी हूँ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.35pt; text-indent: 2in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> मैं जन्म जन्म की द्रौपदी हूँ।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">''4<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">1. <span lang="HI">द्रौपदी से द्रौपदी तक</span> -
<span lang="HI">अमृता : एक नजरिया</span>/<span lang="HI">इमरोज</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">2. <span lang="HI">नवभारत टाइम्स</span>, <span lang="HI">मृणाल कुलकर्णी</span> 15/10/2001 <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">3. <span lang="HI">मृदुला गर्ग</span>, <span lang="HI">नवभारत टाइम्स</span> 15/10/2001<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.1in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">4. <span lang="HI">द्रौपदी से द्रौपदी तक</span> -
<span lang="HI">अमृता : एक नजरिया</span>/<span lang="HI">इमरोज</span><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: .1in; mso-layout-grid-align: none; text-align: center; text-autospace: none;">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-0-0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">डॉ. सुमित्रा अग्रवाल </span><span style="color: #cc3300; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEinGNVZ-BsLJUAP_iE-ArHnoD_VfVKUemdy4Hx7oB-9S5prNsYnr1nAWcn7MCGaD4450LnYlOWNgPwQv98i82sIvP1C4q9CMRGIKsiXm_rrRkJ4lI64eBrZgvXzkc8vK7U4E5itC-1hco8/s1600/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="191" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEinGNVZ-BsLJUAP_iE-ArHnoD_VfVKUemdy4Hx7oB-9S5prNsYnr1nAWcn7MCGaD4450LnYlOWNgPwQv98i82sIvP1C4q9CMRGIKsiXm_rrRkJ4lI64eBrZgvXzkc8vK7U4E5itC-1hco8/s200/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">13 सितंबर 1947 को कराची
पाकिस्तान में जन्म </span><span style="color: teal; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">राजस्थान यूनिवर्सिटी से
महाभारत की द्रौपदी और आधुनिक रूप विषय पर 2007 में डी.लिट् के लिए थीसिस जमा किया
गया।</span><span style="color: teal; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">1992 में एस.एन.डी.टी.
यूनिवर्सिटी</span><span style="color: teal; font-size: 12.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> मुंबई से नरेश मेहता के काव्य में
मिथकीय चेतना विषय पर पीएच-डी. जिसके लिए 3 वर्ष तक जीआरएस प्राप्त।</span><span style="color: teal; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">मुंबई यूनिवर्सिटी के
स्नातकोत्तर विभाग में व्याख़्याता तथा सोफिया कॉलेज में व्याख्याता के रूप में
अध्यापन।</span><span style="color: teal; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #ff6600; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">प्रकाशन : </span></b><span style="color: #ff6600; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #ff6600; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">नरेश मेहता के काव्य में
मिथकीय चेतना शीर्षक से आनंद प्रकाशन द्वारा 1994 में पुस्तक प्रकाशित</span><span style="color: #ff6600; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #ff6600; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">विभिन्न प्रतिष्ठित
पत्रिकाओं में 15 रिसर्च पेपर तथा 50 से अधिक समीक्षाएँ तथा लेख प्रकाशित</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<b><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">संप्रति : </span></b><span style="color: blue; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: blue; font-size: 12pt;">“</span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">बहुपतित्व
: एक तुलनात्मक अध्ययन – खस आदिवासी समाज तथा महाभारत की द्रौपदी के विशेष संदर्भ
में</span><span lang="HI" style="color: blue; font-size: 12pt;">”</span><span style="color: blue; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">संपर्क : </span></b><span style="color: #cc3399; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">बी/604</span><span style="color: #cc3399; font-size: 12.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> वास्तु टावर </span><span style="color: #cc3399; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">एवरशाइन नगर</span><span style="color: #cc3399; font-size: 12.0pt;">,</span><span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> मलाड (पश्चिम) </span><span style="color: #cc3399; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">पिन : 400 064</span><span style="color: #cc3399; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">मो. 98921 38846<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: Mangal; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 12pt;"><span style="color: #444444;">-0-0-0-0-</span></span><span style="color: #ff6600; font-family: 'Arial Unicode MS'; font-size: 12pt; line-height: 115%; text-align: center; text-indent: 0.5in;"> </span></div>
<br />
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-7179727659747629722012-09-09T07:56:00.003-07:002012-09-09T08:04:13.044-07:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #990000;">’रचना समय” में प्रकाशित शालिनी माथुर के बहुचर्चित आलेख ’व्याधि पर कविता या कविता पर व्याधि’ (http://wwwrachanasamay.blogspot.in/2012/06/blog-post.html) और डॉ. दीप्ति गुप्ता के आलेख ’प्रतिवाद का प्रतिवाद’ (http://wwwrachanasamay.blogspot.in/2012/08/blog-post_6208.html) के क्रम में प्रस्तुत है वरिष्ठ कथाकार, चित्रकार और पत्रकार प्रभु जोशी का बहुचर्चित आलेख ’कविता का कहीं कोई मगध तो नहीं?’. आग्रह है कि इसके साथ ही प्रकाशित राहुल ब्रजमोहन का आलेख भी आप अवश्य पढ़ें.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #990000;"></span></div>
<br />
<br />
<br />
<div style="text-align: center;">
<span style="color: red; font-size: large;">'कविता का कहीं कोई मगध तो नहीं ?'</span></div>
<div style="text-align: center;">
<span style="color: red;"><br /></span></div>
<div style="text-align: center;">
<span style="color: #134f5c; font-size: large;">प्रभु जोशी</span></div>
<div style="text-align: center;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
'<span style="color: #3d85c6;">कथादेश' के ताजा अंक को देखकर यह सुखद विस्मय हुआ कि मूलत: कहानी पर केन्द्रित एक पत्रिका ने अपने पृष्ठों पर कविता को लेकर, इस उत्तर-औपनिवेशिक समय में, सर्वथा नये कोण से एक ऐसी बहस को जन्म दे दिया है, जिसे जरूरी तौर पर किसी कविता-केन्द्रित पत्रिका से बहुत पहले उठना चाहिए था </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कदाचित यह वहां इसलिए सम्भव नहीं हो सका, चूंकि एक लम्बे कालखण्ड से वहां से बहस बिदा हो चुकी है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">और अब बहस इस पर भी नहीं होती कि बहस क्यों नहीं हो रही है ? दरअसल , यह क्षम्य है क्योंकि उनकी किंचित् अपरिहार्य-सी विवशताएं हैं</span><span style="color: #3d85c6;">मसलन, सम्प्रति वे एक दूसरे की कविता के 'श्रेष्ठ' और 'श्रेष्ठतर' बताने की परिश्रम-साध्य तार्किक युक्तियों को आविष्कृत करने में लगे हुए हैं</span><span style="color: #3d85c6;">नतीजतन उनके पास अवकाश का ही सबसे बड़ा अभाव है </span><span style="color: #3d85c6;">वे यदा-कदा अपनी उन एक-सी जान पड़ने वाली पत्रिकाओं के पृष्ठों पर, परस्पर एक दूसरे से मिथ्या-असहमति प्रकट करते रहते हैं, जबकि अप्रत्यक्ष रूप से वे एक दूसरे से पूरी तरह सहमत हैं</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">वस्तुत: वहां. उन सब के बीच एक अप्रकट समन्वय है</span><span style="color: #3d85c6;">एक ऐसा मतैक्य है, जिसके पार्श्व में हितों की अखण्ड सूत्रबद्घता है</span><span style="color: #3d85c6;">वे मोलियर के पात्रों की तरह एक दूसरे को बधाइयां देते हुए बरामद किये जा सकते हैं</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">बहरहाल कहना न होगा कि उनके बीच मूल-समस्या 'महानता' के निर्धारण की है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">सबके अपने-अपने महान हैं , और गाहे-ब-गाहे जिनका 'महा-मस्तकाभिषेक' चलता रहता है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">सबके अपने-अपने 'कुलश्रेष्ठ' हैं तथा यह चेतावनी जारी कर दी गई है कि उनके 'रचे हुए' की 'मौलिकता' और 'महानता' के प्रति सभी प्रकार की आशंकाओं को पूर्णत: स्वाहा करने के बाद ही कोई उनकी कविता के निकट आये </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यह आकस्मिक नहीं कि, कविता के कुछेक 'कुलशील' तो ऐसे भी हैं, जो ऐसे अप्रत्याशित खतरे का पूर्वानुमान लगा कर अपने काव्य-कुटुम्बियों के सदस्यों की कविता के विषय में होठों को 'अद्रभुत' शब्द से ही खोलते हैं </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">और यदि उनके लिए इस शब्द को प्रतिबंधित कर दिया जाये तो वे हमेशा के लिए गूंगे ही हो जायें </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यह अब कतई विस्मय की बात नहीं कि कविता के क्षेत्र् में 'प्रतिमान' शब्द को अब पूरी तरह लज्जास्पद बना दिया गया है</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">और आलोचना-दृष्टि की बात करने वालों को ताकीद कर दी गई है कि वे इस शब्द से एक किस्म की 'हाइजीनिक-डिस्टेंस' बनाकर रखें </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यह अवश्यम्भावी है, ताकि आप 'समझ की रूग्णता' के शिकार होने से बचे रह सकें </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">......कहना न होगा कि अब उस 'काल' की तो कभी की अन्त्येष्टि हो चुकी है, जिसमें कभी कविता के नये पुराने 'प्रतिमानों' की कागारौल मची रहती थी</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">अब 'प्रतिमान' नहीं बस 'पैराडाइम' हैं, जो साहित्य में पूर्व 'प्रतिमानों' के मरणासन्नता की सर्वज्ञात सूचना है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">'पैराडाइम' सुविधाजनक प्रविधि से 'दाये' या 'बाये' शिफ्ट होता रहता है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">हालांकि, एक 'विचारधारा' के पराभव के पश्चात बायीं तरफ शिफ्ट होने में किंचित अड़चनें उठ आती हैं </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">अत: अब किसी भी कोण के शिफ्ट को अनिवार्यत: बायां ही मान लिये जाने का अभूतपूर्व और अघोषित प्रस्ताव है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">और, अब वामांगियों को विषयवस्तु बनाकर जो कुछ भी रचेगा, वह स्तुत्य ही होगा </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">चूंकि यह 'दबी हुई अस्मिताओं' का उदयकाल है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कुल मिलाकर निश्चय ही 'घनमंथन' की इस परिस्थिति की निर्मिति में वामालोचना की वयोवृद्घावस्था ने भी काफी हद तक इमदाद की है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">फिर नव-उदारवाद के आगमन के साथ ही उन्हें अवकाश पर भी भेज दिया गया है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">बहरहाल, 'कथादेश' के दो अंकों में कदाचित् साहित्य में पहली दफा ''कविता और पोर्नोग्राफी'' के अप्रत्यक्ष गठजोड़ पर हो रही इस तरह की जिरह को पढ़कर मुझे साठ के दशक की यूरो-अमेरिकी गर्ली-मेगजींस का स्मरण हो आया, जिनमें पोर्न-इंडस्ट्री की पूंजी लगी हुई थी </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यह प्रिंट में पोर्न को प्रविष्टि दिलाने का ही सुविचारित उपक्रम था, ताकि उसे एक यथेष्ट कानून-सम्मत हैसियत हासिल हो सके </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">उन महिला पत्रिकाओं में उनके सम्पादकीय एकांश के कर्मचारी ही हर अंक में नित नये नामों से चिट्टिठयां लिखा करते थे</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">पत्र्-सम्पादक नामक स्तंभ में वे स्वयं ही स्त्रियां बनकर अपनी यौन संबंधी समस्याओं के विषय में विस्तार से निर्भीक भाषा में लिखते थे कि उनके स्तन का आकार या कुचाग्रों का रंग ऐसा-वैसा होता जा रहा है</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">योनि संकुचन की शिथिलता बढ़ गयी है...संसर्ग में आनन्द का चरमोत्कर्ष चला गया है.....'बताइये मैं क्या करूं ?' बाद में वे ही ऐसे प्रश्नों के सन्दर्भ में 'विज्ञान का मुखौटा' लगाकर मिथ्या-गंभीरता के साथ उत्तर तैयार कर के छापते थे, जो उत्तरोत्तर, भाषा के 'सेन्सुअस-इडियम' से अलंकृत किये जाने लगे कि जिसके चलते स्त्रियों से ज्यादा पुरूष पाठकों के 'यौनिक-आनंद' का पाठ-विस्तार होने लगा.</span><br />
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">रति रोगों की समस्या के समाधान के बहाने , धीरे-धीरे इन पत्रिकाओं में सेक्स को इतना 'ट्रांसपेरेण्ट' बनाया जाने लगा कि हिन्दी के हमारे 'खुला खेल फरूक्काबादी' वाले जुमले का सफल चरितार्थ होने लगा </span><span style="color: #3d85c6;">अब युवतियां पुरूष मित्रों से अपने संसर्ग की इच्छा समस्या और सलाह को समूचे सांस्कृतिक संकोच को तोड़कर रखने लगी </span><span style="color: #3d85c6;">और जब आर्गेज्म को लेकर समस्याएं रखी जाने लगीं तो थोड़े ही वक्त में वे पत्रिकाएं लगभग 'सॉफ्ट पोर्न' की रूप-सज्जा में आ गयीं और उन्होंने बिक्री के मार-तमाम अकल्पित कीर्तिमान बनाने शुरू कर दिये</span><span style="color: #3d85c6;">....... बहरहाल, दुर्भाग्यवश प्रिंट में हमारे यहां स्त्री-यौनिकता का ऐसा सार्वदेशीय खुलापन हासिल करने में मार-तमाम कई अड़चने थीं, लेकिन भला हो कि भारत में एड्स का छींका सौभाग्यवश अमेरिका के 'सेण्टर फॉर डिसीज कण्ट्रोल' की कृपा से ऐसा टूटा कि हम बहुत जल्दी उन तमाम गर्ली-मेगजींस को पछाड़ने की हैसियत में आ गये </span><span style="color: #3d85c6;">'नाको' के कण्डोम-प्रमोशन कार्यक्रम ने इस उपलब्धि में आशाजनक अभिवृध्दि की । ये माध्यमिक शाला के बच्चों तक में ज्ञानार्जनार्थ वितरित किये गये </span><span style="color: #3d85c6;">बिल क्लिण्टन के भारत आगमन पर बैंगलोर में कण्डोम के स्वागत द्वार बनाये गये </span><span style="color: #3d85c6;">टेलिजेनिक पिता विज्ञापनों में अपने सुपुत्र् को एड्रस नामक महारोग से बचाने के लिये उसकी जीन्स की जेब में चुपचाप कण्डोम रखकर अपनी विज्ञानवादी भूमिका में आ गया </span><span style="color: #3d85c6;">बदचलनी बदलकर उत्तर-आधुनिक जीवनशैली कहलाने लगी । मांए सैक्सी कहला कर दर्पवती होने लगीं</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">वस्त्र देह पर गनीमत होने लगे । फैशन ने भारतीय स्त्री की देह का नया लोकार्पण किया । प्रोढ़ाओं का यौनिक-निजता को ढांपते रहने वाला पल्ला उड़ा और युवतियों के लिये 'डॉगी-फक' की फैण्टसी फार्म करने वाली जीन्स की 'बैक-फिटिंग' आने लगी । यह पोर्न इंडस्ट्री के भारत में प्रवेश पूर्व का प्रशस्तीकरण-प्रक्रिया थी । क्योंकि जितनी विदेशी पूंजी के लिए हमने अपनी अर्थ-व्यवस्था के दरवाजे खोले, उससे कई गुना राजस्व चीन अमेरिका से सेक्सटॉयज के व्यापार से अर्जित कर लेता है । एक हम हैं कि इस क्षेत्र् में ठिठके और ठहरे हुए हैं फिर हमारे यहां सेक्स-वर्जनाओं की बहुत सारी बाधाएं हैं । वे स्पीड ब्रेकर्स हैं । यदि इसे एक गतिमान समाज बनाना है तो उनकी 'सिद्घान्तिकी' बताती है कि 'सामाजिक आघात' ही 'सामाजिक विकास' है । भारत को इस दिशा में शीघ्र ही कार्यवाही करना है </span><span style="color: #3d85c6;">कहना न होगा कि बाजार के वर्चस्व के बढ़ने के साथ ही यह सम्भव भी होने लगा है । सांस्कृतिक संकोच की बिदाई बेला का पूर्वरंग है ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">जब भाई आशुतोष कुमार ने अपने आलेख में पोर्नोग्राफिक होने के लांछन से इरादतन बदनाम की जा रही हिन्दी की श्रेष्ठतम कविताएं उद्धृत कीं तो सचमुच ही मैंने उन्हें पहली बार अविकल रूप में पढ़ा और पाया कि हिन्दी में कैंसर एक नयी 'काव्य-युक्ति' बनकर ऐन्द्रिकता से निर्विघ्न क्रीड़ा के लिए ''उपर्युक्त नई और निर्द्वन्द संकोचहीनता'' के साथ मनोवांछित स्पेस निर्मित करने में सफलतापूर्वक इमदाद कर रहा है । यह रोग और कविता के मध्य नया सहकार है जो कविता की दुनिया को पहली बार इस सूत्र् से सेन्सुअसली सम्पन्न बना रहा है । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">बहरहाल , अब हम 'स्तन' नामक कविता के आन्तरिक स्थापत्य को देखें तो वहां, उसकी आरंभिक चालीस पंक्तियां प्रकारान्तर से 'प्लेजर विथ बेबी बूब्स' का ही वितान रचती है । अत: 'स्तन' कविता की संरचना के बारे में यदि मैं अपनी स्थानीय मालवी बोली में बताऊं तो कहना होगा, 'ये तो मांड्रणा में टिपकी धर देणे का काम है । ' अर्थात् आप मांडना तो अपनी मन-मर्जी का चाहे जैसा बनाइये बस उसके अंत में कहीं 'टिपकी' (बिन्दी) लगा दीजिये । यह आपके किये धरे को 'अनालोच्य' बनाने की चतुराई होगी । यह आपके 'चित्रवण' को लेकर उठ सकने वाली किसी भी किस्म की आपत्तियों को छीन लेगी । इसलिए कविता में अपनी आरंभिक-संरचना में कवि कुचों से पूर्वरंग की तरह कितनी ही किस्म की 'कुचमात' करता रहे और चाहे कविश्रेष्ठ के लिये यही कविता का आत्यन्तिक अभीष्ट भी हो, लेकिन अंत में करुणा का तिनके की आड़ की तरह उपयोग कर लीजिए </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यह आलोचना के खतरे से परिचित होना तथा संभावना को सफलता से दुहना होगा । यह आपत्ति उठाने के लिए मुंहतोड़ उत्तर का आधार होगा । क्योंकि 'करुणा का आचमन' अवशिष्ट की भी शुद्धि करके उसे स्वीकार्य बना देगा । दरअसल कविता में यह अपनी 'चतुराई पर आश्वस्त' कवि का स्वयं को जरूरत से ज्यादा मेधाग्रस्त समझ लेने का संकट है ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यह पुरुषवादी नहले पर , स्त्री-वादी दहला मारने की तसल्ली है ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">दूसरी कविता 'ब्रेस्ट कैंसर' है । दोनों ही कविताओं में 'दुद्घुओं' से भाषा से भाषा में पैदा किये जाने वाले खेल में स्वयं को पारंगत समझने वाले कवि का युक्ति-प्रदर्शन है । शायद इसे ही विटगेंस्टाइन ने 'भाषा के छुट्रटी पर जाने से पैदा हुई मौज' कहा है । यहां कविता में मौज ही प्रतिपाद्य है । यहां ध्यान देने की एक महत्वपूर्ण बात और भी है । देखें कि दोनों ही सर्जक अतिरिक्त रूप से सतर्क हैं कि वहां कहीं शिशु न आ धमके । क्योंकि कविता में आते ही वह कमबख्त दुधमुंहा उसकी 'अमानत' होने के दावे को खारिज कर देगा, क्योंकि 'जैविक-रूप' से तो वे उसकी ही अमानतें हैं । उन पर उसका 'बॉयोलॉजिकल-'पजेशन' है । उसके जीवन-मरण का प्रश्न जुड़ा है उनसे । वह सस्पेन्शन ऑफ सेक्सुएल्टी की अवांछनीय-स्थिति निर्मित कर देगा । कविता में व्यर्थ ही 'यौनिकता' और 'मातृत्व' का द्वैत खड़ा कर देगा । क्योंकि अभी तक संसार में कहीं भी ऐसी स्त्री का बिम्ब नहीं है जिसमें 'मैथुन और मातृत्व' एक साथ रख दिये गये हों । यहां तक कि कोई पोर्नोग्राफर भी ऐसा धृष्टतम दुस्साहस नहीं कर पाया है कि स्तनपानरत स्त्री को सम्भोगरत चित्रित कर दे । न कहो 'सृजनात्मक-स्वायत्तता' को वर्जनाहीन धु्रवान्त तक ले जाने का जो नया स्त्रैण-शौर्य ऐसी कविता में देह के जिस चातुर्य के साथ दिगम्बरत्व का दिग्दर्शन करा रहा है वह कुछ भी करवा सकता है</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">बहरहाल , स्त्री स्तनों के साथ वहां , कविता से धात्री के रूप में तयशुदा ढंग से विस्थापित कर दी गई है । केवल कुचवती है , जो स्त्री को केवल शिश्न-कीलित ऑब्जेक्ट में अवघटित कर देता है । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कविद्वय जानते हैं कि वस्तुत: बच्चा कविता में दाखिल होते ही कविता के निर्धारित स्थापत्य को ध्वस्त कर देगा । उसकी किलकारी से कविता कामाश्रयी होने की रंजकता से हाथ धो बैठेगी । यौनानंद का नियोजित 'उपादानी वृत्त' टूट जायेगा । वह 'रमणीत्व' की ऐन्द्रिकता से पैदा होने वाले 'सुख मे प्रवंचना' खड़ी कर देगा । इसलिए स्पष्टत: दोनों की कविता का अभीष्ट भिन्न नहीं है । अलबत्ता, दूसरे नम्बर की कविता पहले नम्बर की कविता को चुनौती देती है जैसे कहती है, ''यह विषय स्त्री का है, कवि बाबू ! अत: देखो, एक नयी स्त्रैण युक्ति से ऐसे विषय पर कविता की चमकीली गढ़न्त कैसे संभव होती है । आओ , मैं बताती हूं । '' इस कविता में पवनकरण की कविता को पीछे छोड़ने का सृजन-संकल्प है । यह पुरुषवादी नहले पर स्त्री-वादी दहला मारने की तसल्ली है । पहली कविता की अपेक्षा यहां इस कविता में सर्जक के पास अपने 'स्त्री-वर्चस्व' की निर्भीकता भी है । वह निर्द्वन्द होकर कुचों से क्रीड़ा रचती है । यह 'माय वैजाइना माय रूल' की पोर्नोग्राफिक मुनादी का साहस है . जिसके चलते स्त्री की यौनिक-निजता का पोर्न-उद्योग के व्यापक हित में लोकार्पण कराना संभव हुआ था । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">पहली कविता में तो मात्र् एक को ही खो देने का हादसा था । यहां एक के बजाय दोनों को खो देने से कवि के लिये कविता में 'क्रीड़ा का वृत्त' वृहद होने की गुंजाइशें बनीं । यह मेसेक्टटॉमी पर एकाग्र कविता है । यहां मेरा मन्तव्य दोनों कविताओं के बीच तुलना करने का कतई नहीं है । 'श्रेष्ठ' और 'श्रेष्ठतर' के पंगे का प्रश्न मेरे लिये सर्वथा निर्मूल है । यह कवि बिरादरी के कौटुम्बिक कलह का आन्तरिक प्रकरण है । पर दूसरी कविता में स्त्री में रजोनिवृत्ति के बाद सेक्स को लेकर जो खिलन्दड़पन अपने पूर्ण प्राकट्रय पर होता है, उसका भी यथोचित योगदान है । घरों में हमें रजोनिवृत प्रौढ़ा चाचियों मासियों व बुआओं की नवोढ़ाओं से होने वाली चुहल में इसके स्पष्ट दर्शन मिलते हैं ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">बहरहाल तुलनाएं सिर्फ उनके मंसूबों की है , जो कि अपनी प्रकृति में 'रचना-साम्य' के लिये दोनों सर्जकों को पूर्णत: वशीभूत कर के रखते हैं । क्योंकि दोनों ही कवि 'गोपन' को खोलने की 'थ्रिल' को करुणा के कतरों से छुपाने का स्वांग रचते हुए , उन्हें खोलकर उनसे खेलने को ही अपना 'काव्याभीष्ट' बनाते हैं । वही उनका और कविता का प्रतिपाद्य है । यहां नवगीतकार नईम की बात याद आ रही है , जिसमें वे गोश्तखोरी की ओर संकेत करते हुए कहते हैं , ' ईद-बकरीद बस तो बहाना है । ' यह वैसा ही चातुर्य है, जो करुणा का कारोबार करते हुए फिल्मों के पेशेवर लोग दृष्य-भाषा के माध्यम से दर्शक की 'यौनेत्तजना' से इस तरह खेलते हैं कि दृश्य से आंख से ज्यादा अन्तर्वस्त्र् भीग उठें ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">निश्चय ही ऐसे में टिप्पणीकर्ता ने इसमें चतुराई से छुपा ली गई 'पोर्नोग्राफिक-नीयत' को पढ़ लिया । उसके पाठ को महान रचनाओं पर 'पोर्नो' होने के लांछन लगाना मानते हुए कविता बिरादरी के पारखियों का एक समूह सहसा तमतमा उठा</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">दरअसल , पोर्नोग्राफर शब्द के सहारे चित्रात्मक ढंग से 'मिथ्या-यौन तुष्टि' की तरफ ले जाता है । जबकि, 'विजुअल-लैंग्विज' का पोर्नोग्राफर धीरे-धीरे स्त्री को राजी करता है, स्वयं को खोलने के लिए</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">वह स्वयं को खोलती है और बाद इसके, खुद से खुलकर खेलने लगती है । अपनी यौनिकता भर से नहीं , यौनांगों से खेलते हुए वह 'अन्य' को 'आनन्द' का उपभोक्ता बना लेती है , जो फ्रेम और टेक्स्ट से बाहर है । उसमें पीड़ा और प्रश्नों से भरा कोई सांस्कृतिक संकोच नहीं होता । उसका खिलन्दड़ापन ही माल का सौंदर्यीकरण है । वह जितना खेल के वृत्त का विस्तार करेगी , उतना ही वह उपभोक्ता की तसल्ली का दायरा वृहद बनता जायेगा .यह 'ब्रेस्ट कैंसर' के लेबल के साथ 'वुमन-सेक्सुअल्टी' की सेंसुअसनेस की पण्य-उद्देश्य के लिये की गई प्रीतिकर पैकेजिंग है</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">इन बातों को ध्यान में रखकर देखें तो लगता है, यहां कविता से मंजा हुआ चातुर्य झलकता है । इस कविता का कवि कुचों को उम्र के दस वर्षों में ले जाता है । पहाड़ों पर चढ़ता है । दूध की नदियां बहाता है । पहाड़ खोद कर चुहिया को पकड़ कर लाता है । ज्वैलथीफ के फिल्मी-स्मगलर की तर्ज पर वहां से हीरे निकालता है -- यानी एक शब्द की छाया से दूसरे शब्द की तरफ फलांगते हुए , कई-कई तरह से 'दुद्घुओं' से पर्याप्त दिलेरी के साथ खेलता है । वह कभी उन्हें एब्सट्रैक्ट में ले जाता है फिर कंक्रीट में ले आता है । मुहावरे के परम्परागत अर्थ की छांह में छुपता है और फिर अर्थ से बाहर निकल कर 'अनर्थ का आनंद' पैदा करता है । यह शब्द में सेक्सुअल की सोलो पर्फार्मेंस है । एक 'इमेजिनेटिव सिन्थेसिस' से 'भाषान्ध' बनाने की अचूक तकनीक है । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">हमारे समीक्षकों का वृद्घ-वृन्द जो अपनी तकनीक-विरक्त दयनीयता को ''स्वयं के भीतर बचा कर रख ली गई मनुष्यता'' के रूप में विज्ञापित करता है । वे नहीं जानते कि ये 'मौलिकता' की कथित 'मार्मिकता' से भरी कविताएं सिर्फ सिन्थेटिक कविताएं हैं-जो साइबर स्पेस को खंगालते रहने की अभ्यस्तता से बहुतेरी गढ़ी जा सकती हैं । इस खदान से कविता के कई चमकीले हीरे जवाहरात निकाल कर उसकी द्युति से हिन्दी आलोचना के अधिपतियों को अभिभूत करते हुए 'भाषान्ध' बनाया जा सकता है</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">आप गूगल का आश्रय लेकर 'ब्रेस्ट केंसर' को लेकर लिखी गयी कविताओं की राई ढूंढने जायेंगे तो वह आपके कम्प्यूटर के डेस्कटॉप पर राइयों का पहाड़ लगा देगा । आप अपने माउस की मदद से उस पहाड़ में से कविता के काम की चुहिया निकाल लीजिये । भाषा की इतनी पूंजी तो आपके पास होनी ही चाहिये कि चुटकी भर 'रसना' से आप बारह गिलास बना लें </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">......वहां एक नहीं दोनों स्तनों की शल्यक्रियाओं से की जाने वाली 'बाई-लेटरल मेसटक्टॉमी' पर अलग से कविताएं भरी पड़ी हैं, जिनका किसी भी साहित्यिक दृष्टि से कोई काव्य-मूल्य नहीं है । वहां 'गेट-वेल' पोएट्री है, जो रस्मी तौर पर रोगियों के बीच नर्सों और शुभाकांक्षी-समूहों द्वारा अस्पताल के वोर्डों में वितरित की जाती हैं, ताकि उनकी जिजीविषा और आत्मबल बढ़े</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">वे रोगी के लिए की जाने वाली लैंग्विज-थैरेपी का हिस्सा है । वहां हर किस्म की व्याधियों पर लिखी गई कविताओं का जखीरा भरा पड़ा है, जिसको उठाकर कोई 'चतुर कविताभ्यासी' अन्य रोगों पर हिन्दी के वृद्घ समीक्षकों को चमत्कृत कर डालने वाली कविताएं थमा कर , महानता की कतार में खड़े होने के लिए , उनके हाथों से इतिहास के दरवाजे का गेटपास छीन सकता है</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">'वी ऑर क्रैक्ड पॉट्रस' रजस्वला होने के साथ स्त्री से जुड़ जाने वाले नियमित रक्तस्राव को लेकर तंजिया कविताएं हैं । रजोनिवृति पर भी मसखरी करती कई कविताएं हैं । और तो और आप मासिक धर्म के रक्त से सने सेनेट्री नेपकिन को लेकर कविता और पेण्टिंग्स दोनों ही बरामद कर सकते हैं । पेण्टिंग में अचानक कर दी गई मूर्खता जैसा भी सौन्दर्य नहीं है । वहां 'दुद्घू' और 'पद्दू' पर भी पोएट्री है । बहरहाल कई कई तरह की बीमारियों की सनसनी और सच्चाई से लथपथ ऐसी कई संभावनाशील कविताएं और कवि वहां हचर-हचर कर रहे हैं । सड़ांध में स्वाद निर्माण करने की व्यंजन विधि में निष्णात हिन्दी के कुछ अतिरिक्त प्रतिभाशाली कवि वहां से वांछित क्षेत्र् की सामग्री उठायें और उसमें अपने पास से 'मिथ्या-भावमयता' भर कर कई ताजा 'भरवाँ' कविताएं बना सकते हैं । वे गर्मागर्म भी रहेंगीं और आस्वाद के स्तर पर आलोचक के मुखारविन्द से विशेषणों को लार की तरह लगातार टपकाएंगी । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कहने की जरूरत नहीं कि ऐसी तमाम चमकीली कविताएं किसी दिन मौलिकता के संदर्भ में 'विश्वास को इरादतन मुअत्तल' करने का काम करेंगी । यदि ऐसी 'सिन्थेटिक' कविताओं की फसल को आलोचना की टेढ़ी नजरों से बचाने के लिए कोई भाषा के कांटेदार तर्कों की बागड़ करेगा तो वह स्वयं संदिग्ध हो जायेगा । यह गंजे के सिर पर टोपी का इंतजाम की कोशिश कही जायेगी । ' डोंट ट्राय टू कीप द कैप्स ऑन बाल्ड हेड' ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">हिन्दी में साठ के दशक की 'अकविता' </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यहां मैं साठ के दशक का स्मरण करना चाहता हूं, जब योरप में आमतौर पर और अमेरिका में खासतौर पर 'कल के विरुद्घ बिना किसी कल' वाली पीढ़ी 'विचारहीनता के विचार' की सुरंग में फंस चुकी थी । उस वक्त की अंधी कोख से जन्मी थी, 'एंटी-पोयट्री' जिसके विकृत अनुकरण में हिन्दी में 'अकविता-आंदोलन' खड़ा हो गया था । तब कविता स्त्री की जांघ में पीप और मवाद ढूंढ रही थी । कवि सड़क पर चलती हर स्त्री को छेद की तरह देख रहा था । मरे हुए बत्तखों की सी लटकती छातियों पर हस्तमैथुन से वीर्याभिषेक कर रहा था । उस समय की अमेरिकी 'एण्टी-पोएट्री' में 'ब्लैक-पोएट्री' नाम की कविता का फैलाया हुआ 'घृणा का समाजशास्त्र' अपने कपड़े उतार रहा था । नग्नता और फूहड़ता विकृति का नया कीर्तिमान बन रही थी । वह सर्जन नहीं उत्सर्जन था । साथ ही साथ अकहानियों की धमचक भी शुरू हो गई थी । जिसमें समुद्र तट की रेत में श्वेत-स्त्री के साथ संभोग करते हुए, पात्र् को 'वह अमेरिका की ले रहा है', जैसा शौर्यानुभव हो रहा था । शायद तभी धर्मवीर भारती ने 'चिकनी सतहें बहते आन्दोलन' तथा कमलेश्वर ने 'ऐय्याश प्रेतों का विद्रोह' नामक लेख बहुत आक्रामकता के साथ लिखे थे । लेकिन यहां हिन्दी आलोचना के सामाजिक विवेक की सराहना की जाना चाहिए कि उसने 'बेहतर के लिए मेहतर' की भूमिका निभाई और नाबदान को समय रहते निर्ममता के साथ साफ कर दिया था । 'विजप' ( गंगाप्रसाद विमल , जगदीश चतुर्वेदी और श्याम परमार ) की उस कवित्रयी की उन रचनाओं का आज कोई अता-पता नहीं है । लोगों को सिर्फ राजकमल चौधरी की ''मुक्ति-प्रसंग'' भर की स्मृति है । चन्द्रकान्त देवताले आदि जल्दी ही अलग हो गये थे - और स्वयं को व्यापक सामाजिक-आर्थिक परिप्रेक्ष्य से जोड़कर आज अपने समय के एक महत्वपूर्ण कवि होने का सम्मान अर्जित किये हुए हैं ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">इसकी वजह यही थी कि आलोचना के पास तब व्यापक सामाजिक-आर्थिक संदर्भों में सृजन को नाथने का प्रतिबद्घ संकल्प था</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कुछ निश्चित प्रतिमान थे । लगता है दुर्भाग्यवश वैसी साहसिक आलोचना अब नहीं रह गयी है । नयी 'दमित अस्मिताओं’ की अभिव्यक्ति के नाम पर आ रही ऐसी फूहड़ता के बारे में कुछ भी बोलते हुए आलोचना की अब घिग्घी बंध जाती है । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">आलोचना गोलमोल भाषा में अपना छद्रम-वक्तव्य देकर बच निकलती है । या फिर मारे डर के वह उल्टे उनकी आरतियों और स्तुतिगान की तैयारियों में जुट जाती है ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">दरअसल सृजनात्मकता के क्षेत्र् में ऐसी दारुण दयनीयता इसलिए भी आ गयी है कि वामपंथ के पराभव के पश्चात के इस उत्तरआधुनिक दौर ने आलोचकों के हाथों से वे उपकरण छीन कर घूरे पर फेंक दिये हैं, जिनसे वे 'सृजन' को कठोरता के साथ कसौटी पर रखते थे । तब वे समूचे सृजन क्षेत्र् को विचार से दहकते सवालों को नोंक पर रखते हुए पूछते थे '' तुम्हारे पैमाने और प्रतिमान क्या हैं ? '' पार्टनर तुम्हारी पॉलिटिक्स क्या है ? '' लेकिन , बकौल नोम चोमस्की 'अब राजनीति एक बड़ा निवेश हो गयी है और हरेक की जेब में अब अपने-अपने सुभीते और साइज का जनतंत्र है । अब मार्केट-फ्रेण्डली फ्रीडम का फण्डा है । चयन को ही सृजन की स्वतंत्रता की तरह बताया जा रहा है । इसलिए कविता व्यापक जन-संदर्भों के सवालों से मुक्त हो गयी है । नतीजतन कवि तथा कविता में कैरियरिज्म' ने 'विषय वैचित्र्य' की अनियन्त्रित लिप्सा भर दी है । वह वहां जाना चाहता है, जहां कभी कोई गया नहीं और कोई जाएगा भी नहीं । यह संस्कृत के 'अगम्यागमन' का ही संकल्प है । वही अब नया 'काव्याभीष्ट' है । फिर भारत जैसे अत्यन्त जटिलता से अंतरग्रथित समाज में सामाजिक-सांस्कृतिक निषेधों को तोड़े जाने से जो 'थ्रिल' बनती है, वह अब बहुत बिकाऊ सिद्घ हो रही है । भारतीय अंग्रेजी में ऐसे लेखन को लगे हाथ प्रकाशक सर पर उठाने के लिए आगे आ जाता है । अत: 'इनसेस्ट' अर्थात्र रक्त-संबंधियोंसे सेक्स का चित्रण बहुत सेलेबल है । याद कीजिए कि कैसे 'ब्लू-बेडस्प्रडे' के प्रकाशन का सौदा तत्काल सत्तर लाख में हो गया क्योंकि वह सहोदरा से सेक्स को चित्रित्त करता था । यदि ऐसे साहित्य को हिन्दी में अनूदित कर दिया जाये तो उसकी औकात उस पल्प-लिट्रेचर की रह जायेगी जो रेलों तथा छात्रवासों में पढ़ने भर की होंगी । हकीकत ये है कि अब 'फैशन' और 'उपभोग' साहित्य में शिफ्ट हो गया है । यह निश्चय ही 'विचारहीनता के विचार' की सर्वग्रासी अवस्था है । बहरहाल ऐसे समय में 'विचार' की बात करने का अर्थ 'दिगम्बरों' के मुहल्ले में लॉण्ड्री खोलने की जिद करना है ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कुछ वर्षों से 'माय मॉम्स लवर', 'माय मॉम्स न्यू ब्वाय फ्रेण्ड', 'डोण्ट टेल इट टू मॉम' शीर्षकों वाली कविताओं और कहानियों ने साइबर-बिजनेस में करोड़ों की संख्या में 'हिट्स' दीं । अब तो इन टाइटिल के वीडियो आ गये हैं और उनकी क्लिप्स को अपने ब्लैक-बेरी के जरिये मित्रें को भेजना युवा पीढ़ी का नया उत्तर-आधुनिक सांस्कृतिक-आदान-प्रदान है । 'सविता भाभी' की अपने प्रेमियों के साथ सेक्स-कथा ग्राफिक्स और एनीमेशन में खासा व्यवसाय कर चुकी है । यदि हिन्दी का कोई कवि ऐसे विषयों को कविता में शामिल करके अपनी प्रतिभा के विस्फोट का चमत्कार पैदा करने लगे और हम उसकी प्रेरणा के मुख्य स्रोतों से अनभिज्ञ हैं तो यह हमारी आलोचना की सूचना सम्पन्नता की दरिद्रता का प्रमाणीकरण है । यह सामाजिक संदर्भों के इलाके का नया अंधत्व है, जिन्हें चमत्कार की चौंध ने 'फोटोफोबिया' पैदा कर दिया है । उनसे ऐसी चमक में विकृतियों की शक्लों की शिनाख्त नहीं हो पा रही है । यह उनके द्वारा गन्धाते गोबर में गालिब का दिग्दर्शन कर लिया जाना है । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">अब बिजूकों के दिन लद गये !</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">अब अंत में थोड़ी बातें 'ब्रेस्ट कैंसर' नामक कविता की रचयिता विदुषी अनामिका की प्रति-टिप्पणी को लेकर </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">टिप्पणी पढ़कर लगा कि उनमें भरपूर कवि-चातुर्य तो है , लेकिन टिप्पणी की भाषा में भी यथेष्ट चतुराई है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">वे टिप्पणी के आरंभ में पहले ही अंग्रेजी की छतरी तान कर रख देती हैं । बीच टिप्पणी में डराने के लिए एक अश्वेत कवयित्री की कविता का बिजूका भी गाड़ देती हैं । लेकिन अब बिजूकों के दिन लद गये । वीरेन्द्र कुमार बर्नवाल, जिन्होंने सबसे ज्यादा अफ्रीकी तथा ब्लैक लिट्रेचर खंगाला है , वे बता सकते हैं कि वहां की हालत क्या है । रोजन कॉज ने ब्लैक कविता में जहां-तहां छितरायी हुई इस तरह की फूहड़ता की पर्याप्त सफाई की है । नेट-युग में अब ऐसे बिजूकों से शायद ही हिन्दी का कोई प्रबुध्द पाठक डरता हो । बहरहाल, वे शालिनी माथुर की टिप्पणी से जागृत अपने क्रोध की 'धधक' को कोमल के ‘कौशल' से 'केमोफ्रलैज' करती हुई , बाहर से बहुत विनम्र जान पड़ती हैं, लेकिन जिस तरह शुरू में ही बहनापे को छोड़ कर , प्रेमचन्द के भाई साहब में काया प्रवेश करते ही , उनके भीतर की उस ज्ञान-वर्चस्व प्रदर्शन की लालसा लगे हाथ लपक कर बाहर आ गयी , वे अपनी सहोदरा की विवेचनात्मक टिप्पणी को 'कोसने और कलपने' का पर्याय बता कर उसे खारिज करने का अप्रकट उपक्रम करती हैं । फिर कविता के स्वभाव को स्त्री का स्वभाव का पर्याय बताने लगती हैं । हालांकि कविता का अगर यही स्वभाव है, तो उन कविताओं का क्या होगा, जो गरेबान पकड़ कर सच को उगलवाने के लिए आगे आती रही हैं ? खैर ऐसे में मुझे सहसा भोपाल स्कूल की समीक्षा-भाषा के स्वांग की याद हो आयी । जहां स्वामीनाथन की कलाकृति या कृष्णबलदेव वैद की कहानियों पर बातें शुरू करते हुए कहा जाता था 'उनकी कृति का कहें कि प्रकारान्तर से क्वचित् यह स्वभाव ही रहा आया है कि वे पाठक से सहसा सम्वाद के लिए तैयार ही नहीं होतीं । अपितु वह उसकी तरफ इरादतन अपनी पीठ फेरे रहती हैं </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">उन्हें शनै: शनै: राजी करना होता है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">' ज्ञान चतुर्वेदी ने इस चतुराई पर अपनी निर्मल विनोदी टिप्पणी में कहा 'क्या ये यह कहना चाहते हैं कि इनकी कृतियों को औरतों की तरह पटाने की जरूरत होती है ? यानी पाठकजी आयें फिर कविताजी की पीठ पर हाथ फेरें । गुदगुदी करने लगें । तब न कहो कविता जी बुरा ही मान जाएं । तब क्या होगा ? ..........बहरहाल, गनीमत थी कि वे अपनी टिप्पणी में मिथिला तक ही गई और खजुराहो या अजंता-एलोरा की गुफाओं में नहीं घुसीं । वर्ना जब भी हमारे यहां यौनिकता के फूहड़पन पर टिप्पणी की जाती है, तो विद्वज्जन तर्काकाश में उड़ कर तुरत वहां पहुंच जाते हैं । और उनकी ही छत्तों और शिखरों पर चढ़ कर टीवी एंकर्स की तरह बोलने लगते हैं--ये देखिये .. यहां पत्थरों में मूर्तियों के स्तन भारी हैं , इनके नितम्ब भी भारी हैं और ये सम्भोगरत भी हैं........अब आप ही बताइये कि क्या ये अश्लील हैं ? </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">आगे देखें ... वे दृष्टि में मर्दवाद के महीन लांछन के लिए टिप्पणीकार को 'शालिनी बाबू' भी कहती हैं । उन्हें ईसा का क्रूसीफिकेशन भी याद हो आया । यहां तक कि लगे हाथ फासीवाद तक भी याद आ गया । टक्कर के पुरुष और स्त्री की यौनिकता जगा पाने की जैविक चुनौतियों के पार्श्व में खड़े 'आर्गेज्म' को भी वे टिप्पणी में ले आयीं है । पोर्न का सारा व्यवसाय ही 'आर्गेज्म' को रचने या आविष्कृत करने की प्रविधि पर ही टिका है । कहना ना होगा कि किसी दिन ऐसे ही 'पवन-वेग' से भरा कोई नया 'अतिरिक्त-प्रशंसा का शिकार' हिन्दी कविता का नया सम्भावनाशील हस्ताक्षर अपनी बाजारीकृत दिव्यता के साथ इस विषय पर अनामिका और पवन को पछाड़ता हुआ दृश्य में अपना कीर्ति कलश स्थापित कर सकता है । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कुल मिलाकर कविता की इन विदुषी की प्रति-टिप्पणी पढ़कर मुझे लगा कि उनके भीतर क्रोध का छुपा हुआ तारत्व तो इतना है कि यदि उनके पास भाषा का कोई बघनखा होता तो वे चतुराई से ऐसी टिप्पणी का पेट चीर कर उसकी अंतडि़यां निकाल कर बाहर कर देतीं ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">मुझे उनकी ऐसी चतुराई देखकर संयोगवश हमारे गांव में हर वर्ष दीवाली के समय आने वाला एक अत्यन्त दक्ष तमाशबीन याद आता है, जिसको सामने जमीन पर रख गया सिक्का उठाना होता था तो वह पहले उस सिक्के के चारों ओर दौड़-दौड़ कर बनेठी घुमाता । फिर हवा में कोड़ा घुमाकर खुद की पीठ पर भी मार लेता बाद इसके उस सिक्के के ऊपर से चारों दिशा में से पचीसों गुलांटियां लगाता रहता और थक कर अंत में उस सिक्के को उठाता था </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कुल मिलाकर, वह इन करतबों के प्रदर्शन से दर्शकों में यह बोध पैदा करने की जुगत भिड़ाया करता था कि कितने-कितने जतन के बाद पहुंच पाया है वो सिक्के के पास</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यह संघर्ष का हासिल है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">भोपाल में अशोक-युग के 'पूर्वग्रह' में कविताओं की समीक्षा की यही प्रविधि होती थी </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">इस प्रविधि के अनुकरण से हिन्दी में कई प्रतिभाग्रस्त समीक्षक पैदा हुए जिन्होंने कई तिलों में 'ताड़त्व' और वामनों में 'विराटत्व' भरने की कोशिशें कीं </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">वहां समीक्षा भाषा में गंभीरता का 'उर्ध्व-उत्कीर्णन' होता था</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कविता 'प्रश्नकीलन' करती रहती थी</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">आलोचना में शब्दाम्बर की इस वृत्ति पर ज्ञान चतुर्वेदी ने एक टिप्पणी भी लिखी थी - '’प्रश्नकीलन से उत्पन्न अर्थ-सीलन‘’ </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">जिससे कविता की कठिनता की विवेचना के लिए और और कठिन भाषा में लिखी जा रही समीक्षा भाषा पर उपालम्भ था </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">उसमें एक पंक्ति थी कि '' कहीं ऐसा तो नहीं कि गोरखपुर का कल्याण अपने नये गेट-अप में भारत-भवन से निकलने लगा हो और मैं गलती से वही उठा लाया होउं ? ''</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">दरअसल , यह भाषा की चतुराई की सतही इलेक्ट्रोप्लेटिंग है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">यह ऐसी कलई है, जो पढ़ते ही खुल जाती है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">मुझे काव्य-विदुषी अनामिका की कविता तथा टिप्पणी के तिलस्म को देख कर भवानीप्रसाद मिश्र की एक काव्य पंक्ति याद आ गयी -''चतुर मुझे कुछ नहीं भाया , ना स्त्री , ना कविता </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">'' चतुराई निश्चय ही आपके चिंतन और अभिव्यक्ति दोनों को ही संदिग्ध बनाती है</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">एक कवि को अपनी कविता पर स्वयम् ही स्वस्थ-संदेह करना आना चाहिये कि क्या रूग्णता पर लिखी ऐसी सिन्थेटिक कविता मृत्यु के भय या विभीषिका के विरूद्घ खड़ी रह सकती है ? '’ हलो ! कहो कैसे हो । कैसी रही ? ‘' की मसखरी क्या मृत्यु से निबट सकती है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">वे पाठकीय विवेक का गलत आकलन कर रही हैं </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">हालांकि जीवन में अपनी रचनात्मकता के बीच हर बड़ा रचनाकार, एक बार 'ईश्वर', 'समय' और 'मृत्यु' से भिड़े बगैर नहीं रहता है </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">अलबत्ता ये कि कोई भी इन तीनों से भिड़े बिना बड़ा ही नही होता </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">न वह , न उसकी रचना </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">क्योंकि ये तीनों प्रश्न शताब्दियों से कला और साहित्य क्षेत्र् के रचनाकर्म के लिए चुनौती की तरह बने रहे हैं । यदि इन दो कवियों की कविता इतनी बड़ी हैं तो फिर इस बात का कैसा डर कि उनके विरोध में मात्र एक टिप्पणी के प्रकाशन से इतनी थरथरा गयीं कि उस कविता को बचाने के लिए हांक लगानी पड़े और वो लोग आपातकालीन सहायता के लिए दौड़ पड़े जो इन दो कविताओं की रक्षा के प्रश्न से 'कीलित' हैं । बहरहाल जरा गौर से देखें तो यह प्रकरण वस्तुत: पोर्न के आक्षेप से बचने भर की हलातोल नहीं है । इसे लोक-विवेक से जांचें तो समस्या बुढिया के मरने के अफसोस की नहीं बल्कि चिन्ता तो यह है कि मौत ने घर देख लिया है । इसलिये काव्य-कुटुम्ब की घबड़ाहट अनुचित तो कतई नहीं है । उन्हें डर है कि ऐसी दंश मारती 'शालिनी-भैया मार्का' आलोचना का कैंसर अन्य कविताओं के भीतर भी वायरस की तरह घुस जायेगा । तब तो ऐसी 'कैंसर-कीलित' कविताओं की उत्तरजीविता ही संदिग्ध हो जायेगी । बहरहाल जो कविता ऐसी टिप्पणी के खिलाफ नहीं लड़ सकी तो वह कैंसर के खिलाफ कैसे और कितनी दूर तक लड़ पायेगी ?</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">हैलन गार्डनर ने कहीं लिखा था 'सच्चा समालोचक कभी कवि पर छत्र् लगाकर नहीं चलता ' लेकिन यहां तो समालोचक छत्र् ही नहीं, रक्षा-पाठ व उसका पारायण करता हुआ अंगरक्षक बन जाता है । कवि पर पुरस्कारों की बौछारें भी कर दी जाती है । इससे कविताओं को आलोचना का अभयदान प्राप्त हो जाता है । वे कविता के कवच-कुण्डल बन जाते हैं । जबकि हकीकतन , जो प्रसंशाएं कवि को बिलकुल आरंभ में मिल जाती हैं , वे बाद में उसके साथ बहुत बुरी तरह से पेश आती हैं , यह नहीं भूलना चाहिए ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">सृजन के क्षेत्र् में एक बात यह भी है, जिसे नहीं भुलाया जाना चाहिए कि 'महानों' के रचे हुए में भी बहुत कूड़ा होता है । प्रेमचन्द ने सात सौ कहानियां लिखीं है, लेकिन आज चर्चा में वे बस दस-पन्द्रह ही आती हैं । पिकासो का सारा 'रचा हुआ' महान नहीं है और ना ही हुसैन का । उनका बहुत सारा ऐसा है , जिसका दर्जा 'कलर्ड गारबेज' से ज्यादा नहीं है । हर 'रचा' या 'लिखा' हुआ कृति का दर्जा या कृति का सम्मान हासिल नहीं कर सकता । बर्गसाँ ने रचनात्मकता के क्षेत्र् में सर्जन के आत्म की परिपक्वता के स्तर के संदर्भ में कहा था 'टू चेंज मीन्स टू मैच्योर एण्ड टू मैच्योर मींस टू क्रिएट एण्ड रिजेक्ट अवर ओन सेल्फ । सो टू से दि प्रॉसेस आव क्रिएशन इज इनेविटेबली अ प्रॉसेस ऑफ रिजेक्शन टू । ' </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">बहरहाल , यदि आपने सृजनात्मकता के इलाके में उतरने के बाद स्वयं के रचे हुए को रद्द करने का वस्तुगत विवेक अर्जित नहीं किया तो वक्त की छलनी खुद उसे छान कर घूरे पर फेंक देगी । गांधी के आत्म विवेक ने तो सैकड़ों बार अपनी धारणाओं को डिस-ओन कर दिया था । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">अंत में पता नहीं भाई आशुतोष कुमार इस सारी बहस में सनी लियोन को क्यों ले आये । साहित्य के बाणभट्रटों के समक्ष सिने जगत के महेश भट्रटों की-सी आर्थिक विवशताएं थोड़े ही हैं कि वे सनी लियोन का प्रतिष्ठा मूल्य बनाये । 'जिस्म-दो' में भट्रट की पूंजी लगी हुई है , अत: पोर्न इंडस्ट्री की इस ''भग-वती'' की आरती अर्चना उनके लिए जरूरी है, लेकिन हिन्दी जगत के सर्जनात्मक लोगों का ऐसा कोई पूंजी आधारित प्रोजेक्ट नहीं , जिसके चलते वे पोर्न का 'प्रतिष्ठा-मूल्य' बढ़ाने के लिए आगे आयें । आशुतोष भाई आपकी ऐसी कोशिशों से मुझे लग रहा है कि कहीं पवन करण प्रेरणा ग्रहण करके ' प्रिय पोर्न-पुत्री के नाम पिता का पत्र ' शीर्षक से कविता लिखने न बैठ जायें । क्योंकि 'सिन्थेटिक कविता' नेट-प्रसूता होतीं है । वे तुरन्त ही कवि की गोद में चढ़ने के लिये मचल उठती है ।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">बहरहाल विचार के कुरूक्षेत्र में न अस्त्र की जरूरत पड़ती है, न शस्त्र की । विचार स्वयं में ही अस्त्र भी है और शस्त्र भी है । विचार से 'मगध' डरता है , ऐसी सूचना श्रीकान्त वर्मा की कविताओं से बरामद हुई थीं </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">लेकिन 'सृजनात्मकता' भी विचार से डरने लगे, यह ज्यादा विचारणीय है । ये खतरनाक संकेत हैं । </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">दिल्ली में कविता का कहीं कोई 'मगध' तो नहीं बनने लगा है.......?</span><br />
<div style="text-align: center;">
<span style="color: red;">-0-0-0-0-</span></div>
</div>
<div style="text-align: justify;">
<div style="text-align: center;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
</div>
<div style="text-align: justify;">
<div style="text-align: center;">
<span style="color: red; font-size: large;">प्रभु जोशी</span></div>
</div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhw3Jrq4shYVkn9oU0s2woGO5TBymg5cpW5MHcCEqAgv8lgpAIiXwaZFm6LzZeLo5y6iIE6fZr5k1WNSzolxWIabvPh2Slr43DmoqZqoGFMm8bQG1a2nOvAsGpq09fLwWEEqcp3MBVC3JE/s1600/prabhu_joshi.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhw3Jrq4shYVkn9oU0s2woGO5TBymg5cpW5MHcCEqAgv8lgpAIiXwaZFm6LzZeLo5y6iIE6fZr5k1WNSzolxWIabvPh2Slr43DmoqZqoGFMm8bQG1a2nOvAsGpq09fLwWEEqcp3MBVC3JE/s1600/prabhu_joshi.jpg" /></a></div>
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">जन्म: १२ दिसंबर, १९५० देवास (मध्य प्रदेश) के गाँव पीपल राँवा में।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">शिक्षा: जीवविज्ञान में स्नातक तथा रसायन विज्ञान में स्नातकोत्तर के उपरांत अंग्रेज़ी साहित्य में भी प्रथम श्रेणी में एम.ए.। अंग्रेज़ी की कविता स्ट्रक्चरल ग्रामर पर विशेष अध्ययन। </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">कार्यक्षेत्र: पहली कहानी १९७३ में धर्मयुग में प्रकाशित। 'किस हाथ से', 'प्रभु जोशी की लंबी कहानियाँ' तथा उत्तम पुरुष' कथा संग्रह प्रकाशित। नई दुनिया के संपादकीय तथा फ़ीचर पृष्ठों का पाँच वर्ष तक संपादन। पत्र-पत्रिकाओं में हिंदी तथा अंग्रेज़ी में कहानियों, लेखों का प्रकाशन। चित्रकारी बचपन से। जलरंग में विशेष रुचि।</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">लिंसिस्टोन तथा हरबर्ट में आस्ट्रेलिया के त्रिनाले में चित्र प्रदर्शित। गैलरी फॉर केलिफोर्निया (यू.एस.ए.) का जलरंग हेतु थामस मोरान अवार्ड। ट्वेंटी फर्स्ट सेन्चरी गैलरी, न्यूयार्क के टॉप सेवैंटी में शामिल। भारत भवन का चित्रकला तथा म. प्र. साहित्य परिषद का कथा-कहानी के लिए अखिल भारतीय सम्मान। साहित्य के लिए म. प्र. संस्कृति विभाग द्वारा गजानन माधव मुक्तिबोध फेलोशिप। </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">बर्लिन में संपन्न जनसंचार के अंतरराष्ट्रीय स्पर्धा में आफ्टर आल हाऊ लांग रेडियो कार्यक्रम को जूरी का विशेष पुरस्कार धूमिल, मुक्तिबोध, सल्वाडोर डाली, पिकासो, कुमार गंधर्व तथा उस्ताद अमीर खाँ पर केंद्रित रेडियो कार्यक्रमों को आकाशवाणी के राष्ट्रीय पुरस्कार। 'इम्पैक्ट ऑफ इलेक्ट्रानिक मीडिया ऑन ट्रायबल सोसायटी' विषय पर किए गए अध्ययन को 'आडियंस रिसर्च विंग' का राष्ट्रीय पुरस्कार। </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">संप्रति: दूरदर्शन इंदौर में कार्यक्रम निष्पादक। </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">संपर्क : prabhu.joshi@gmail.com </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;">प्रभु जोशी -- 0731 255 1719 / 094253 46356 /</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #3d85c6;"><br /></span></div>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-48473450030792597622012-09-09T05:33:00.000-07:002012-09-09T05:33:07.248-07:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div align="center" class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: center;">
<span style="color: #663300; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; line-height: 150%;">जहां शुरू नहीं होती कविता.........</span></div>
<div align="center" class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: center;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: center;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; line-height: 150%;">- राहुल ब्रजमोहन</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">‘‘यह बता पाना बेहद
मुश्किल है कि कविता में शाब्दिक अभिव्यक्ति कहां खत्म होती है और दिक् का विस्तार
कब शुरू हो जाता है।‘‘</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">इसके पहले किहम रिल्के
की इस स्थापना पर सौंदर्यशास्त्रीय मिजाज से विचार करें, हमें कविता परिधि में साहित्य
के उस समाजशास्त्रीय अवलोकन की जरूरत शिद्दत से महसूस हो रही है, जो कथ्य के प्रतिपाद्य-सत्य
और उसके आद्य अतीत की लम्बी काल-सर्जित रेखा पर संतुलन साधना सिखाता है, यद्यपि यह
साहित्य की नहीं, विशुद्ध रूप से समाज की जरूरत का मामला है.... साहित्य में इसीलिए
भाषा के साथ होने वाला प्रश्नोत्तर और इस संवाद के उत्तर प्रश्न हमेशा ही प्रासंगिक
होते हैं। इधर हिन्दी कविता में काफी कुछ उथल-पुथल हुई है। उसने अपना एक नया मुहावरा
गढ़ा (या आहरित किया) है और अब वह अपनी उत्तुंग शिरोभंगिमा के साथ उस नीली घाटी में
प्रवेश कर गई है, जहां उसे लगता है कि उसके पीछे सिर्फ जलते हुए वन का वसंत (दुष्यंत
के शब्दों में) रह गया है और आधुनिकता के नवोद्यान में आश्रय पाने के लिए उसे एक ऐसे
दैहिक विमर्श की अपरिहार्य आवश्यकता है, जो कविता को एक ‘ग्लाॅसी मेकओवर‘ का रूतबा
सौंपे दें, जिसकी चैंध में हर रूखाई चिकनाई प्रतीत हो और आप चाह कर भी न बता पाएं कि
कथ्य की लकीर पर कब शाब्दिक संवेदना दम तोड़ती है और कहां ‘देह का अनंग राग‘ शुरू हो
जाता है।</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">‘कथादेश‘ में नई कविता
पर पिछले दिनों प्रकाशित शालिनी माथुर के आलेख और तदनंतर आई प्रतिक्रियाओं की उन्मादी
आमद से लगा, जैसे साहित्य में कोई बड़ी अनहोनी घट गई हो जो नहीं होनी चाहिए थी। चूंकि
प्रतिवाद का स्वर कमोबेश शालिनी के विरोध में एक सा आक्रामक था लिहाजा यही प्रतीत हुआ
कि कहीं कुछ ऐसा घटा है, जिसे घटने से रोका जा रहा था। सब चाहते थे कि वह न घटे और
अब जबकि यह घट गया, तो हर तरफ अफरातफरी मच गई है... मैं कविता के विषय में अधिक नहीं
जानता क्योंकि वह मेरे रचनाकर्म के दायरे से बाहर है। उस पर किसी प्राधिकारी सत्ता
की तरह टिप्पणी करना मेरे लिए उचित नहीं होगा। फिर भी साहित्य के एक साधारण पाठक की
हैसियत से मुझे लगता है कि शालिनी जो मुद्दे उठाए हैं, वह कतई अनावश्यक या अनामंत्रित
नहीं कहे जा सकते। भले ही उनकी विवेचना सर्वग्राह्य न हों किन्तु उनके द्वारा प्रस्तुत
प्रश्नों की सार्थकता संदिग्ध नहीं है। उन पर विचार विनियम बेहद जरूरी है। </span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">अनामिका की कविता
को जिस हद तक संशय का लाभ दिया जा सकता है, वह उनके तर्कों के लिए मुमकिन नहीं है।
अपने पक्ष में उनकी दलीलें इतनी पुष्ट और असंदिग्ध नहीं लगतीं। भाषा के जिन दो लक्ष्यों
का जिक्र उन्होंने किया है, उन्हें वह कविताएं कतई पूरा नहीं करती जिन पर शालिनी को
आपत्ति है। रूग्णता को रूपक बनाकर लिखी जा रही अधिकांश कविताएं उस संप्रभु व्यक्ति
को सम्बोधित हैं, जिसे पण्य संस्कृति ने गढ़ा है, जो अपने आत्म से नहीं स्वेच्छाचारिता
की देह से मुखातिब रहते हुए इरादतन वह खिड़की खुली रखना है जिससे रोशनी नहीं बल्कि
‘भोगाविष्ट’ दृष्टि ही भीतर आ सकती है। व्यक्ति की संप्रभुता अपनी सार्वजनिक नुमाइश
में ही सार्थकता तलाश लेती है। उद्बोधन और प्रश्नकीलन-भाषा के यह दोनों ही प्रयोग इस
व्यक्ति को लक्षित कर लिखी गई कविताओं के संदर्भ में अर्थहीन हैं। जो केवल शारीरिक
पुलक को संवाद की अंतिम अभिलाषा मानता है। मर्यादा को अभिशप्त शब्द बनाकर आप रचना में
कोई सौष्ठव नहीं पैदा कर सकते क्योंकि हर ‘आकार’ एक मर्यादित निग्रह काही परिणाम होता
है। </span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">अपने आलेख में शालिनी
इसी निग्रह की एक शालीन मांग कर रही हैं, जिसे दरकिनार करने का मतलब साहित्य में सौष्ठव
को दरबदर करना होगा। धर्मशास्त्र में ईश्वर की उपस्थिति के पक्ष में टाॅमस इक्वीनाॅक्स
और विलियम पेली जैसे विद्वानों ने जिन युक्तियों का सहारा लिया है, वह साहित्य पर भी
लागू होती है, क्योंकि साहित्य का भी अपना एक धर्म है। वह स्वातंत्र्य की प्रविधि में
मर्यादा की परिधि का अतिक्रमण नहीं कर सकता। प्रयोजन और वर्जना-दोनों से आप अकारण पीछा
नहीं छुड़ा सकते बल्कि बाज दफा तो वर्जनाहीनता ही रचना का प्रयोजन बन जाती है। जैसा
कि शालिनी पूछती हैं-क्या मनोरंजन ही साहित्य की एकमात्र सार्थक निष्पत्ति हो सकती
है? मनोरंजन भी ऐसा, जिसका एकमात्र रंजक तत्व कामोद्दीपन हो। अश्लीलता पर जब भी बहस
छिड़ती है, तो उसके पक्ष में बहुधा यह समवेत स्वर उभर कर आता है कि ‘अमुक पूर्ववर्ती
रचनाकार पर भी ऐसे ही आरोप लगे थे’ किन्तु कालांतर में वह बड़े लेखक सिद्ध हुए। यह तर्क
उतना ही जराजीर्ण है जैसे कि कहा जाए हमारे अब्बा हुजूर भी की होल से झांकने का हूनर
रखते थे। माशा अल्लाह कभी पकड़े भी गए, तो उनका जवाब था-‘हम अपनी आत्मा के भीतर झांक
रहे थे की होल तो इत्तफाकन सामने आ गया।’ </span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">मंटो और तमाम ख्यातनाम
रचनाकारों की विवादास्पद कहानियों के संदर्भ में मेबलडाॅज की उक्ति का सहारा अक्सर
लिया जाता रहा कि ‘रूह तक पहुंचने का सबसे सुरक्षित और सुनिश्चित जरिया सिर्फ गोश्त
से भरा जिस्म है।’ कई नामचीन लेखकों ने इसे सफाई से आजमाया फिर भी तलछट में बची रह
गई थोड़ी सी अ-‘क्षर’’ दृष्टि बता सकती है कि अधिकांश आरोप निराधार नहीं थे। मंटो ने
बेशक स्त्री के वक्षों पर ‘फाहा‘ जैसी दिलचस्प और मासूमियत से भरी कहानी लिखी, जो पवन
करण और अनामिका की रचनाओं से कहीं बेहतर और उपर थी मगर यह भी सच है कि उनकी कुछ अन्य
कहानियों (ठंडा गोश्त, नंगी आवाजें, बू, पढ़िए कलमा) में अश्लील ब्यौरे कथानक की निर्विवाद
श्रेष्ठता के बावजूद पाठ में खलते हैं। उर्दू गद्य में उन दिनों यह चलन में था क्योंकि
कृष्ण चंदर और राजेन्द्रसिंह बेदी की रचनाओं पर भी इसका असर नजर आता है। अगर यही कसौटी
रखें, तो हिन्दी कविता हाल में जवान हुई है। मगर मेबल डाॅज उसका ‘आपात-निर्गम’ साबित
नहीं होंगे, क्योंकि शालिनी माथुर ने सूसन ग्रिफिन को उद्धृत करते हुए उस लिहाफ की
परतें हटा दी हैं, जिसके नीचे मादकता के नाम पर यौनिकता की धुंधकारी देह विकसित हो
रही थी। </span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">हिन्दी कविता की असली
चिंता मन-शरीर की विभक्त व्यंजना के बीच पल रहे उस अनैतिक रचना-शास्त्र की पड़ताल पर
केन्द्रित होनी चाहिए, जिसकी ओर सूसन ग्रिफिन का आकलन इंगित करता है। देह को आत्मीय-संवेग
से पृथक कर उसे एक ‘प्लेथिंग‘ में बदलना किसी रचना का मंतव्य नहीं हो सकता क्योंकि
कविता सिर्फ शब्दों का खेल नहीं है--शारीरिक अवयवों और चिलमन से लगे बैठे इरादों का
भी नहीं। </span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">दुर्भाग्यवश हमारे
यहां राजनीतिक धरा पर भी विमर्श इतनी जल्दी वैयक्तिक बहस मं नहीं बदलता, जितना कि साहित्य
के जगत में। शालिनी के आलेख को निजी धरातल पर एक फ्रंटल-अटैक की तरह देखे जाने की कोई
जरूरत नहीं थी। खासकर तब जब हम साहित्य में भाषा की फुल-फ्रंटल मुद्रा के साथ अवसन्न
खड़े हैं। संभवतः शालिनी से यह भूल अवश्य हुई है कि अपने आलेख के अंतर्मन उन्होंने जिन
दो कविताओं का हवाला दिया, वह एक ही परिप्रेक्ष्य के धरातल पर भी देखी जा सकती हैं।
अतः उन्हें एक रूग्ण काव्य के संदर्भ में परस्पर आरूढ़ (जक्स्टापोज) भी किया जा सकता
है। बेशक अनामिका की कविता में इरोटिक एलीमेंट अवश्य मौजूद है। और रचना का मूल अभीष्ट
समूची कविता में दृश्य की परिधि से ओझल नहीं होता। समस्त बलाघात देह पर ही है मगर स्मृतियों
का आश्रय लेकर। </span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">दूसरी ओर पवन करण
की कविता को लें, जो देह के एक मांसल सत्य को भाषा के पाॅपुलिस्ट मुहावरे में ‘चुहल’
की तरह प्रस्तुत करती है। भले ही कविता के अंत में त्रासदी का एक दृश्यचित्र यत्नपूर्वक
जोड़ा किन्तु वह वैसा ही है, जैसे सिनेमाघर में घंटे भर अश्लील फिल्म चलने के बाद स्वास्थ्य
मंत्रालय का कोई सरकारी संदेश दिखाकर उसे फिल्म्स डिवीजन की भेंट बता दिया जाए। पवन
की पूरी कविता का समूचा प्रणय संवाद ही यौन अभिमुख है। कवि अपने पात्रों के जरिए लगातार
एक ललचाऊ सेक्सुअल बिल्ड अप की सृष्टि करता है। नायिका अपने पुरूष सहचर को बदस्तूर
दैहिक प्रलोभन दे रही है।</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">घर पहुंचकर जांच लेना
इन्हें (वक्षों को)।ं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>युवती अपने पुरूष सहचर
को इस शैशणेतर गतिविधि का खुला आमंत्रण दे रही है। पुरूष उसकी वात्सल्य वाहिनियों को
‘शहद के छत्ते‘ और ‘दशहरी आम‘ जैसी विशुद्ध यौनार्थक उपमाओं से नवाज रहा है और वह
(नायिका) आल्हादित है। इस चीप ‘बर्बल फोरप्ले‘ का वह मजा ले रही है, जिसकी परिणति अंततः
दैहिक संसर्ग में होना है। नायिका भी यही चाहती है-वह अपने साथी से प्रेम मांग ही नहीं
रही। लिहाजा एक वक्ष के न रहने पर वह उसकी अपेक्षा कैसे रख सकती है, जो (कविता के स्त्री-पुरूष
के बीच) कभी उपस्थित ही नहीं था। यदि किसी त्रासदीवश पुरूष को अपने ‘अंग-विशेष’ से
वंचित होना पड़ता, तब नायिका उसके प्रति वैसी ही उदासीन प्रतिक्रिया दर्शाती, जैसी पुरूष
दर्शा रहा है। उन दोनों के दरम्यान ‘वैसा कुछ‘ था ही नहीं, जिसके बगैर उनके बीच ‘कितना
कुछ‘ हट जाए। भाव की कोई अगोचर सृष्टि थी ही नहीं, जो गोचर मांसल उपस्थिति के अंग भंग
के बाद भी बची रह पाती।</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">राॅबर्ट फ्राॅस्ट
ने नृत्य को मनुष्य की एक क्षैतिज कामना की उध्र्वाभिमुख अभिव्यक्ति कहा था। साहित्य
में यौन एक निम्नाश्रयी-कामना (बेस डिजायर) का दृश्य के दायरे में स्फुरण है, जिसकी
उपस्थिति अपरिहार्य र्तो नहीं कही जा सकती। वह बेशक एक जाॅनर के रूप में बनी रहे मगर
उसे केन्द्रीय सत्ता घोषित करना उचित नहीं है। इरोटिका को साहित्य के फिटनेस रेजीमन
की तरह पेश करने पर हम ‘फिल्दी‘ और ‘हैल्दी‘ का फर्क भी भूल जाएंगे। कदाचित् शालिनी
माथुर की असली चिंता यही है, प्रथम दृष्टया वह शब्द के संसार को ‘पैथ लैब‘ में तब्दील
नहीं होने देना चाहतीं, तो उनका आग्रह अवांछनीय करना कुहासे को कैनवस समझ लेना है,
आखिर ’कवितारंभ‘ और ’यौवनारंभ’ के बीच कुछ तो अंतर किया जाना चाहिए। दोनों का डोमेन
नेम ‘प्यूबिस’ नहीं हो सकता। इंटरनेट से आई इस तरह की ‘पैथाॅलाजिकल पोएट्री’ का सबसे
बड़ा खतरा यह है कि कविता के पात्र में अंग विच्छेद के बाद कुछ सामान्य रहे, न रहे
‘कविता के भाष्य’ में इसके परिणामस्वरूप हुआ व्याधि स्थानांतरण (मेटास्टेसिस) अपरिवर्तनीय
हो जायेगा। मासिक धर्म, ल्यूकोरिया, आत्मरति इत्यादि पर कविताएं पहले भी लिखी गईं मगर
उन्हें कभी भी साहित्य की मूलधारा नहीं समझा गया। </span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">रोग विज्ञान को काव्य
की विषयवस्तु बनाते हुए यह खतरा बराबर कायम रहता है कि व्यंजना और वीभत्स के पासंग
में कहीं विवेक की उपस्थिति धूमिल न पड़ जाए। आप बेशक ‘उस औरत की बगल में लेटकर‘ (धूमिल)
या ‘पड़ा रहूं स्त्री की जंघाओं के बीच (श्रीकांत वर्मा) जैसी पंक्तियों का हवाला दें
मगर अपने प्रतिवेदन में इन्हें मूल कथ्य की आवर्ती धारा (लीटमोटिफ) की तरह पेश नहीं
किया जा सकता। कविता में ऐसी पंक्तियों की मौजूदगी व्यतिरेक की तरह ही रहनी चाहिए।
उपरोक्त कवि इन पंक्तियों की वजह से महान् नहीं हुए। साहित्य का स्नायुतंत्र व्यतिक्रम
से संचालित नहीं होता। शालौट ब्रोन्टे ने अपने अध्यापक के साथ दैहिक आकर्षण के फलस्वरूप
एक कहानी लिखी थी--लांजरेटीट्यूड जिसका भावार्थ था कि ‘मेरे (लेखिका के) अंतर्वस्त्र
तुम्हारे (शिक्षक के) प्रति कृतज्ञता व्यक्त करते हैं कि तुमने उन्हें सलीके से उतारा।‘
कितने लोग इस कहानी के बारे में जानते होंगें जो बेल्जियम के किसी संग्रहालय में धूल
खा रही थी ? वहीं इसी परिवार की सदस्य एमिली बोन्टे के कालजयी उपन्यास ‘वूदरिंग हाइट्स’
को क्या भुलाया जा सकता है? लाॅर्ड बायरन के कृतित्व को क्या हम उनके अपनी सौतेली बहन
आॅगस्टा के साथ अनैतिक सम्बन्ध की पृष्ठभूमि में याद रखेंगें ?<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">शालिनी माथुर के आलेख
को हमें साहित्य की केन्द्रीय धारा के अपदस्थ हो जाने की संभावना से उपजी आकुलता के
परिप्रेक्ष्य में देखना चाहिए, भले ही उनका परिप्रेक्ष्य यह न भी रहा हो। मुख्यधारा
के उच्छ्रिष्ट से आप्लावित हो जाने की आपदा से हर साहित्य शुभेच्छु को सतर्क और संवेदी
होना जरूरी है अन्यथा अनचाही दिशाओं से भी अवांछित धाराओं का निर्बाध समावेश उसे प्राणहीन
और रोगग्रस्त कर डालेगा। साहित्य ही क्यों जीवन के हर प्रणालीगत ढांचे पर यह चेक एण्ड
बैलेंस सिस्टम होना ही चाहिए। अनामिका ने अपने प्रतिवाद में ‘सेल्फ राइटियसनेस’ के
औचित्य को गैरजरूरी ठहराया है किंतु बगैर एक ‘राइटियस सेल्फ’ (उपयुक्त आत्म) के साहित्य
की सत्ता और एक निरंकुश सत्ता के बीच कोई फर्क ही नहीं रह जाएगा। आप चाहे उस राइटियस
सेल्फ को ‘सेल्फ राइटियस सेल्फ‘ नाम दें पर इससे उसकी उपयोगिता प्रश्नांकित नहीं की
जा सकती। इमर्सन ने इसके लिए ‘आंतरिक निर्णय‘ शब्द का प्रयोग किया था। बहरहाल, अपने
पक्ष में अनामिका ने ग्रेस निकोलस की जिस कविता का उल्लेख किया है, जिसका मूल अंग्रेजी
नेट पर उपलब्ध है वह उन्हें चाहे अश्लील प्रतीत न होती हो किंतु मुझे ‘श्लील’ तो कतई
नहीं लगी। यद्यपि पाठ को पढ़ने में भूल संभव है किन्तु पाठ की बहुलार्थकता के शिरोकवच
में लेखक अपनी विकृति को वरेण्य सत्य की तरह नहीं दर्शा सकता। साहित्य ‘नाभि के नीचे
नीचे लहराते काले समंदर‘ की ध्वनियों को पकड़ने के लिए नहीं, मत्र्य मुख के ऊपर विद्यमान
अमूर्त आकाश की निरभ्र सत्ता से समवेत होने का लक्ष्य लेकर पैदा होता है। उसकी चुनौती
न्यूनीकृत दैहिक आकांक्षाओं से संवाद नहीं, अमरता की मौन उपस्थिति के संकेत को समझना
है। पाठ के अर्थ-अनर्थ तो होते रहेंगे......... शेक्सपियर की इन पंक्तियों का अर्थ
आज तक नहीं निरूपित हो सका-</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">‘‘लोग मर गए और कीड़ों
ने उन्हें खा लिया.... मगर प्रेमवश नहीं।‘‘</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">कौन बता सकता है,
लेखक का तात्पर्य यह था कि लोग प्रेमवश नहीं मरे अथवा कीड़ों ने उन्हें प्रेमवश नहीं
खाया अथवा भक्ष्य बनाकर कीड़ों ने लोगों के प्रति अपना प्रेम ही निभाया हो?</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">इसके बावजूद अर्थ
निरूपण की एक अदृश्य आचार संहिता तो साहित्य में सदा से मौजूद रही है, जो पाठ और कुपाठ
के अंतर को ही नहीं, उस ज्ञानात्मक संवेदना को भी अभिव्यक्त करती है, जिसके रहते हम
काव्य के आराध्य-सत्य और त्याज्य सत्य का चयन कर सकते हैं। पाश ने लिखा था-</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">‘मैं इतिहास के ताला
लगे दरवाजे पर बैठा अतिथि हूं</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">बारहमासा से वर्जित
कोई कुसगुन हूं</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">जिससे कुछ भी शुरू
या खत्म नहीं होता</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">कविता नहीं, मेरी
आवाज़ केवल गंदगी पर बरसती वर्षा है</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">तुम्हारे लिए न आशीष,
न नसीहत</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">मेरे शब्द धुलाई करते
हुए भी बदबू फैला रहे हैं‘‘</span></div>
<div class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">कवि के शब्द कुछ भी
हों, हम इसके अभिप्रेत की परिमार्जित रोशनी में आसानी से बता सकते हैं कि कविता यहां
से शुरू होती है और यहां पर खत्म। फिलहाल कविता का बिम्ब विधान ऐसी राह चल पड़ा है,
जहां रूप और विरूप की पड़ताल कुछ मुश्किल जरूर हो गई है।</span></div>
<div align="center" class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: center;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">-0-0-0-0-</span></div>
<div align="right" class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: right;">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">-राहुल ब्रजमोहन</span></div>
<div align="right" class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: right;">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">22, 21/ सेक्टर-ए,</span></div>
<div align="right" class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: right;">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">साईंनाथ काॅलोनी, इंदौर</span></div>
<div align="right" class="MsoBodyText" style="line-height: 150%; text-align: right;">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">0731-4038677</span></div>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-69140077986071442042012-08-27T17:45:00.000-07:002012-08-30T01:16:44.021-07:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9OkeIaU26R_K6ERFUryUHWiZ5Na7doCYh5n5AWJtC_vWuTc7dyplRRDu52zeKj3djGDqa5AsE6ppXrBHMf1gwRMqBEkRN2va0Cml__1cYyG2nmV3DD4jX5MWLK11HmyJUL9fymk0sqVc/s1600/Flower-37.JPG" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="132" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9OkeIaU26R_K6ERFUryUHWiZ5Na7doCYh5n5AWJtC_vWuTc7dyplRRDu52zeKj3djGDqa5AsE6ppXrBHMf1gwRMqBEkRN2va0Cml__1cYyG2nmV3DD4jX5MWLK11HmyJUL9fymk0sqVc/s200/Flower-37.JPG" width="200" /></a></div>
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div align="center" style="text-align: center;">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt;">मेरी अपनी बात</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div align="center" style="text-align: center;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt;">रूपसिंह चन्देल</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";">
वरिष्ठतम कथाकार, चिन्तक-विचारक और सम्पादक राजेन्द्र यादव मानते हैं कि हिन्दी कविता
मर रही है. कविता ही क्यों आज हिन्दी कहानी की स्थिति भी बहुत अच्छी नहीं है. कवि-कथाकार
चेहरे पर उदासी लिए कहते सुने जाते हैं कि पाठक की रुचियां बदल गयी हैं. पाठक नहीं
रहे. उनकी रचनाओं के पाठक क्यों नहीं रहे यह क्या वे नहीं जानते? जिन्हें हम विश्व
के महान रचनाकार मानते हैं वे आज भी क्यों उतना ही पढ़े जाते हैं जितना वर्षों-वर्षों
पहले पढ़े जाते थे. वे सदैव पढ़े जाते रहेंगे. क्यों?</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";">
वास्तविकता यह है कि रचनाकारों ने स्वयं को पाठकों से अपने को काट लिया
है. पाठक क्या चाहता है या तो वे जानते नहीं या जानना नहीं चाहते. चर्चा के फेर
और फरेब में वे वह सब लिख रहे हैं जो पाठकों को स्वीकार नहीं. <span style="color: red;">’कथादेश’ के अगस्त,२०१२ अंक में शालिनी माथुर के आलेख
</span><span style="color: blue;">’व्याधि पर कविता या कविता की व्याधि’</span><span style="color: red;"> (कथादेश – जून, २०१२) पर</span> प्रकाशित पाठकों की प्रतिक्रिया
इस बात का प्रमाण है. <span style="color: #0099cc;">पाठकों से अधिक क्या
वे रचनाकार ईमानदार हो सकते हैं जो अपने-अपनों के बचाव में कलम भांजने लगते हैं!</span>
एक बार पुनः लियो तोलस्तोय का उदाहरण देना चाहता हूं. एक मित्र से संवाद के दौरान उन्होंने
कहा, “मुझे आलोचकों की परवाह नहीं. मैं पाठकों के लिए लिखता हूं… रचनाकार को पाठक ही
जिन्दा रखते हैं.” इस कथन में भाषा मेरी है लेकिन भाव लियो के ही हैं. </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";">शालिनी
माथुर का उपरोक्त आलेख मैंने ’रचना समय’ में २३ जून,२०१२ को प्रकाशित किया था (<a href="http://wwwrachanasamay.blogspot.in/2012/06/blog-post.html">http://wwwrachanasamay.blogspot.in/2012/06/blog-post.html</a>).
इस पर पाठकों की प्रतिक्रियाएं स्पष्ट हैं. इसी विषय को आधार बनाकर लिखा गया
डॉ. <span style="color: teal;">दीप्ति गुप्ता का </span>आलेख <span style="color: red;">’कविता को लगा कैंसर’ रचना समय में १० अगस्त,२०१२ को प्रकाशित हुआ
(</span><a href="http://wwwrachanasamay.blogspot.in/2012/08/blog-post_10.html">http://wwwrachanasamay.blogspot.in/2012/08/blog-post_10.html</a>)<span style="color: red;">.</span> इस आलेख पर पाठकों ने खुलकर अत्यंत ईमानदारी से अपनी
बात कही. लंदन के महेन्द्र दवेसर जी के पत्र की मार्मिकता हृदयविदारक है. उसी
क्रम में मैं डॉ. दीप्ति गुप्ता का एक और आलेख –<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="color: #9900cc;">’प्रतिवाद का प्रतिवाद’</span></b> प्रकाशित कर
रहा हूं, जो प्रिंट मीडिया में पहले ही चर्चित हो चुका है. आशा है कि रचना समय के पाठक
इस आलेख पर अपने सुस्पष्ट विचार लिखेंगे.</span></div>
<div align="center" style="text-align: center;">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Arial Unicode MS";">-0-0-0-0-</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div align="center" style="text-align: center;">
<u><span lang="HI" style="color: #cc3300; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रतिवाद
का प्रतिवाद</span></u><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div align="center" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #6600ff; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">~ डा. दीप्ति गुप्ता</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">शालिनी जी के सुचिंतित आलेख के खिलाफ,
अनामिका जी और अर्चना जी (‘कथादेश’</span><b><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">:</span></b><b><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> </span></b><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">संपादन सहयोगी) आप दोनों
के प्रतिवाद पढ़े और यह जानकर खेद हुआ कि आपको यह बात कतई समझ नहीं आ
रही है कि ‘ब्रैस्ट कैन्सर’ तथा ‘स्तन’ जैसी निंदनीय कविताओं से साहित्य उपकृत नही
अपितु अपकृत हो रहा है ! मैं फिर से दोहराना चाहूँगी कि अनामिका और पवन करण
जी की कवितायेँ नारी के अस्तित्व और अस्मिता पे भारी चोट करती हुई हमारे
सामने आयी हैं ! कविता जैसी साहित्यक विधा हो या नारी-विमर्श जैसा
सार्वकालिक मुद्दा, वह किसी की बपौती नहीं है कि जिसका जब जैसा मन आया, उसके
साथ दुर्व्यवहार कर लिया और उसके नाम पर अपने मन का मैल निकाल दिया !</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">अनामिका जी, आगे बढ़ने से पहले, मैं
जानना चाहती हूँ कि आपके द्वारा तीन पाश्चात्य लेखकों की पंक्तियों का
हिन्दीकरण उद्धृत करने के पीछे औचित्य और उद्देश्य क्या
है ??!! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> १)</span><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">Memory. Imagination
and the (M)Other by Dr, Sue Charlie </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">-</span><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">an
irigarayan </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">reading of ‘Villette’</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> (लेखक का नाम ?)</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> २)माफ़ कीजिएगा, दूसरे
उद्धरण में आपने ‘विलेट’ को फ्रैंच फेमिनिस्ट ‘इरिगेरी’ की कृति बना
दिया है ! वस्तुत: ‘विलेट’ शेरेलैट ब्रौंट का उपन्यास है ! आपने उनके
नाम का तो उल्लेख दोनों स्थानों में ही नहीं किया है ! मूल लेखक का नाम देने में
कुछ परेशानी थी क्या ? </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> ३) अमेरिकन लेखक टोनी
मॉरिसन का उपन्यास, ‘द बिलवेड’(</span><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">The Beloved</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">) जो </span><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">Afro-American slave - Margret Garner</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> के जीवन पर आधारित, कुछ अंतर कथाओं को तहत अन्य विषयों को समेटता हुआ
‘स्लेवरी’ से जुड़ा है ! यह वस्तुत: </span><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">slavery</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> के </span><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">psychological impacts </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> और
माँ-बेटी के रिश्तों की विचारशील गाथा है - इसे प्रस्तुत करने का क्या
औचित्य था, यह मेरी तुच्छ बुद्धि की समझ से परे है ! या के आप पाठकों
को शब्दों के जखीरे में उलझा कर, उन्हें असली मुद्दे से भटकाना
चाहती थी ! जैसे कि वी.आई.पी.सिन्डरोम से अभिभूत हुए लोग, मन ही मन ‘आदरयुक्त
भय’ से, सामने बोल रहे व्यक्ति के सामने ‘जी हाँ, जी हाँ’ करते नज़र आते हैं;
वैसे ही आपने यहाँ ‘पाश्चात्य लेखक सिन्डरोम’ रच कर, अपनी बात को एक सशक्त जामा
पहनने की कोशिश की है क्या ?! लेकिन जिन्होने थोडा बहुत भी पाश्चात्य साहित्य पढ़ा
है, वे यहाँ इन अप्रासंगिक उल्लेखों से खीज ही महसूस करेगें ! अफसोस
!
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> आप
जैसी सुधी और नारी-विमर्श का परचम सम्हालने वाली साहित्यकार यदि
संवेदनाहीन,विचारहीन ‘अरचनात्मक सृजन’ की पक्षधर होगीं तो साहित्य की सबसे सुकुमार
विधा (कविता) क्यों न तलातल में जाएगी ? साहित्य की किसी भी विधा के माध्यम से
अपने भावों और विचारों को, ‘मुक्त भाव’ से अभिव्यक्त करने का यह मतलब नहीं कि कोई
भी इंसान - चाहे वह मर्द हो या औरत- अशिष्ट और असंस्कृत हो जाए ! अनामिका जी
और पवन करण जी अपनी-अपनी कविताओं के भाव, भाषा और अभिव्यक्ति पर
ज़रा तटस्थता से दृष्टिपात करें ! साहित्यिक और आम पाठक दोनों के दिलो-दिमाग
में पहली बार(अभिधा), दूसरी बार(लक्षणा) तीसरी बार (व्यंजना) आप दोनों की
कविताओं को पढने पर, एक ही अर्थ बारम्बार उतरता है, जो कविता की उन सामान्य
विशेषताओं (विशिष्ट की तो बात ही भूल जाएँ) संवेदनात्मकता, भावात्मकता,
काव्यात्मकता और कलात्मकता से परे है, जिनके दायरे में पाठक कविता पाठ
के समय सहज ही बंधता चला जाता है और कविता के साथ तादात्म्य स्थापित कर लेता
है ! आपकी ‘ब्रैस्ट कैन्सर’ तथा ‘स्तन’ कविताओं को पढकर पाठक और कविता
के मध्य एक खाई बनती चली जाती है ! पाठक का भावनात्मक और मानसिक ज़ायका खराब कर,
उसे ऎसी कसैली अनुभूति देती हैं कि उसके दिलो-दिमाग पर विकृती की
तरंगे प्रहार करने लगती है ! अर्चना जी और अनामिका जी, कविता का
असली और सही अर्थ वही होता है जो प्रथम पाठ में उभर कर आता है व दिल में
समा जाता है ! उसके बाद कविता के कितने भी पुनर्पाठ किए जाए, उस पहले अर्थ की ही
गहरी और सघन परतें खुलती हैं ! अर्चना जी, आपने अपने लेख में जो यह बात कही
है कि कविता का अर्थ/भाव पहले अर्थ से, हट कर भी समझा जा सकता है, तो यह
मात्र रचना पर, सायास अपने मन के भावों को आरोपित करने का खिलवाड है और कुछ
नहीं ! विशेषकर जब कविता से बारम्बार, कुरूप और विकृत भाव उभर
कर आते हो और उन पर अर्चना जी किसी तीसरे नेत्र से, बिना बात ही खूबसूरती के
दर्शन करती हुई, दूसरों को भी उसे दिखाने का निरर्थक प्रयास करती हो, तो, यह
हरकत कुछ उसी तरह हैं जैसे किसी खुशबू रहित फूल से ज़बरदस्ती
अनिर्वचनीय सुगंध को महसूस करने का निरर्थक प्रयास करना ! ‘दिल के बहलाने को
ग़ालिब ख्याल अच्छा है ....’! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> अर्चना जी की बात चलिए एक दफे
मान भी ली जाए, तो इन कविताओं में इक्का -दुक्का श्लेष अलंकार भी तो
नहीं है कि पाठक कंटेंट्स के एक से अधिक अर्थ लगा सके और दूसरा पाठ कर सके
! भई, बड़ी ही दयनीय स्थिति है इन कविताओं की ! इन कविताओं की तो चाल भी और
ताल भी इतनी बेढब और अटपटी है कि काव्यप्रेमी पाठक संज्ञाशून्य सा महसूस करे
! अर्चना जी, किसी का बचाव करने का यह तात्पर्य भी नहीं कि आप सबको
कविता पाठ करना सिखाने लगे ! जितने पाठकों ने ये कवितायेँ पढ़ी है, सभी ने इनके
खिलाफ प्रतिक्रियाएं दी हैं ! जिनमें से कुछ ‘कथादेश’ में प्रमाण रूप में मौजूद है
ही और उनके अलावा सैकड़ों की संख्या में पत्रिका से बाहर घनीभूत
होती जा रही है ! खेद और क्रोध के रूप में फूटी ये सब प्रतिक्रियाएं
साहित्य के नियमित विचारशील और संवेदनशील साहित्यकारों एवं पाठकों की हैं ! वे
दकियानूसी, रूढीवादी या कुन्द बुद्धि पाठक नहीं हैं ! वे जीवन के किसी
भी पक्ष को लेकर संकुचित और कुण्ठित सोच भी नहीं रखते यानी के उदार और विशद
दृष्टि वाले हैं लेकिन इसका मतलब यह नहीं कि वे अशिष्टता और अभद्रता से
लैस रचनाओं को सर-आँखों पर लें और साहित्य की गरिमा ध्वस्त करने वाले
रचनाकारों की कुंठाओं और अनर्गल बातों को नज़रंदाज़ कर, उनकी कविताओं में जबरदस्ती सौंदर्य
और संवेदनाएँ ढूंढ कर ‘वाह वाह’ करें ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">ब्रैस्ट कैन्सर’ और ‘स्तन’, इन दोनों ही
कविताओं में न तो संवेदनाएँ है, न मर्मस्पर्शी भाव हैं और न ही नारी-विमर्श
है – आखिर ये हैं क्या ?</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">अनामिका बहना, आप शालिनी जी की भाषा को
‘मर्दवादी फटकार’ कह रही हैं – एकबारगी यह कहने से पहले आप अपनी कविता की भाषा
और भाव भी तो देखिए ! जब आप मर्दवादी भाषा में, मर्दवादी भाव कविता
में उडेलेगी तो शालिनी जी भी मर्दवादी भाषा में आपसे बात करेगी, इसमें
आपको आपत्ति क्यों ? आपका यह कहना कि आपने ऎसी नारियाँ नहीं देखी जो शालिनी
जी के अनुसार, अपने वक्षस्थल से आँचल गिरा कर अपने को एक्सपोज
करती हैं ! कोई बात नही - अपनी और पवन करन जी की कविता को देख लीजिए,
वह वक्षस्थल से आँचल गिरा कर अपने को एक्सपोज करने वाली नारी की
तरह ही है जिसे देखकर, लोग खुद शर्म से नज़रे नीची कर ले ! नारी
विमर्श या प्रगतिशीलता या ब्रैस्ट कैंसर के नाम पर ऎसी भोंडी कवितायेँ
लिखना, नग्नता नही तो और क्या है ? लफ्फाजी में निष्णात इंसान, दूसरे व्यक्ति के
वस्त्र उतारे बिना भी, उसे नग्न कर देता है - कुछ ऐसा ही आपकी और पवन जी की
कविताएँ कर रही हैं ! ब्रैस्ट कैंसर से पीड़ित - अपीड़ित, हर नारी को आपने इन
कविताओं में निर्वस्त्र कर डाला है ! ‘नारी अंग’ (स्तनों ) को बालापन से
बडेपन की अवस्था तक, अनेक रूपों में प्रस्तुत कर दिया है ! क्या यह
शोभनीय है ? श्लाघ्य है ? क्या यह काव्य-विधा, नारी और ब्रैस्ट कैंसर
जैसी गंभीर बीमारी के साथ भद्दा मजाक नहीं है ? आप उसमे कैंसर की बात कर ही
नहीं रही, सिर्फ उन्नत पहाड़ जैसे स्तनों की बात कर रही हैं ! आप
ईमानदारी से यह बता दीजिए कि इसे पढकर रोग से जूझ रही नारी के
प्रति सहानुभूति, करुणा, दर्द के एहसास जैसा एक भी भाव आपके मन में उभरा ?
नारी सौंदर्य और मातृत्व के प्रतीक अंगों को <b><u>‘खुदे फुदे नन्हे
पहाड़ों को ‘‘ हेलो, कहो, कैसी </u>रही ??</b>’ इस तरह संबोधित करना, मानो
उनसे हँसी ठिठोली हो रही हो जबकि कैंसर जैसा गंभीर रोग उन्हें जकडे हुए हो और
औरत की जान पे बनी हो; क्या ऎसी कविता सराहना योग्य है ? इसी तरह, पवन
करण भी नारी के वक्षस्थल को शहद का छत्ता और दशहरी आमो की ऐसी जोडी
बताते हैं जिनके बीच वे जब तब अपना सर धंसा लेते
हैं या फिर उन्हें कामुक की तरह आँखें गड़ा कर देखते रहते हैं – ये कैंसर
रोग को, स्तन पर झेल रही महिला के लिए उनकी सम्वेदनशील नज़र
है....वाह क्या नज़र है , क्या संवेदनशीलता है !! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">
अनामिका जी, आपने शालिनी जी द्वारा आपत्ति जताने के प्रतिवाद में लिखा है कि
कलपना और कोसना हीनतर प्रयोग हैं ! तो फिर आप अपनी कविता
में इस हीनतर प्रयोग को क्यों अपनाए हुए हैं - <b>‘दस वर्ष की उम्र से उनके पीछे
पड़े थे’ / जिनकी वजह से दूभर हुआ सड़क पे चलना </b>...<u>यह कोसना और
कलपना नहीं है तो और क्या हैं </u>? आगे, आपकी मैं इस बात सहमत हूँ कि भाषा
का सार्थक प्रयोग ‘उदबोधन’ है, लेकिन अनामिका बहन, वह ‘उदबोधन’ तक ही
सीमित रहे तो बात समझ आती है - पर जब वह ‘उदबोधन’ के बजाय निकृष्ट
कामुक ‘उत्तेजन’ बन जाए तो हीनतर ही नहीं, घातक भी होता है -
साहित्य के लिए, पाठक के लिए और खुद रचनाकार के लिए ! आप माने न माने, सच्चाई यही
है ! आपकी और पवन करण जी की कविता इस तरह कौंधती है कि पाठक मन
को ‘उदात्त’ (जो कि काव्य विधा के सर्वोत्तम गुणों मे से एक
है)अवस्था में ले जाने के बजाय अनुदात्त और असात्त्विक मनोभूमि में ले जा कर
पटक देती है ! जहाँ एक ओर पवन जी की कविता कुत्सित भावों को जगाती है, वहाँ
दूसरी ओर आपकी कविता कुत्सित और वितृष्णा, दोनों भावों को उद् बुद्ध
करती है ! यह कैसा खुराफाती उद् बोधन है अनामिका जी ? आपने ठीक लिखा कि
ईसामसीह ने यह कहा कि - <u>‘हे ईश्वर इन्हें माफ करना, ये नहीं जानते
कि ये क्या कर रहे हैं</u> ’ - <u>ये बात आप पर और पवन करण जी पर
सही उतरती है कि आप दोनों नहीं जानते कि आप ब्रैस्ट कैंसर जैसे गंभीर रोग से
ग्रसित नारी के स्तनों पे कामुकता, हँसी ठिठोली, अपरिपक्व संवाद, उनके आकार प्रकार
का वर्णन करते हुए – क्या कर रहे हैं</u> ! एक गंभीर और दर्दनाक मुद्दे की
कैसी छीछालेदर की हैं आप दोनों ने ! हे ईशु, हे ईश्वर इन दोनों कवियों को
माफ करना, भविष्य के लिए सद् बुद्धि देना कि ये कभी भी न तो
कविता के साथ, न किसी के रोग के साथ और किसी रोगी के साथ इस तरह का खिलवाड
करें ! आप भले ही, विषयान्तर करते हुए अपने आलेख में, येशु,
परमहंस आदि विभूतियों के कितने भी अप्रासंगिक उदाहरण दे दें, गोल-गोल घुमाकर सबको
दिग्भ्रांत करने की कोशिश करें - इससे कुछ होने वाला नहीं ! आपकी कविता का सच तो
पहली पंक्ति से ही, परनाले की तरह उछलता हुआ बेरतीब सा बहा चला आता है
!</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">
आगे आपने आपने ‘गुड़’ चुभलाने की आदत छुडवाने
का ठीक उदहारण दिया है, वह भी आप पर सही उतरता है यानि के किसी की भाषा ठीक करनी
हो तो, पहले आप अपनी भाषा सुधारे, अपना लेखन सुधारे ! दूसरों की प्रतिक्रिया
तो ‘क्रिया’ की अनुगूंज होती है ! जैसी पहल करने वाले की ‘क्रिया’
होगी, वैसी ही उसके बाद, दूसरों की ‘प्रतिक्रया’ होगी ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">पवन जी की कविता का सन्देश साफ
है जिसे अर्चना जी उद्धृत करती हुई उसके समर्थन में बोलती दिखती है <b>!
</b>पवन करण जी के अनुसार,<b> </b>कैंसर पीड़ित नारी का एक स्तन न रहने पर
उसके प्रेमी-पति के मध्य रिश्ता भी खत्म होने लगता है – <u>कविता में यह भाव
सन्देश देता है कि रिश्ते मात्र दैहिक होते हैं ?</u> यदि शरीर का कोई अंग छिन्न-
भिन्न हुआ या उसका सौंदर्य खत्म हुआ, तो अपनों का प्रेम भाव भी खत्म
हो जाता है. वाह, पवन जी ! क्या सच्चे और प्रगाढ़ रिश्ते इतने थोथे होते हैं
? अपना प्रियजन चाहे औरत हो या बच्चा – गंभीर रोग से ग्रस्त
होने पर उस पर अधिक ध्यान जाता है, उस पर अधिक ख्याल और प्यार उमडता है, उसके किसी
भी अंग के चले जाने के बाद, उसका पहले से भी अधिक ध्यान रखा जाने लगता है -
खासतौर से उसकी भावनाओं का ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> अनामिका
जी, आप जिस ‘सम्वेदनशील धैर्य’ की बात कर रही हैं, यदि आपने कविता लिखने से
पहले, खुद ‘संवेदनशील धैर्य’ की बात समझी होती तो, आप ऎसी कविता न
लिखती, जो पाठक मन में गांठे डालती ! गांठे कुंठा की हों या
कैंसर की, जिसके पडती हैं, उसके दुष्प्रभावों को तो उन्हें झेलने वाला ही
जानता है ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> भर्त्सना
योग्य वस्तु की ही भर्त्सना की जाती है ! आज तक कालिदास, भवभूति,
प्रसाद, निराला, महादेवी, पन्त,कीट्स, यीट्स की कविताओं की तो किसी ने
भर्त्सना नहीं की क्योंकि उन्होंने पोर्न या वितृष्णा जगाने वाली कविताएँ नहीं
लिखी कभी - कवि वे भी थे ! आपकी और पवन जी की कवितायेँ पढने वाले को भर्त्सना
के लिए उकसाती है ! दोष पढने वालों का नहीं हैं - दोष है आपके लेखन का ! यह मत
भूलिए कि अगर आपकी नज़र में आपकी कविता पढने वाले पाठक ‘हडबडिया’
हो सकते हैं; तो पाठकों की नज़र में आप भी ‘हडबडिया’ और
‘गडबडिया’ कवयित्री हो सकती हैं ! आपने प्रतिवाद किया है कि लडकियों
में उग्रता वाला ‘वाई’ फैक्टर नहीं होता - ज़ाहिर है आप
में भी नहीं होगा, तो <u>फिर आपने ‘वाई’ फैक्टर वाली कविता कैसे लिख डाली</u>
?श्रुतियों –अनुश्रुतियों से भरी रुद्रवीणा सी - पढ़ी-लिखी,
चेतन,परिष्कृत अनामिका जी की <u>कलम से ऎसी </u></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<u><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">अपरिष्कृत और बेसुरी कविता कैसे निकली
? </span></u><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> इस ‘प्रतिवादी
आलेख’ में आपने <u>अश्वेत ‘ग्रेस निकोलस’ की कविता का जो
एक निहायत ही फूहड़ और शर्मनाक हिन्दीकरण, ‘कथादेश’ जैसी प्रतिनिधि साहित्यिक
पत्रिका में पेश किया हैं - यह पत्रिका और हिन्दी काव्य साहित्य
पर एक बदनुमा दाग है </u>! एकबारगी अश्लील कवितायेँ तो उत्तेजना पैदा
करती है किन्तु <u>आपकी और पवन जी की कवितायेँ तो वितृष्णा पैदा करती हैं !</u>
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">सिल्विया,हिटलर रेडह्यूज का जो आपने उल्लेख
किया है वह कितना अप्रासंगिक और बेमेल है ! कहाँ पति के प्रेम से वंचित
पत्नी की पीड़ा और कहाँ शारीरिक व्याधि - कैंसर से पीड़ित औरत की वेदना
! दोनों के मनोविज्ञान और मानसिक पीड़ा में अंतर होता है ! आपने आगे ‘ठेका’
लेने की बात कही है; अनामिका जी, ठेका किसी भी चीज़ का हो – वो भी लेखन
के क्षेत्र में – वाकई बुरा होता है ! आपने कविता की उदात्तता, गरिमा को
कैंसर लगाने का जो ठेका ले रखा है – उसे छोड़ दें, तो शालिनी जी
और हम कविता की गरिमा और सहजता की रक्षा के लिए ‘नैतिकता’
का ठेका एकदम छोड़ देगे ! सुकून भरी निस्तब्धता में जब कर्ण कटु
अभद्र सी आहट होती है, सारी कायनात चौकन्नी हो कर, उस खुरदुरे स्वर को
चुनौती देने को तत्पर हो जाती है ! आपकी और पवन जी की कविता, सबका सुकून चैन
छीनता, एक ऐसा ही खुरदुरा स्वर है, जिसने हमें चौकन्ना बना कर चुनौती
देने को तत्पर कर दिया है ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">ब्रैस्ट कैंसर और स्तन जैसी फूहड़
कविताओं के पक्ष में आवाज़ उठाती, अर्चना जी; यह बताएँ कि
आज नारी, पितृसत्ता की गढ़ंतो से जकडी कहाँ बैठी है
? पितृसत्ता से मुक्त हुई, वह अपने निर्णय, मानसिक और भावनात्मक स्तर
पर खुद ले रही है ! बल्कि अब तो पति और पिता उसकी सलाह लेने लगे हैं !
वह उन्हें मशवरे देने लगी है ! पुरुष भी नारी की क्षमता और योग्यता के
प्रति आस्थावान हो गया है ! लेकिन आज नारियों की एक
जमात, मुक्त न होकर - ‘उन्मुक्त’ हुई, ‘स्वछन्द उडती’ हुई,
रुग्ण मानसिकता को लिए, इंसानियत रहित व्यवहार करने पे तुली है !
निर्लज्ज होकर अभद्र भाषा बोलती है, लिखती हैं और अपरिष्कृत
साहित्य गढती है ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> अनामिका जी,
पहले आपकी उन्मुक्त कविता और उसके बाद प्रतिवाद स्वरूप, तीव्र गति से
स्फुरित होता आलेख – (बकौल आपके: ब्रैस्ट कैंसर को झेलते स्तनों वाली)
नारी की मानसिक बेड़ियों की नहीं - अपितु उन्मुक्त, स्वच्छंद नारी के
बडबोलेपन की कहानी कह रहा है ! याद रखिए, कुतर्कों के सहारे, गलत बात
को सही सिद्ध नहीं किया जा सकता ! इसलिए हमारा नेक सुझाव मानिए
और अपनी अतिवादी, मर्दवादी लेखनी को सम्हालिए तथा साहित्य को विकृत मत बनाइए
! प्रगति की बातें कीजिए किन्तु प्रगति के नाम पर अझेल लेखन मत कीजिए
! मन की तराजू में - अपनी और पाठकों की - दोनों की बातों को
तौल लीजिए और ईमानदारी से परखिए कि कौन कितने पानी में है !
हाँ, चलते-चलते अर्चना वर्मा जी से एक बात कहना चाहूँगी कि यदि आपको
लगता है विरोधी लेखकों का एक कार्टेल अभद्र और फूहड़ रचनाओं के विरुद्ध उठ
खडा हुआ है, तो आपने उन्हें ‘कर्टेल’ (</span><span style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS";">Curtail) </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> यानी उनकी काट-छांट करने में कोई
कसर छोडी है क्या ! क्योंकि उक्त कविताओं के विपक्ष में आपके पास
पहुंचे सशक्त आलेखों को या तो आपने उड़ा दिया, या इक्का दुक्का
को कतर-ब्यौत कर के, एक - आधे पेज पर छाप कर पेश कर दिया ! यह कहाँ का न्याय
है ?</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div align="center" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">-0-0-0-0-</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjI495oGMwkr-JnyCxX81ZN1kLo14ml5U4NudjdphtCX7GOx3tiatMgDk6PbNEefLLeX9vHo0jC3tHBtkw8c0m5Sk1f0h0Hle5f1wsg13gmQG_LXCDID-T62akLFbo_EuyedSoaoLP2hjI/s1600/Deepti+Gupta+-+A.bmp" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjI495oGMwkr-JnyCxX81ZN1kLo14ml5U4NudjdphtCX7GOx3tiatMgDk6PbNEefLLeX9vHo0jC3tHBtkw8c0m5Sk1f0h0Hle5f1wsg13gmQG_LXCDID-T62akLFbo_EuyedSoaoLP2hjI/s1600/Deepti+Gupta+-+A.bmp" /></a></div>
<div style="background: none repeat scroll 0% 0% rgb(255, 255, 179); text-align: center;">
<span style="color: #336600; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">डॉ. दीप्ति गुप्ता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा: आगरा विश्वविद्यालय से एम.ए.(हिन्दी)
एम.ए. (संस्कृत), पी.एच-डी (हिन्दी)</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">रुहेलखंड विश्वविद्यालय,बरेली</span></b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">, हिन्दी विभाग में अध्यापन (1978 – 1996)</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी विभाग</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जामिया
मिल्लिया इस्लामिया</span></b><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span></b><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नई दिल्ली</span></b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> में
अध्यापन (१९९६ -१९९८)</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<br /></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी विभाग</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पुणे
विश्वविद्यालय</span></b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> में अध्यापन </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">(1999-2001</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">)</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">विश्वविद्यालयी नौकरी के दौरान</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भारत
सरकार द्वारा</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">१९८९ में </span><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">‘</span></b><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मानव
संसाधन विकास मंत्रालय</span></b><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">’, </span></b><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नई दिल्ली </span></b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> <b>शिक्षा
सलाहकार</b></span><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">’</span></b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> पद पर तीन वर्ष के डेप्युटेशन पर
नियुक्ति </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">(1989</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">- 1992)</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">सम्मान </span><span style="color: teal; font-size: 14.0pt;">:</span><span style="color: magenta; font-family: "\0022Arial Unicode MS\0022";"> Fan</span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;">nstory.com – American </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;"> Literary</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;"> site </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पर </span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;">English Poems ‘’All</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;">Time Best’ ’</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">से
सम्मानित</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">.</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रकाशित कृतियाँ </span><span style="color: teal; font-family: Verdana; font-size: 14.0pt;">:</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">1. </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">महाकाल से मानस का
हंस </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> सामाजिक मूल्यों और आदर्शों की एक
यात्रा</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, (</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शोधपरक</span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;"> - 2000</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">)</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">2. </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">महाकाल से मानस का
हंस </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> तत्कालीन इतिहास और परिस्थितियों
के परिप्रेक्ष्य में</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, (</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शोधपरक</span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;"> -2001</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">)</span></div>
<div style="background: #FFFFB3; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">3. </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">महाकाल से
मानस का हंस </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> जीवन दर्शन</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, (</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शोधपरक</span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;"> 200</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">३</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">)</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">4. </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अन्तर्यात्रा </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">( </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">काव्य
संग्रह</span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;"> - 2005</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">),</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">5. </span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;">Ocean In The Eyes ( Collection of Poems - 2005)</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">6. </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शेष प्रसंग </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">(</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहानी
संग्रह</span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;"> -2007</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">),</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">7. </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">समाज और सँस्कृति
के चितेरे </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> अमृतलाल नागर</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, (</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शोधपरक</span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;"> - 2007</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">) </span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span style="color: magenta; font-family: Verdana;">8.</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> सरहद
से घर तक </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">(</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहानी संग्रह</span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;">, 2011</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">),</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span style="color: magenta; font-family: Verdana;">9. </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लेखक के
आईने में लेखक </span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> संस्मरण संग्रह शीघ्र प्रकाश्य</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अनुवाद </span><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">:</span><span lang="HI" style="color: black; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">राजभाषा
विभाग</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी संस्थान</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा निदेशालय</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा
मंत्रालय</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नई दिल्ली</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;">McGrow Hill Publications, New Delhi, ICSSR, New
Delhi, </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अनुवाद संस्थान</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नई दिल्ली</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;">CASP</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;">Pune,
MIT Pune, Multiversity Software Company</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;"> Pune,
Knowledge Corporation</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;"> Pune, Unicef,</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;"> Airlines,</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;">Schlumberger (Oil based)
Company, Pune </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">के लिए अंग्रज़ी</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">-</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी
अनुवाद</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> कार्य !</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<br /></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रति </span><span style="color: teal; font-family: Verdana; font-size: 14.0pt;">:</span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;"> </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पूर्णतया रचनात्मक
लेखन को समर्पित</span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;"> </span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और पूना
में स्थायी निवास !</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">मोबाइल </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;">:</span><span lang="HI" style="color: #3333ff; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #3333ff; font-family: Verdana;">098906 33582</span></div>
<div style="background: #FFFFB3;">
<span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">ई मेल पता:</span><span style="color: black; font-family: "\0022Arial Unicode MS\0022";"> </span><span style="color: magenta; font-family: Verdana;">drdeepti25@yahoo.co.in</span></div>
<br /></div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com18tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-55351144192303319362012-08-10T21:26:00.003-07:002012-08-12T22:25:46.105-07:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjTHGvacJt9zFbgjUVLzWatCnAYT2JODBMLDlJZ6oTK9y7dcsrso53a2WlxyE1EnTqnFznoAUwEcmvgmfMwaOAJWr4BPiTrVwh3L7mLJf6TG0virh4q1eTz207Q23A4n_SLLhNheblmLpc/s1600/Flower-24.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjTHGvacJt9zFbgjUVLzWatCnAYT2JODBMLDlJZ6oTK9y7dcsrso53a2WlxyE1EnTqnFznoAUwEcmvgmfMwaOAJWr4BPiTrVwh3L7mLJf6TG0virh4q1eTz207Q23A4n_SLLhNheblmLpc/s200/Flower-24.jpg" width="133" /></a></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>कविता को
लगा कैंसर</span></b><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br />
<span lang="HI" style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">डा<b>.</b><b style="mso-ansi-font-weight: normal;">दीप्ति
गुप्ता</b></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">एक लंबे समय से मैं साहित्य की वह विधा,
जिसे साहित्य का प्राण कहा जाता है; पढती आई हूँ और विश्वविद्यालय में पढाती
भी आई हूँ ! जी हाँ, मैं ‘कविता’ की ही बात कर रही हूँ ! कम से कम
शब्दों में यदि इसे व्याख्यायित करें तो – <b><span style="color: #cc3300;">‘ह्रदय के कोमलतम भावों की सौन्दर्यपरक अभिव्यक्ति कविता
कहलाती है’</span></b><span style="color: #cc3300;"> - </span>कोमलतम भाव यानी
सौंदर्य, प्रेम, सुख-दुःख संबंधी वे शाश्वत भाव जो जीवन की हर अनुभूति
में समाए होते हैं ! साहित्य के प्रणेताओं द्वारा कविता के सदियों से
प्रतिष्ठित इस कालजयी रूप को दिलो-दिमाग में संजो कर, <b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="color: #ff6600;">आज कविता के नाम पर, जब हम
अश्लील, फूहड़ और बेतुक बंदी को झेलते हैं तो दिमाग
में एक ऐसा बवंडर उठ खडा होता है जिसे रोकने के लिए स्वयं से जंग लड़नी
पडती है<span style="mso-ansi-font-weight: bold;"> !</span></span></b> आज
कुछ खास कवि, कविताएं लिख रहे है या इस विधा की आड़ में अपने रुग्ण भावों का
जखीरा पेश कर रहे हैं, समझ नहीं आता ! ? </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">कविता – छंद-बद्ध और छंद-मुक्त – दोनों
तरह की हो सकती है किन्तु भावों और संवेदनाओं की प्रधानता दोनों
तरह की कविताओं की पहली शर्त है ! यदि छंद की लयात्मकता कविता में
नहीं है तो निश्चित रूप से भावों की लयात्मकता तो मिलेगी ही ! महाकवि निराला की
तमाम कवितायेँ छंद से अधिक भावात्मक लयबद्धता का सुन्दर उदाहरण
हैं ! लेकिन इस सबसे से भी एक महत्वपूर्ण बात जो कविता को कविता
बनाती है, वह है – उसमें तैरते भावों का पाठक के साथ ऐसा
अपनत्वपूर्ण संवाद - जो पाठक के उदात्त भावों को स्पर्श कर,
उन्हें स्पंदित करे ! उस उदात्त मनस्थिति में कविता, पाठक के ह्रदय को अपनी गिरफ्त
में इस तरह ले लेती है कि कुछ देर बाद सामान्य स्थिति में आने पर भी,
उसकी छाप अंतर्मन पे लंबे समय के लिए अंकित हो जाती है ! सच्ची
और अच्छी कविता का यह एक सहज गुण है ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन तमाम सहजाताओं से भरी, निर्मल निश्छल कविता आज,
पवनकरण और अनामिका जैसे रचनाकारों के कारण इतनी
असहज और विकृत हो गई है कि रुग्ण और विकलांग नज़र आती है</span></b><span lang="HI" style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> !</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> इन दोनों कवियों की ‘ब्रेस्ट कैंसर’ जैसे गंभीर और
संवेदनशील विषय पर इतनी अश्लील और उथली कवितायेँ सामने आई कि उन्हें
पढते हुए भी शर्म आती है ! उनकी आलोचना में कलम चलाने में भी दिल पे जोर पडता है !
किन्तु साहित्य सेवी और साहित्य प्रेमी होने के नाते, कविता
जैसी सी सुकोमल और संवेदनशील विधा की रक्षा करना अपना फ़र्ज़ बनता है तो
कितना भी दिल पे जोर पड़े, उसके रूप को नष्ट-भ्रष्ट करने वालों की कलम
पे रोक तो लगानी ही पड़ेगी तदहेतु आलोचना अपेक्षित है ! आज ज़माना कितना बदल
गया है कि गलत बात कहने वाले सीना तान कर अभद्र बाते कहते नहीं हिचकते
और सही बात के पक्षधर, दूसरों की गलती पे शर्म से गड़े हुए, लंबे समय तक
संज्ञा शून्य से, उसके बारे सोचते बैठे रह कर, तब मन ही
मन उन अभद्र बातो के उल्लेख के प्रति संकोच से भरे हुए, गलत का
विरोध कर पाते हैं ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">एक कविता संग्रह में
पवनकरण जी की कविता ‘स्तन’ और ‘ फरवरी २०१२ के ‘पाखी’ के
स्त्रीलेखन विशेषांक में अनामिका जी की ब्रेस्ट कैंसर’ पर कविता पढ़ी
और पढ़ कर मेरे दिलो-दिमाग का ज़ायका बिगड गया ! क्योंकि उनमें
कैसर पीड़ित महिला के प्रति न करुणा, न सहानुभूति, या उसकी पीड़ा का उल्लेख या
कैंसर जैसे भयंकर रोग से मुक्ति दिलाने के लिए दुआ और प्रार्थना जैसा कोई
कोमल भाव....अगर कुछ था तो बस अश्लीलता, कामुकता का अजस्र बहाव तथा
थोथी और छिछली बातों का भंडार ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">ब्रेस्ट कैंसर हो या किसी
अन्य अंग का कैसर, उससे पीड़ित व्यक्ति जीवन-मरण की जिस उहापोह , पल-पल
जिस भावनात्मक दारुण पीड़ा तथा एक निर्मम शून्य और सन्नाटे से गुज़रता
है, उसे बड़ी शिद्दत के साथ कविता में इस तरह उतारा जा सकता है
कि वह पाठक की सम्वेदनाओं को स्पर्श करता हुआ, उसे भोगने
वाले की पीड़ा का एहसास कराए ! लेकिन इन दोनों कवियों की <b><span style="color: blue;">कवितायेँ जिस बेदर्दी से पाठक की और ब्रेस्ट कैंसर पीडित
की आशाओं पे पानी फेरती हुई</span></b><span style="color: blue;">, <b>कुत्सित
भावों का तमाशा पेश करती हैं, उसे पढकर वितृष्णा होती है </b>!</span> ब्रेस्ट
कैसर एक ऐसा शब्द है, ऐसा विषय है, ऐसा रोग है जिससे पीड़ित इंसान के बारे
में सुनकर मन में संवेदना जागती है. अधिकतर लोग संवेदना को जानते तो
हैं, पर ‘समझते’ नही ! संवेदना यानी ‘<b><span style="color: #993300;">दूसरे
की वेदना को समान रूप से अनुभूत करना’</span></b> और जब वह
कविता में उतरे तो – उसे पढ़ कर पाठक संवेदना के माध्यम से,
मानसिक और भावनात्मक रूप से – कैसर ग्रस्त इंसान की वेदना से तादाम्य
स्थापित कर सके ! लेकिन खेद है कि पवनकरण और अनामिका जी , जैसे
संवेदनशील कवियों ने इस विषय पर, बड़े ही स्थूल स्तर पे कवितायेँ लिखी
! वे कवितायेँ इतनी विरूप और कुरूप है कि पाठक को संज्ञा
शून्य सा कर देती है ! उन्हें पढ़ कर मैंने तो अपने को बीमार सा
महसूस किया ! उनमें उदारता से उडेले गए अभद्र विचारों और अभिव्यक्ति के बोझ
तले मेरा जैसे सांस लेना मुहाल हो गया ! ये कवितायेँ हैं
या कि औघड़ता का नग्न तांडव ?</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी साहित्य का इतिहास उठाकर देखें
तो कविता क्रमश: छायावाद , हालावाद, प्रगतिवाद, प्रयोगवाद, प्रतीकवाद,
अभिव्यंजनावाद (इटली के दार्शनिक क्रोशे की देन) से होती हुई ‘नई कविता ’ के
रूप में ढली और तदनंतर ‘अकविता’ बनती गई, जिसमे नए भावों,
नए तथ्यों, नए विषयों को ‘यथार्थ’ की भूमि पे प्रतिष्ठित किया
गया ! यथार्थ चिंतन ने आधुनिक काल के कवियों को नवीन विषयों की
परिकल्पना की विशेष प्रेरणा दी ! कवियों ने आस पास की परिस्थितियों से
प्रेरित होकर व्यक्ति सत्यों को ‘इस ‘नई कविता और
‘अकविता’ में प्रस्तुत किया ! इसका परिणाम </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">यह हुआ कि उनका सोच,
चिंतन, उनकी अभिव्यक्ति, चित्र सभी यथार्थ से अनुस्यूत हो गए ! तदनंतर
यथार्थ का विकृतिकरण होने लगा और यथार्थवाद का यह दर्पण
अतियाथार्थाता से ही किरच-किरच हो गया ! कविता अपशब्दों की सीमा तक पहुँच गई
! अज्ञेय जी ने जिन आदर्शों की प्रतिष्ठा की थी, ‘नई
कविता’ और ‘अकविता’ उनको छिन्न-भिन्न कर उग्रता से फूट निकली ! आज २१ वी सदी
में वही उग्रता और अपशब्द पवन करण और अनामिका जी की कविताओं में और भी
भयंकर रूप से अश्लील और अभद्र होकर मुखर हुए हैं और ‘ब्रेस्ट कैंसर’ पर
कविता के रूप में हमारे सामने आए ! ये तो थोड़े से ही उदाहरण हैं !</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> कविता में शास्त्रीय दृष्टि से
रस हो न हो, लय हो ना हो, लेकिन रस का मूल उत्स
‘बिम्ब’ ज़रूर होना चाहिए ! अनुभूति जितनी जीवंत, तीव्र और
सजीव होगी, बिम्ब उतना ही स्वच्छ और प्रभावशाली होगा ! कहने का
तात्पर्य यह है कि यदि कविता में छंद नही हैं; भावनात्मक लय भी नहीं
है, तो कम से कम बिम्ब तो हो ! लेकिन पवनकरण और अनामिका जो परिपक्व
कवि हैं, उनकी कविताओं में बिम्ब तक नहीं है ! क्यों ? जब अनुभूति की
तीव्रता, प्राणवत्ता ही इन कविताओं में नहीं है, तो बिम्ब कहाँ
से उभरेगा ? इन दोनों ही कवियों की इस समानता की दाद देनी
पड़ेगी कि दोनों में किसी को भी कैंसर रोग से पीड़ित इंसान के
मानसिक, शारीरिक और भावनात्मक कष्ट व पीड़ा से कोई सरोकार नहीं अपितु
उरोजों का कामुक, अश्लील चित्रण करना, उनसे ओछा वार्तालाप करना ही,
उनका ध्येय प्रतीत होता है ! ब्रेस्ट कैंसर के बहाने
कविता में शुरू से अंत तक ब्रेस्ट यानि स्तन पर ही उनकी दृष्टि करुणा
या चिंतन के तहत नहीं अपितु वासना और विकृति के तहत गडी नज़र आती है ! मुझे कुछ
कहने की ज़रूरत नहीं, उनके तो शब्द बोल रहे हैं, उनकी अभिव्यक्ति तरह
तरह के फूहड उपमानों के साथ उरोजों को प्रस्तुत कर रही है जिससे उनकी
कविताएं, एक पोर्न चित्रावली आँखों के सामने चलाने लगती है ! जब
बोल्ड मूवीज बनती हैं तो कम से कम सेंसर बोर्ड उन्हें एडल्ट मूवीज की
श्रेणी में रख कर ‘ए’ सर्टिफिकेट तो देता है ! परन्तु यहाँ तो इन कविताओं के
लिए न तो कोई सेंसर बोर्ड बना है और न किसी तरह का ‘ए’ सर्टिफिकेट है !
सिनेमा जैसी विधा में तो खुली अश्लीलता एकबारगी ‘ए’ सर्टिफिकेट के तले चल भी
जाती है जबकि आलोचना उसकी भी खूब होती यहाँ तक कि सेंसर बोर्ड की मति
पे भी सवाल उठाए जाते है, लेकिन कविता जैसी सुकोमल,
भावप्रधान उदात्त विधा में अश्लीलता न तो अनुमित होती
है और न स्वीकार्य ! फिर भी कुछ जांबाज़ कवि कविता का चीर हरण
करते रहते है और वरिष्ठ कवि वर्ग सहनशील बने देखते रहते है !
अच्छाई राम की तरह रावण का यानी बुराई का सामना करने
को तैनात क्यों नहीं हो जाती ? क्या बात आड़े आती है – मुझे तो
यह बात आज तक समझ नहीं आई ? एक आदमी सामने खडा भद्दी गलियां दे रहा है,
आप उसे उसके ही जोड़ की गालियाँ मत दीजिए, परन्तु साहस से
उसका मुँह कम से कम इस दबंगई से तो बंद कीजिए कि गाली देने की
बात तो बहुत दूर, मुँह खोलना भी भूल जाए ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">अब दोनों कविताओं की
स्कैनिंग कर, उन पर अलग अलग थोड़ा विस्तार से
सोच-विचार करना होगा ! पवन करण नारी के वक्षस्थल को शहद का
छत्ता और दशहरी आमो की ऐसी जोडी बताते हैं जिनके बीच वे
जब तब अपना सर धंसा लेते हैं या फिर उन्हें कामुक की तरह आँखें
गड़ा कर देखते रहते हैं – ये कैसर रोग को, स्तन पर झेल रही महिला
के लिए उनकी सम्वेदनशील नज़र है....वाह क्या नज़र है , क्या
संवेदनशीलता है !! उन्हें कैसर रोग से ग्रस्त महिला के दुःख और अवसाद
से कुछ लेना-देना नहीं – वे तो उरोजों के आकार और आकृति को देख रहे हैं - उन
की उपमा शहद के छत्ते और आम से दे रहे हैं ! ‘रोगी
स्तनों’ की इस तरह की उपमाएं हमने तो पहली बार पढ़ी ! फिर उनसे
खेलने की बात करते हैं ! इससे अमानवीय और निकृष्ट बात और क्या हो सकती
है ? यदि वे अपने बचाव में अब यह दलील देने लगे कि वे
श्रृंगार काल के कवियों की तरह श्रृंगार रस से ओत प्रोत
कविता लिख रहे हैं, तो मैं उन्हे बताना चाहूगी कि
श्रृंगार काल के बिहारी, केशव, आदि कवियों ने, संस्कृत के कालिदास ने
श्रृंगार रस का बड़ा ही शालीन और भद्र चित्रण किया है - पवन जी
की तरह वितृष्णा पैदा करने वाला नहीं ! उसे पढकर सौन्दर्यपरक श्रृंगार
की अनुभूति होती है ना कि पोर्न साहित्य की ! सबसे अधिक ध्यान देने
योग्य बात यहाँ ये है कि श्रृंगार काल के कवियों ने उन कमनीय नायिकाओं
का वर्णन किया जो कैंसेर जैसे जान लेवा रोग से ग्रस्त नहीं थी और जीवन की जंग नहीं
लड़ रही थीं ! वरना वे संवेदनशील कवि, ऎसी पीड़ित नारी का, जो ऐसे रोग के कारण
भावनात्मक और मानसिक अवसाद व हताशा से गुजर रही होती है, उसका कभी
श्रृंगारपरक वर्णन न करते – कामुकता भरी अभिव्यक्ति तो
बहुत दूर की बात है ! उसकी वेदना, पीड़ा पर ही उनकी दृष्टी
केंदित होती ! यहाँ हमारे परम आघुनिक बिंदास कवि ब्रेस्ट कैंसर से
पीड़ित नारी के रोग की व्यथा-कथा कहने के बजाय, उसे खिलौना कह कर ,
नारी का मखौल उड़ा रहे हैं ! उसके प्रति सहानुभूति, करुणा या सम्वेदना
से उन्हें कोई लेना देना नहीं !</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">आज नारी विमर्श के समर्थक रचनाकार
यदि नारी पर, इस तरह की अश्लील रचनाएँ समाज और साहित्य को भेंट
चढाने लगेगें तो शीघ्र ही समाज और साहित्य में भी कैंसर के जाले
झूलते नज़र आयेगें ! ‘साहित्य’ सदियों से - समाज और मानव-जाति को
स्वस्थ दिशा, स्वच्छ दृष्टि देता आया है – उनका ‘हित’ करता आया है,
तभी ‘साहित्य’ नाम से जाना गया ! ऐसा नहीं कि साहित्य ने जीवन में घट
रहे यथार्थ को नकारा, साहित्य ने उसका भी चित्रण किया, लेकिन जीवन में
वरेण्य क्या है, समाज को होना कैसा चाहिर, वह आदर्श प्रस्तुत करके
सदैव सद् मार्ग का सन्देश पाठकों को दिया, सही सोच दी, दिशा दी
! लेकिन आज साहित्य के कुछ सर्जक समाज को सही दिशा देने के बजाए, सही
दिशा से भटका रहे हैं ! सत्यम, शिवम, सुन्दरम देने के बजाए, असत्यम, अशिवम
और असुन्दरम दे रहे हैं ! तभी तो पवन करण और अनामिका, </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">चिंता उपजाने वाले, हँसी-खुशी छीन लेने
वाले, शरीर को क्षत-विक्षत कर देने वाले जानलेवा रोग – ‘कैंसर’ से
ग्रस्त नारी पर, एक बेढब कविता, नारी- विमर्श का मन्त्र
गुनगुनाते हुए, शान के साथ परोस रहे हैं ! आकाश की ओर सर उठा कर, जैसे कोई
विजय गीत गा रहे हो ! ऎसी कविता लिखने का क्या औचित्य है ? वे इस बात
का ज़रा खुलासा करें ! उनका संवेदनशील कवि-मनस कहाँ खो
गया है जो एक बार भी उन्हें उस नारी की पीड़ा , उसकी मानसिक
यंत्रणा और भावनात्मक खालीपन की याद नहीं दिलाता, जो शरीर के किसी भी
अंग के अलग कर दिए जाने पर उपजता है और दिल में घर करके बैठ जात्ता है !
दूसरे की जान पे बनी है और इन दोनों रचनाकारों को हँसी मजाक सूझ
रहा है तभी पवन करण के लिए उरोज एक खिलौना हैं खुशी का साधन है और
अनामिका उनके शरीर से विलग हो जाने के बाद – उन्हें मानो पछाड़ देकर, खुश
होती हुई, उन पे व्यंग कस रही है – ‘कहो कैसी रही ...?’</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">एक हिस्से को गँवा देने के
बाद कैंसर रोग पीड़ित नारी के जीवन में हमेशा के लिए जो ‘कमी’ आ जाती
है – पवन जी उस कष्ट का कोई उल्लेख न करके, अपने उस नारी के साथ रिश्ते में
आई ‘कमी’ का रोना रो रहे हैं ! उनका उस नारी के साथ
रिश्ता कितना उथला था कि एक अंग का उच्छेद
होते ही – रिश्ता भी उच्छिन्न हो गया ! बहुत खूब ! </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">पवन करण जी की ‘स्तन’ कविता ,
सीधी सीधी एक पोर्न कविता है जिसका भावों, संवेदना और (सहा) अनुभूति आदि से
दूर-दूर तक कोई वास्ता नहीं ! अचरज मिश्रित बात यह है कि पवन करण जी की
यह कविता ‘ब्रेस्ट कैंसर’ को झेलने वाली ‘संगीता रंजन’ को
समर्पित है <b>! <span style="color: green;">पहले भयंकर ‘ब्रेस्ट
कैंसर’ को झेलना, फिर इस भयंकर कविता को झेलना – कैसा लगा होगा उनको</span></b><span style="color: green;"> ?</span> उनकी भावनात्मक और मानसिक वेदना का तो कविता में
कहीं छींटा भी नहीं महसूस हुआ उलटे एक खिलंदडी
के से भाव से यह कविता लिख कर उन्हें समर्पित कर दी गई !
उनकी आतंरिक पीड़ा और वेदना को महसूसते हुए यदि इस कविता
को लिखते तो, इसी कविता की बात ही कुछ और होती ! पवन करण जी ने
अपनी स्थूल सोच कविता में इस बेदर्दी से थोपी है कि उस में
चित्रित नारी को अपनी तरह स्थूल दृष्टि वाला बना दिया है ! तभी तो
वह पुरुषवादी नज़र से अपने अंगों देख कर, परवर्ट बनी हर्षित होती
दीखती है और बाद में एक हिस्से के कट जाने पर उसका
दुःख भी उसी स्थूलता के साथ पाठक के सामने आता है – भावनात्मक
तल पर नहीं ! कहा गया है कि – </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";">Our
any creation reflects our thoughts, our
sensitivity, our insight and much much more. </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">इस
दृष्टि से यदि हम पवन करण जी की कविता का जायजा ले तो, उसमें संवेदना,
चिंतन और अंतर्दृष्टि जैसी किसी चीज़ के दर्शन नहीं होते !
होते भी कैसे, उस सोच, उस कुत्सित भावना के ही तो दर्शन होगें जो उनके
अंतर्जगत में तैर रही है ! रचनाकर जैसा हैं, रचना
के आईने में उसका वैसा ही तो अक्स दिखेगा ! सोच अच्छी और बुरी
कैसी भी हो सकती है ! उस पे किसी तरह की पाबंदी न कभी लगी है, न लगेगी-
मनोवैज्ञानिक, मनोविश्लेषक, समाजशास्त्री, साहित्यशास्त्री सभी इस बात पर
एकमत हैं ! जब कायनात में अच्छे और बुरे का द्वन्द्व है तो मानव स्वभाव में
भी होगा ! इसलिए ऐसा नहीं हैं कि अच्छे इंसान में सब अच्छा ही भरा
होगा और बुरे में सब बुरा ही होगा ! लेकिन देखा यह जाता है कि इंसान
में कौन से भाव और विचार – सकारात्मक या नकारात्मक – बहुतायत से
स्पंदित रहते है, मुखर रहते हैं ! भावों के प्रकार की इस मुखरता से ही उसके
और उसकी गतिविधियों, क्रिया-कलापों का सकारात्मक व उत्तम होना
सिद्ध होता है ! यहाँ वर्त्तमान सन्दर्भ में विचारणीय यह है कि
रचनाकार का सृजन के प्रति, समाज के प्रति, जीवन के प्रति एक उत्तरदायित्व
बनता है, उसका एक नैतिक कर्तव्य होता है कि जो भी सकारात्मक, स्वस्थ, शिव और
सुन्दर है, उसे जीवन और समाज के मद्दे नज़र, सबसे पहले सृजन में उतारना,
फिर सृजन के माध्यम से समाज और जीवन में उतारना तथा इस तरह,
अस्वस्थ और नकारात्मक का निराकरण करना ! हमारे आसपास समाज में, जीवन में जो
भी नकारात्मक रात और दिन की तरह आता है, जाता है, उसको नज़रंदाज़
नहीं करना, वरन उसका भी उल्लेख करना, उसके विषाक्त प्रभावों को
दर्शाना और उसके साथ-साथ </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">कदम-दर- कदम सकारात्मक व स्वच्छ
सन्देश पे सृजन की इति करना ! जिससे मानव जीवन और उससे रचा हुआ
समाज भटके नही वरन बेहतर से बेहतर बने ! हमारे धर्मशास्त्रों में हमारे हर
छोटे से छोटे और बड़े से बड़े कार्य का उद्देश्य सुख और शांति की उपलब्धि
बताया गया है ! इसलिए लेखक जो समाज का प्राणी है, <b>उसका यह नैतिक और
रचनात्मक कर्तव्य बनता है </b>कि वह अपनी लेखनी से जो भी ‘सकारात्मक’ है, वह
पाठकों को, समाज को दे – न कि नकारात्मक, अश्लील और भोंडी चीजे इधर उधर
छितरा कर वातावरण खराब करे ! <b>इसलिए यदि कोई लेखक मात्र एकांगी रूप से
कुत्सित और अभद्र बिंदुओं पे केंद्रित होकर, उनका यशगान करे, उनकी महिमा गाए, तो
समझिए कि उसकी लेखनी अस्वस्थ है !</b> <b>ऐसे रचनाकारों की जमात
एक दिन साहित्य और समाज को ले डूबेगी !</b> इस सन्दर्भ में पवन करण की कविता
‘स्तन’ जिस ठंडेपन से स्त्री मांसलता को पेश करती है, वह निहायत ही
खेद का विषय है ! कोई भी विचारशील ‘सहृदय’ – जिसमे लेखक, पाठक, तथा अन्य
सम्वेदनशील सामजिक आते हैं – इस तरह के अपसंस्कृत लेखन का स्वागत नहीं
करेगा ! ऐसे लेखन का अपनी-अपनी कलम चला कर कड़ाई से विरोध होना चाहिए !
स्त्री और उसकी देह को एक ‘आब्जेक्ट’ के रूप में खिलौने की
तरह देखना, उसके सारे अंग बरकार हो, सुन्दर हो तो उसे ‘उपयोगी’ करार
देना और उसका कोई अंग कैंसर रोग के कारण छिन्न हो कर छीन जाए तो उसे
अनुपयोगी घोषित कर देना – और उस नारी से दूरी जताना , नारी जाति
का सरासर अपमान है ...? नारी मात्र एक देह ही क्यों – वह
‘भावना’ और ‘संवेदना’ पहले है ! नारी भावना के तल पे अधिक
जीती है न कि शरीर के तल पे ! शरीर के तल पे तो वह पुरुष के द्वारा ही लाई
जाती है – उसमें भी उसके भाव उभर-उभर आते हैं ! पवन करण जी द्वारा
नारी पर अपनी स्थूल मांसल दृष्टि को थोपना और उसके सुकोमल शरीर से
अपनी सोच जैसी एक संवेदनाहीन, लज्जाविहीन स्त्री की सर्जना करना और फिर कैसर
की सर्जरी के बाद, जब वह एक अंग खो बैठे तो उससे ढाढस बंधाने के बजाए, उसकी
उपेक्षा करना और इन सब बातों को निर्ममता से कविता के रूप में
पन्नों पे घसीटना... कहाँ तक उचित और मानवीय है ? <b>क्या यह
भावनात्मक नृशंसता नहीं है ? या यह पवन जी पे आज की उपभोक्ता संस्कृति का
प्रभाव है ‘यूज एंड थ्रो’ ! </b></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> पवन करण जी की
तरह ही अनामिका जी की कविता ‘ब्रेस्ट कैंसर ‘ की शुरुआत
इस तरह होती है : </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया की सारी स्मृतियों को दूध पिलाया
मैंने /दूध पिलाया मैंने /हाँ बहा दी दूध की नदियाँ /तब जाकर मेरे इन
उन्नत पहाड़ों की गहरी गुफाओं में जाले लगे /</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">इन पक्तियों से दूध ले साथ ममता
और स्त्रीत्व कम, दंभ ज्यादा उमड़ता नज़र आता है ! बार-बार ‘दूध पिलाया
मैंने, दूध पिलाया मैंने, ‘ की उद्घोषणा करके, वे क्या कहना या
समझाना चाहती हैं – यह समझ नहीं आया ! कम से कम मुझ मंदमति को तो स्पष्ट
नहीं हुआ ! उन्हें भी स्पष्ट है या नहीं, वे जाने ! फिर यह अभिव्यक्ति ‘तब
जाकर मेरे इन उन्नत पहाड़ों में जाले लगे ‘ – इससे तो ऐसा अर्थ
ध्वनित हो रहा है कि वे कैंसर रूपी जाले को गले लगाने के लिए कब से प्रयास
रत थी और प्रतीक्षा में थी, तब कहीं जाकर एक दिन उनकी मेहनत रंग
लाई और उन्नत पहाड़ों में कैंसर घर कर पाया ! यह कैसी कामना है ? कौन स्त्री
चाहेगी कि उसके वक्षस्थल में, जो कि ममता का उत्स माना जाता है – वह कैंसर
जैसे रोग से ग्रस्त हो जाए ! यह विक्षिप्तता की निशानी है या ज़बरदस्ती शहीद
होने का भाव ? कैसर को इस तरह निमंत्रण ? अनामिका जी की ये पंक्तियाँ तो यह ही
संवाद करती नज़र आई ! इसके आगे वे लिखती हैं : ‘कहते हैं महावैद्य/ खा रहे
हैं मुझको ये जाले / और मौत की चुहिया मेरे पहाड़ों में इस
तरह छिप कर बैठी है/ कि यह निकलेगी तभी/ जब पहाड़ खोदेगा कोई....’</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">हिंदी में एक बड़ा पुराना और
प्रसिद्ध मुहावरा है – ‘खोदा पहाड़ निकला चूहा /निकली चुहिया ‘ उस मुहावरे का
कविता में प्राकारंतर से अनामिका जी ने प्रयोग करके जो व्यंजना भाव
लाना चाहा है, वह तो कहीं खो गया और अभिधा अर्थ ही
चुहिया की तरह फुदक फुदक कर सामने आया ! ‘खोदा पहाड़ निकला चूहा’
में चूहे को एक अमहत्वपूर्ण, निरर्थक वस्तु के अर्थ में प्रयोग किया
जाता है ! जब कि अनामिका जी द्वारा मुहावरे के तहत चुहिया को कैंसर
जैसे भारी भरकम गंभीर रोग के उपमान के रूप में प्रयुक्त करना एक तरह का
विरोधाभास पैदा करता है ! पहाड जब खुदे और कैंसर रोग ना निकले, तब
यह मुहवारानुमा अभिव्यक्ति अधिक समीचीन लगती लेकिन यहाँ तो वह बहुत ही अटपटी
और अप्रासंगिक लगती है ! फिर अनामिका जी ने जो यह लिखा है कि महाववैद्य यानी
‘कैंसर स्पेशलिस्ट’ जब पहाड खोदेगा.. जैसे एक डाक्टर / वैद्य हाथ में
कुदाल लिए खोदने के लिए तैयार खड़ा हो – ऐसा हास्यास्पद बिम्ब ज़ेहन में
बनता है – डाक्टर ना हुआ बेचारा खुदाई करने वाला मज़दूर हो
गया.....! खैर आगे वे अपनी तमन्ना का </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">दूसरा फलक उघाडती हैं और लिखती हैं –
‘निकलेगी चुहिया तो देखूंगी मैं भी’.....इससे वीभत्स और रुग्ण मनोकामना
क्या होगी कि शल्य चिकित्सा के बाद चीर फाड के कारण खून
से सने उरोजों को वे सर्जरी प्लेट में देखने को बेताब होगीं ! उनके शब्दों में
- ‘खुदे फुदे नन्हे पहाड़ों को ‘..... मतलब कि जो उन्नत से
नत बने सर्जरी प्लेट में पड़े होगें...कितनी अमानवीय कल्पना और कामना है कवयित्री
की ! आगे उनसे उरोजों से संवाद की बात लिखती हुई कहती हैं – कि
वे हंस कर चिहुक कर उन निर्जीव स्तनों को मुँह चिढाती हुई पूछेगी – </span><br />
<br />
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> </span>
<br />
<div class="MsoNormal" style="background: white; text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><br />
</span></b><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #003300; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">‘
हेलो, कहो, कैसी रही ??’</span></b><span style="color: #003300; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; text-align: justify;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #003300; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">‘कैसी रही’ यह अभिव्यक्ति कितनी <span class="apple-converted-space"> </span>ओछी और छिछोरी <span class="apple-converted-space"> </span>है !</span></b><span class="apple-converted-space"><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span></span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अपने शरीर के अंग को क्या इस <span class="apple-converted-space"> </span>तरह - <span class="apple-converted-space"> </span>पहले चुनौती और फिर मुँह चिढाना – किया
जाता है ? <span class="apple-converted-space"> </span></span><b><span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">उन ममता <span class="apple-converted-space"> </span>के स्रोतों से
क्या अनामिका जी की कोई शर्त लगी थी <span class="apple-converted-space"> </span>कि
पहले वे उनमे जाले लगाने की कामना <span class="apple-converted-space"> </span>करती
हैं;<span class="apple-converted-space"> </span> जब जाले <span class="apple-converted-space"> </span>लग जाते हैं तो उन्हे<span class="apple-converted-space"> </span> चीर फाड कर खोदने की चुनौती
देती <span class="apple-converted-space"> </span>है <span class="apple-converted-space"> </span>और जब वे शरीर से अलग <span class="apple-converted-space"> </span>कर दिए गए <span class="apple-converted-space"> </span>तो उनसे ‘हैलो, हाय’<span class="apple-converted-space"> </span> कहती हुई तंज <span class="apple-converted-space"> </span>से बात करती हैं<span class="apple-converted-space"> </span> कि देखो मैंने तुम्हें कैसी
पछाड़ <span class="apple-converted-space"> </span>दी <span class="apple-converted-space"> </span>और तुम्हें खुदवा कर , उन्नत से नत,
क्षत विक्षत कर दिया !</span></b><span lang="HI" style="color: #cc3399; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अंतत: <span class="apple-converted-space"> </span>मैंने तुमसे <span class="apple-converted-space"> </span>छुट्टी <span class="apple-converted-space"> </span>पा ली ‘ – इस पंक्ति <span class="apple-converted-space"> </span>तक आते आते कवयित्री की इन ममता के
स्रोतों के प्रति वो गर्वोक्ति / दम्भोक्ति छूमंतर हो गई जो पहली दो पंक्तियों में
उन्होंने जताने की कोशिश <span class="apple-converted-space"> </span>की<span class="apple-converted-space"> </span> थी – ‘दूध <span class="apple-converted-space"> </span>की नदियाँ <span class="apple-converted-space"> </span>बहा<span class="apple-converted-space"> </span> दी
मैंने, दूध पिलाया मैंने’ <span class="apple-converted-space"> </span>आदि
आदि ! जिन्होंने ‘प्राणतत्व’ दुग्ध <span class="apple-converted-space"> </span>की
नदियाँ बहाई , ज़ाहिर हैं नन्हे <span class="apple-converted-space"> </span>शिशुओं
को जीवन दान दिया, उनकी भूख तृप्त की – अब उन <span class="apple-converted-space"> </span>ममता के स्रोतों के लिए कोई
कृतज्ञता <span class="apple-converted-space"> </span>नहीं, उन्हें <span class="apple-converted-space"> </span>खोदने<span class="apple-converted-space"> </span> का कोई गम नहीं, पीड़ा नहीं,<span class="apple-converted-space"> </span></span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">जो नारी के <span class="apple-converted-space"> </span>स्त्रीत्व
और ममता का प्रतीक माने गए हैं, उन्हें वे कुछ पंक्तियों में<span class="apple-converted-space"> </span> ‘आफत और बला’ के रूप में देखती
हैं;</span></b><span class="apple-converted-space"><b><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span></b></span><b><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span></b><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वे – जो ‘दस
वर्ष की उम्र से उनके पीछे पड़े थे’ / जिनकी वजह से दूभर हुआ सड़क पे चलना ...’ ये
कैसी <span class="apple-converted-space"> </span>कुत्सित
भाव उकसाने वाली अभिव्यक्तियाँ हैं ? ये तो <span class="apple-converted-space"> </span>पाठक के दिमाग में जानबूझकर
कामुक <span class="apple-converted-space"> </span>बिम्बों <span class="apple-converted-space"> </span>को उभारना हुआ ! फिर लिखती है ‘बुलबुले<span class="apple-converted-space"> </span> अच्छा हुआ फूटे’! <span class="apple-converted-space"> </span>बुलबुले फोडने के बजाय यदि <span class="apple-converted-space"> </span>वे चुहिया के मरने, निर्जीव होने की बात
पर कलम <span class="apple-converted-space"> </span>अधिक <span class="apple-converted-space"> </span>केंद्रित <span class="apple-converted-space"> </span>करती – तब<span class="apple-converted-space"> </span> तो कैंसर से मुक्ति <span class="apple-converted-space"> </span>पाने की बात पाठक तक <span class="apple-converted-space"> </span>पहुँच सकती थी ! पर वे तो पवन करण
जी कि तरह ही, उन्नत पहाड़ों पे <span class="apple-converted-space"> </span>शुरू
से आखिर तक दृष्टि <span class="apple-converted-space"> </span>गडाए हुए<span class="apple-converted-space"> </span> हैं, उन्हीं से उनका तल्ख़ और
तुर्श संवाद चल रहा है ! कभी उन्हें पहाड़ तो,<span class="apple-converted-space"> </span> कभी धराशायी खुदे- फुदे पहाड, तो
कभी बुलबुले <span class="apple-converted-space"> </span>बना <span class="apple-converted-space"> </span>रही हैं !<span class="apple-converted-space"> </span></span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #006699; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इतना ही नहीं, अंत तक पहुँचते पहुंचते वे ‘ब्लाउज में छिपे तकलीफों के
हीरे ‘ बन जाते हैं, <span class="apple-converted-space"> </span>तकलीफ <span class="apple-converted-space"> </span>अनामिका जी को कैंसर से होनी चाहिए
थी <span class="apple-converted-space"> </span>ना कि <span class="apple-converted-space"> </span>वक्षस्थल से !कोसना <span class="apple-converted-space"> </span>ही था तो तरह तरह
से वक्षस्थल को कोसने के बजाए, <span class="apple-converted-space"> </span>रोग को कोसना चाहिए था !</span></b><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> <span class="apple-converted-space"> </span>इस हीरे की परिकल्पना ने मुझे चौंकाया
कि – ये नवीन इतना कीमती आरोपण किस लिए ! शीघ्र ही आगे <span class="apple-converted-space"> </span>की पंक्तियों से खुलासा हुआ – कि
स्मगलर <span class="apple-converted-space"> </span>और हीरे के मध्यम
से <span class="apple-converted-space"> </span>स्तनों को हीरा <span class="apple-converted-space"> </span>ज़रूर कहा गया लेकिन ‘अवैध
हीरे’’ <span class="apple-converted-space"> </span>जिन्हें रखना खतरे से
खाली नहीं , जो अवैध <span class="apple-converted-space"> </span>व्यापार <span class="apple-converted-space"> </span>द्वारा हासिल किए जाते है !<b> </b></span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #993300; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अब आप ही सोचिए यह क्रिमिनल टाइप<span class="apple-converted-space"> </span> की उपमा – शरीर <span class="apple-converted-space"> </span>में सहज रूप से विकसित ‘ममता के,
स्त्रीत्व के <span class="apple-converted-space"> </span>प्रतीक’ के लिए
शोभनीय है ?</span></b><span class="apple-converted-space"><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span></span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वे जो शिशु
और माँ के बीच प्रगाढ़ रिश्ते का आधार होते हैं,<span class="apple-converted-space"> </span> जीवन
स्रोत होते हैं – ‘दूध का क़र्ज़ चुकाना है, माँ के दूध <span class="apple-converted-space"> </span>की कसम, <span class="apple-converted-space"> </span>माँ का दूध पिया है तो सामने आ
(ताकत और चुनौती का प्रतीक) <span class="apple-converted-space"> </span>इन
उक्तियों <span class="apple-converted-space"> </span>के उत्स हैं,<span class="apple-converted-space"> </span> </span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #ff6600; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उन्हें <span class="apple-converted-space"> </span>ये इस तरह हिकारत
की नज़रों से देख रही <span class="apple-converted-space"> </span>हैं कि
जैसे वे सच में <span class="apple-converted-space"> </span>स्मगल्ड हों
!</span></b><span class="apple-converted-space"><b><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span></b></span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जिन्हें वे
इतने वर्षों तक धरोहर <span class="apple-converted-space"> </span>की<span class="apple-converted-space"> </span> तरह सहेजती रहीं ! लेकिन
कैंसर <span class="apple-converted-space"> </span>लगे चमक खो देने <span class="apple-converted-space"> </span>वाले हीरों को तो <span class="apple-converted-space"> </span>‘स्मगलर डान’ भी नहीं लेगा – जिसकी वो
अमानत थे ! वो इनसे <span class="apple-converted-space"> </span>लगे हाथ
अगर यह पूछ ले<span class="apple-converted-space"> </span> कि
इन्हें कैंसर कैसे लगा , इन <span class="apple-converted-space"> </span>हीरों की
चमक <span class="apple-converted-space"> </span>कहाँ <span class="apple-converted-space"> </span>उड़ा दी <span class="apple-converted-space"> </span>गई ? <span class="apple-converted-space"> </span>सम्हाल के नहीं रखा<span class="apple-converted-space"> </span> गया इस धरोहर को, तब क्या <span class="apple-converted-space"> </span>होता</span><span lang="HI" style="color: blue; mso-bidi-language: HI;">?<span class="apple-converted-space"> </span></span><b><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अनामिका जी
नारी होकर इतनी संवेदना हीनं करुणा विहीन कविता <span class="apple-converted-space"> </span>‘ब्रेस्ट कैंसर’ जैसे गंभीर विषय पर
कैसे लिख सकी, मैं तो यह सोचकर हैरत में हूँ<span class="apple-converted-space"> </span></span></b><span lang="HI" style="color: teal; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">!</span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> उनकी कविता
में न तो कैंसर के प्रति क्षोभ, न रोगग्रस्त अंग के प्रति <span class="apple-converted-space"> </span>ममता, <span class="apple-converted-space"> </span>अपनेपन का भाव,<span class="apple-converted-space"> </span> कैसर द्वारा उसे छीन लिए जाने पर,
न अवसाद, न निराशा, उलटे उत्सव का भाव, <span class="apple-converted-space"> </span>हँसी, ठिठोली है ! समूची कविता में
नज़र आती है तो पुरुष वादी मांसल नज़र, <span class="apple-converted-space"> </span>स्थूल
दृष्टि , वैसी ही शब्दावलि, !<span class="apple-converted-space"> </span> अंत <span class="apple-converted-space"> </span>की पंक्ति <span class="apple-converted-space"> </span>में वे कहती हैं <span class="apple-converted-space"> </span>- ‘मेरी स्मृतियाँ ‘वे कौन <span class="apple-converted-space"> </span>सी<span class="apple-converted-space"> </span> स्मृतियों
की बात कर रही हैं – जो दस वर्ष की उम्र से उनके ज़ेहन में उरोजों के साथ –साथ उभरी
थी और तब से वे उनसे पीछा छुडाने को आतुर थी, सिस्टम से बाहर करने <span class="apple-converted-space"> </span>को <span class="apple-converted-space"> </span>बेचैन थीं ?</span><b><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि विकसित
होने पे<span class="apple-converted-space"> </span> उरोज स्मगल्ड हीरे
बन गए थे जिन्हें छुपाना <span class="apple-converted-space"> </span>मुश्किल
हो रहा था – कितनी बेतुकी उपमा है यह</span></b><span class="apple-converted-space"><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span></span><span lang="HI" style="color: magenta; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">!<b>‘दुनिया की सारी स्मृतियों को दूध
पिलाया’ - इससे कवयित्री <span class="apple-converted-space"> </span>का
क्या तात्पर्य <span class="apple-converted-space"> </span>है ? इसका ज़रा
खुलासा करें वें <span class="apple-converted-space"> </span>!</b></span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> <span class="apple-converted-space"> </span>ममता की स्मृतियों को दूध पिलाया<span class="apple-converted-space"> </span> कहा <span class="apple-converted-space"> </span>होता; तो एकबारगी बात गले उतरती , एक
सलोना सुंदरा बिम्ब भी बन कर आता ! इसी तरह <span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="color: #009900; font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;">‘<b>दूध की<span class="apple-converted-space"> </span> नदियाँ बहा दी’...यह भी बड़ी
उग्रवादी <span class="apple-converted-space"> </span>सी<span class="apple-converted-space"> </span> अभिव्यक्ति लगी ! <span class="apple-converted-space"> </span>जैसे दुश्मन का सर, हाथ पैर काट कर कोई
खून की नदियाँ बहा दे और फिर गर्व से कहे कि मैंने <span class="apple-converted-space"> </span>दुनिया के लिए खून की नदिया बहा दी<span class="apple-converted-space"> </span> और सबका भला किया ! इस तरह
कि उक्तियाँ अभिव्यक्तियाँ तो वीर रस, रौद्र रस <span class="apple-converted-space"> </span>की कविताओं में शोभा देती हैं <span class="apple-converted-space"> </span>लेकिन वक्ष स्थल से दूध की नदियाँ <span class="apple-converted-space"> </span>बहा दी – इससे एक विचित्र <span class="apple-converted-space"> </span>सा विरोधी बिम्ब बनता है बल्कि बनता भी
नहीं, बनते-बनते पीछे लौट जाता है !</b></span><span style="color: #009900; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ऐसा है कि कविता जब
उचित बिम्ब न बना सके, भावों को न जगा सके , सकारात्मक सोच <span class="apple-converted-space"> </span>स्पंदित न कर सके, शीर्षक के साथ तालमेल
में <span class="apple-converted-space"> </span>न हो – ‘ब्रेस्ट कैंसर ‘
इन दो शब्दों में से ब्रेस्ट के ही ऊपर अधिक नज़र हो, <span class="apple-converted-space"> </span>कैसर के ऊपर नाम मात्र की पंक्तियां हों
– रोगी के अवसाद , दुःख, कष्ट, पीड़ा की तस्वीर <span class="apple-converted-space"> </span>दिल में न बना सके ,<span class="apple-converted-space"> </span></span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #6600cc; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">तो <span class="apple-converted-space"> </span>वह कविता नही अपितु
अनर्गल, अर्थहीन<span class="apple-converted-space"> </span> प्रलाप होता
है ! पवन करण और अनामिका जी <span class="apple-converted-space"> </span>की
कविता इसी श्रेणी <span class="apple-converted-space"> </span>में आती
हैं !</span></b><span style="color: #6600cc; font-family: Arial; font-size: 10.0pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white;">
<span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पवन करण और अनामिका जी की <span class="apple-converted-space"> </span>एक गंभीर विषय पर ऎसी उथली, छिछली <span class="apple-converted-space"> </span>और भोंडी कविताओं को पढ़ कर मेरा
दिल अवसाद और चिंता से भर गया कि <span class="apple-converted-space"> </span>यह
कैंसर रोग <span class="apple-converted-space"> </span>अब शीघ्र ही <span class="apple-converted-space"> </span>साहित्य को लगने वाला<span class="apple-converted-space"> </span> है और साहित्य में भी इसने <span class="apple-converted-space"> </span>सबसे पहले<span class="apple-converted-space"> </span> ‘कविता कामिनी’ को बेदर्दी <span class="apple-converted-space"> </span>से धर दबोचा है ! साहित्य के महावैद्यों
से अपील है कि वे अविलम्ब <span class="apple-converted-space"> </span>कविता
में लगने वाले इन जालों <span class="apple-converted-space"> </span>की<span class="apple-converted-space"> </span> रोक थाम <span class="apple-converted-space"> </span>के उपाय करें; वरना <span class="apple-converted-space"> </span>धीरे - धीरे यह कैंसर रोग कविता से होता
हुआ सम्पूर्ण साहित्य में लग जाएगा !</span><span style="color: #222222; font-family: Arial; font-size: 10.0pt;"></span></div>
</div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS";">-0-0-0-0-</span><br />
<span style="color: magenta; font-family: "Arial Unicode MS";"><br /></span>
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";">पाठकों के सुझाव और मांग पर अनामिका और पवन करण की आलोच्य कविताएं नीचे प्रस्तुत हैं:</span><br />
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";"><br /></span>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #996600; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">ब्रैस्ट कैंसर</span><span lang="HI" style="color: #996600; font-family: Mangal; font-size: 26.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #996600;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 26.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अनामिका </span><span style="color: red; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal;">दुनिया</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 12.5pt;"> की सारी स्मृतियों को दूध पिलाया मैंने</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हाँ,बहा दी दूध की नदियाँ , तब जाकर </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मेरे इन उन्नत पहाड़ों की गहरी गुफाओं
में जाले लगे !</span><span style="color: #006666; font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 14.0pt;"> </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहते हैं महावैद्य</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">खा रहे हैं मुझको ये जाले</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और मौत की चुहिया मेरे पहाड़ों में इस
तरह छिपकर बैठी है </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कि यह निकलेगी तभी, जब पहाड़ खोदेगा
कोई</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">निकलेगी चुहिया तो देखूंगी मैं भी</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सर्जरी की प्लेट में रखे, खुदे - फुदे
नन्हे पहाड़ों से </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हँस कर कहूँगी – हैलो, कहो,
कैसे हो ? कैसी रही ?</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अंतत:
मैनें तुमसे पा ही ली छुट्टी</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दस बरस की उम्र से तुम मेरे पीछे पड़े
थे </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अंग-संग मेरे लगे ऐसे </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दूभर हुआ सड़क पर चलना !</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बुलबुले, अच्छा हुआ फूटे !</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कर दिया मैंने तुम्हें अपने
सिस्टम के बाहर</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #006666; font-family: "Kruti Dev 010";">s</span><span lang="HI" style="color: #006666; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मेरे ब्लाउज में छिपे मेरी तकलीफों के हीरे </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हेलो, कहो, कैसे हो ?</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जैसे कि स्मगलर के जाल में ही
बुढा गई लड़की </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">करती है कार्यभार पूरा अंतिम वाला </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">झट अपने ब्लाउज से बाहर किए </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और मेज़ पर रख दिए अपनी
तकलीफ के हीरे ! </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अब मेरी कोई नहीं लगती ये तकलीफें</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">तोड़ लिया है उनसे अपना रिश्ता </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जैसे कि निर्मूल आशंका के सताए, एक
कोख के जाए, </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">तोड़ लेते हैं सम्बन्ध </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और दूध का रिश्ता पानी हो जाता है !
</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जाने दो, जो होता है, सो होता है,</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मेरे किए जो हो सकता था, मैंने किया </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 12.5pt; mso-bidi-language: HI;"> की सारी स्मृतियों को दूध पिलाया मैंने </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हाँ,बहा दी दूध की नदियाँ , तब जाकर </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मेरे इन उन्नत पहाड़ों की गहरी गुफाओं
में जाले लगे !</span><span lang="HI" style="color: #006666; font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 010"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 010";"> </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 12.5pt; mso-bidi-language: HI;">लगे तो लगे, उससे
क्या !</span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 12.5pt; mso-bidi-language: HI;">दूधो नहाएँ
और पूतों फलें </span><span style="color: #006666;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #006666; font-family: Mangal; font-size: 12.5pt; mso-bidi-language: HI;">मेरी स्मृतियाँ !</span><span style="color: #006666; font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 14.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">-0-0-0-0-</span><span style="color: red; font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 14.0pt;">
</span><span style="color: red;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #6600cc; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">स्तन </span><span style="color: #6600cc; font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #a50021; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"> पवन
करण </span><span style="color: #a50021; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इच्छा होती है तब वह धंसा लेता है </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उनके बीच अपना सिर</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और जब भरा हुआ होता है तो </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उनमें छुपा लेता है अपना मुँह </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कर देता है उसे अपने आँसुओं से
तर</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह उससे कहता, तुम यूँ ही बैठी
रहो सामने</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मैं इन्हें जी भर के देखना चाहता हूँ </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और तब तक उन पर आँखें गडाये रहता </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जब तक वह उठ कर भाग नहीं जाती सामने
से </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">या लजा कर अपन हाथों से छुपा नहीं
लेती उन्हें </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अंतरंग क्षणों में उन दोनों </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">को </span><span style="color: #cc0099; font-family: "Kruti Dev 010";"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">हाथों में थाम कर
उससे कहता है </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">ये दोनों तुम्हारे
पास अमानत हैं मेरी </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">मेरी खुशियाँ ,
इन्हें सम्हाल कर रखना </span><span style="color: #cc0099; font-family: "Kruti Dev 010";"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह इन दोनों को कभी शहद के छत्ते </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">तो कभी दशहरी आमों की जोडी कहता </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #cc0099; font-family: "Kruti Dev 010"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; font-size: 12.5pt; mso-bidi-language: HI;">न बहस, ना उनके बारे में उसकी बातें </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; font-size: 12.5pt; mso-bidi-language: HI;">सुन-सुन कर
बौराई </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">खडी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">होकर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">आगे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">आईने</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">के</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इन्हें</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">देखती</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अपलक</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">झूम</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उठती</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वाकई</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कई</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दफे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सोचती</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इनदोनों</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मुँह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मूँद</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ले</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">आँखें</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">निकलती</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दोनों</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">डाल</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लेती</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">निगाह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ऐसा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हमेशा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कालेज</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पढ़े</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बिहारी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">याद</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">आते</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वक्त</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इनके</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सुने</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">गए</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नशा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दोगुना</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कई</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दफे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सबके</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">तरफ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कनखियों</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">देखता</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पकड़</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लेती</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शरारती</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पूछ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भि</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लेता</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सब</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ठीक</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहती</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हाँ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हाँ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पहुँच</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जाँच</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लेना</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मगर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">रोग</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ऐसा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">घुसा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भीतर</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उनमें</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हटा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">देह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">से</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उपाय</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भि</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ना</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">था</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सिवा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इसके</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ओपचार</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उदास</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">समझाया</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बचे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहता</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उससे</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">तरफ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">देखता</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">रह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कसमसा</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मगर</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">महसूस</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">देह</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">घूमते</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हाथ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ढूंढ</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वक्त</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मायूस</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;"> </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">खो</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">चुके</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भले</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #cc0099; mso-ascii-font-family: Wingdings; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Wingdings;">
</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">एक-दूसरे से न कहते हों वह कुछ</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मगर वह विवश जानती है </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">उसकी देह से उस, एक के हट जाने
से </span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #cc0099; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लिटाना कुछ हट गया उनके बीच से !
</span><span style="color: #cc0099;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Kruti Dev 010";"> </span><span style="color: teal; font-family: "Arial Unicode MS";">-0-0-0-0-<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br />
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjK5Dh5oOB9zhToLIFKz9uvCP91AR2enQuekfZN6IfDj7_u7gLWflEAZFwVw5bZaSLQ8dGC0LaRLw3ToLaMw7SUhwaUVDdAvtNcwuRNKYz26uCjqoMhImGu3g8mZ9WzE-XfxMbZ8n_itC4/s1600/%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF+%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE.jpeg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjK5Dh5oOB9zhToLIFKz9uvCP91AR2enQuekfZN6IfDj7_u7gLWflEAZFwVw5bZaSLQ8dGC0LaRLw3ToLaMw7SUhwaUVDdAvtNcwuRNKYz26uCjqoMhImGu3g8mZ9WzE-XfxMbZ8n_itC4/s1600/%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF+%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE.jpeg" /></a></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">डॉ. दीप्ति गुप्ता</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा: आगरा विश्वविद्यालय से एम.ए.(हिन्दी) एम.ए. (संस्कृत), पी.एच-डी
(हिन्दी)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">रुहेलखंड</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">विश्वविद्यालय</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">,</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बरेली</span></b><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी विभाग </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में अध्यापन (1978 – 1996)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी विभाग</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जामिया
मिल्लिया इस्लामिया</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नई दिल्ली</span></b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> में अध्यापन (१९९६ -१९९८)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी विभाग</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पुणे
विश्वविद्यालय</span></b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> में अध्यापन </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">(1999-2001</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">विश्वविद्यालयी नौकरी के दौरान</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">भारत सरकार द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">१९८९ में </span><b><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मानव संसाधन विकास मंत्रालय</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">’, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नई दिल्ली </span></b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> <b>शिक्षा सलाहकार</b></span><b><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">’</span></b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> पद पर तीन वर्ष
के डेप्युटेशन पर नियुक्ति </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">(1989</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">- 1992)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">सम्मान :</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"> Fan</span>nstory.com
– American <span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span> Literary<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span> site <span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पर </span>English
Poems ‘’All<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span>Time
Best’ ’<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">से
सम्मानित</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">.</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रकाशित कृतियाँ </span><span style="color: red; font-size: 14.0pt;">:</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">1. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">महाकाल
से मानस का हंस </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">
सामाजिक मूल्यों और आदर्शों की एक यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, (</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शोधपरक</span> - 2000<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">2. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">महाकाल
से मानस का हंस </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">
तत्कालीन इतिहास और परिस्थितियों के परिप्रेक्ष्य में</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>(</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शोधपरक</span> -2001<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">)</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">3. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">महाकाल से मानस का हंस </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> जीवन दर्शन</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, (</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शोधपरक</span> 200<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">३</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">)</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">4. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अन्तर्यात्रा
</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">( </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">काव्य संग्रह</span> -
2005<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">),</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">5. </span>Ocean In The Eyes ( Collection of Poems - 2005)</div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">6. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शेष
प्रसंग </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">(</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहानी संग्रह</span>
-2007<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">), </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">7.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">समाज और सँस्कृति के चितेरे </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> अमृतलाल नागर</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, (</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शोधपरक</span> - 2007<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">) </span></div>
<div class="MsoNormal">
8.<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> सरहद से घर तक </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">(</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहानी संग्रह</span>, 2011<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">), </span></div>
<div class="MsoNormal">
9. <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लेखक के आईने में लेखक </span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">–</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> संस्मरण संग्रह शीघ्र प्रकाश्य </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">अनुवाद </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">: राजभाषा विभाग</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी संस्थान</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा निदेशालय</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा मंत्रालय</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नई दिल्ली</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span>McGrow Hill
Publications, New Delhi, ICSSR, New Delhi, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अनुवाद संस्थान</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नई दिल्ली</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">, </span>CASP<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span>Pune, MIT<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span> Pune,
Multiversity Software Company<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span> Pune,
Knowledge Corporation<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span> Pune, Unicef,<span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span> Airlines, <span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span>Schlumberger
(Oil based) Company, Pune <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">के लिए अंग्रज़ी</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी अनुवाद</span><span lang="HI" style="font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> कार्य !</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अगस्त, २०११ में साकेत, दिल्ली से १४ भाषाओं में प्रकाशित ‘द संडे
इंडियन’ पाक्षिक पत्रिका द्वारा भारत और विदेश में बसी <b>हिन्दी</b> <b>साहित्य
के उत्थान और विकास</b> में महत्वपूर्ण योगदान देने वाली <b>सर्वश्रेष्ठ लेखिकाओं
में चयनित</b> ! </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रति </span><span style="color: red;">: </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पूर्णतया
रचनात्मक लेखन को समर्पित</span><span style="color: red;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">और पूना में
स्थायी निवास</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> !</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: #0099cc; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मोबाइल </span><span style="color: #0099cc;">:</span><span lang="HI" style="color: #0099cc; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: #0099cc;">098906 33582 </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #0099cc; font-size: 10.0pt;"> </span> </div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span class="gi"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";">ई मेल पता: </span><span style="color: magenta;">drdeepti25@yahoo.co.in</span></span><span style="color: magenta;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
</div>
रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com20tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-21164595729143740582012-07-04T22:27:00.002-07:002012-07-04T22:27:52.638-07:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhvriEhyphenhyphenLLNy62lyYQA6wivGCzUJ1fMTJtZjuEshJALDqo3TqEmRbCWebLDmDNqHFbAEgFdBBPFMrDgSuyeL__olbx0LM-JS0LYWTFNkD3-1mU1cSX0RVrMaMtrhCVb7gmwCk8OGlDbS8o/s1600/Flower-38.JPG" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="132" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhvriEhyphenhyphenLLNy62lyYQA6wivGCzUJ1fMTJtZjuEshJALDqo3TqEmRbCWebLDmDNqHFbAEgFdBBPFMrDgSuyeL__olbx0LM-JS0LYWTFNkD3-1mU1cSX0RVrMaMtrhCVb7gmwCk8OGlDbS8o/s200/Flower-38.JPG" width="200" /></a></div>
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #cc3300; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt;">अपनी बात</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #339966; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">रूपसिंह चन्देल</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #660066; font-family: "Arial Unicode MS";">डॉ. कमलकिशोर गोयनका के आलेख<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>पर वरिष्ठ कथाकार महेन्द्र दवेसर ’दीपक’ जी का आलेख मुझे कल प्राप्त हुआ. </span><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";">यह आलेख इतना महत्वपूर्ण है
कि प्रवासी साहित्य के संदर्भ में विचार के नये द्वार खोलता है.</span><span style="color: #0099cc; font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="color: #660066; font-family: "Arial Unicode MS";">अब यह छुपा हुआ तथ्य नहीं है
कि कुछ लोग, खासकर भारत के हिन्दी प्राध्यापक, अपने हितार्थ एक षडयंत्र के तहत प्रवासी
लेखकों के साहित्य पर राजनीतिक कर रहे हैं. फरवरी,२०११ के ’वातायन’ में इस विषय<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पर<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>बहस
प्रारंभ हुई थी. तब से अब तक यह बहस जारी है. इस बहस<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ने कुछ चेहरों<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>की पहचान उजागर कर दी है, </span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";">लेकिन कुछ चेहरे (जो प्रवासी हैं) ऎसे भी हैं जो पृष्ठभूमि में रहकर ’प्रवासी
साहित्य’ के एजेण्डे पर कार्यरत हैं. पहचान उनकी भी हो चुकी है. समय आने पर वे भी बेपहचान
नहीं रहेंगे.</span><span style="color: #660066; font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #660066; font-family: "Arial Unicode MS";">फिलहाल प्रस्तुत है महेन्द्र दवेसर ’दीपक’ जी का आलेख जो आपको सोचने
के लिए प्रेरित करेगा. मेरा विश्वास है कि यह उन कुछ प्रवासी साहित्यकारों को भी पुनर्विचार
के लिए भी प्रेरित करेगा जो ’प्रवासी साहित्य’ के झंडाबरदारों के प्रति अंध आस्था रखते
हैं.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";">-0-0-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt;">क्या हमारा हिन्दी
साहित्य प्रवासी साहित्य है?</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #336600; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 16.0pt;">महेंद्र दवेसर
'दीपक'</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";"> <span style="color: #006699;"> ४ जून को इला प्रसाद की कहानी-पाठ के पश्चात् शुरू हुए
विवाद के संबन्ध में २१ जून का गोयनका जी का स्पष्टीकरण पढ़ा.
मैं अपने विचारों में गोष्ठी के दौरान संबंधों, व्यवहारों के विषय में कुछ न कहकर सीधा
मुद्दे पर आता हूँ कि क्या भारत से बाहर विदेशों में स्थित मुझ जैसे लेखकों
द्वारा रचित हिंदी साहित्य को 'प्रवासी साहित्य' कहना उचित है?</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiOaD2Du2ll9hol6NYh3ebXel_KyEU8LRe21ujrZWsy-qZcWHrw_4k1-YnLf2uEjUJnI3jGp-ndLnSBP-B9Vs-EcGU2AoVDDNxkmivU32fm3ZzB1056dM0HDBOGZmbzWln_LZOTWviHzeM/s1600/%25E0%25A4%25B8%25E0%25A4%2582%25E0%25A4%2597%25E0%25A5%258B%25E0%25A4%25B7%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A0%25E0%25A5%2580.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="232" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiOaD2Du2ll9hol6NYh3ebXel_KyEU8LRe21ujrZWsy-qZcWHrw_4k1-YnLf2uEjUJnI3jGp-ndLnSBP-B9Vs-EcGU2AoVDDNxkmivU32fm3ZzB1056dM0HDBOGZmbzWln_LZOTWviHzeM/s640/%25E0%25A4%25B8%25E0%25A4%2582%25E0%25A4%2597%25E0%25A5%258B%25E0%25A4%25B7%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A0%25E0%25A5%2580.jpg" width="640" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="color: red; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";">(संगोष्ठी की समाप्ति के अवसर पर लिया गया चित्र) </span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: red; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> अपने स्पष्टीकरण में गोयनका जी लिखते हैं ' मैंने
यह नहीं कहा था कि प्रवासी शब्द बहुत पुराना है और उसी से प्रवासी साहित्य का
जन्म हुआ. मैंने कहा था कि प्रवासी शब्द का प्रयोग काफी समय से हो रहा है.'
प्रश्न यह नहीं कि प्रवासी शब्द का उद्भव कब हुआ? विवाद तो हमारे हिंदी
साहित्य पर 'प्रवासी साहित्य' का ठप्पा लगाने के औचित्य पर है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> श्री गोयनका जी ने 'प्रवासी' शब्द-प्रयोग के दो
उदहारण दिए हैं -- (१) जनवरी १९२६ के 'चाँद' के अंक में छपी कहानी 'शुद्रा' (२) प्रवास
में छपी बच्चन जी की 'प्रवासी की डायरी'. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> गोयनका जी के पहले उदहारण का हमारे विवाद से
कोई सम्बन्ध नहीं. यह एक भारतीय लेखक द्वारा लिखी मौरिशस में स्थित प्रवासियों की कहानी
है. दूसरे उदहारण के विषय में मुझे यह कहना है कि प्रवास में बच्चन जी
थे. वहां पर लिखी उनकी डायरी प्रवासी नहीं हो गयी. वैसे ही विदेशों में लिखा
हमारा साहित्य प्रवासी नहीं कहा जा सकता. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> 'प्रवासी साहित्य' के इस नाम-करण के औचित्य-परिपादन
में आप कहते हैं 'यह प्रवासी हिंदी लेखकों द्वारा रचे साहित्य की विशिष्ठ पहचान का
साहित्य है.' यहाँ प्रश्न उठता है कि हमें यह तथाकथित ' विशिष्ठ पहचान ' देने की ज़रुरत
क्या है? सीधे ही हिंदी साहित्यकारों की मुख्यधारा में शामिल कर देने में क्या दिक्क़त
है? या फिर कम से कम हम से ही पूछ लो कि हमें ऐसी ' विशिष्ठ पहचान ' चाहिए भी
या नहीं.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> गोयनका जी का कहना है 'भारत में
रचे जाने वाले हिंदी साहित्य की तुलना में यह अपनी संवेदना, रचना दृष्टि तथा सरोकारों
के कारण भिन्न है और विशिष्ट है और इस रूप में वह भारतीय प्रवासियों द्वारा लिखा
गया हिंदी साहित्य है.' फ़ुटबाल की भाषा में कहें तो यह गोयनका जी
का 'own goal ' है. हम भी तो यही कह रहे हैं कि कोई भी साहित्य किसी देश का नहीं
होता. साहित्य भाषा का होता है, देश का नहीं. </span><i><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";">हमारा साहित्य हिंदी साहित्य है 'प्रवासी साहित्य '
नहीं.</span></i><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> एक और बात. रचना-दृष्टि, रचना-शैली
-- वह भारतीय हो या विदेशी -- हर लेखक की अलग होती है. यदि
गोयनका जी भारतीय साहित्यकारों में अलग तरह की एकरूपता देख रहे हैं तो वे उनके प्रति
अन्याय तो कर ही रहे हैं, वे यह भी <u>ग़लत</u> इशारा कर रहे हैं कि इस 'एकरूपता'
के कारण हमारा हिंदी साहित्य बिल्कुल नीरस हो गया है.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> इन महाशय का अगला तर्क यह है कि 'साहित्य की रचना में उसके परिवेश,
वातावरण तथा उसके आस पास की ज़िन्दगी का गहरा प्रभाव पड़ता है. रचना को यदि उसके रचना-परिवेश
एवं जीवन से अलग कर देंगे तो रचना की आत्मा ही खो जायेगी.' यहाँ अपनी ओर से कह दूं
कि 'आत्मा खो जायेगी' पर मर तो नहीं जायेगी! आत्मा पत्थर नहीं है. लेखक का व्यक्तित्व,
उसकी आत्मा उसकी हर कृति में विद्यमान होते हैं. जब एक लेखक
कोई नयी चीज़ लिखता है तो उसका मन, उसकी आत्मा उसी तरह से उसकी नयी कृति में उसके साथ
शामिल हो जाती है. गोयनका जी का तात्पर्य है कि विदेशों की हमारी रचनाओं में विदेशी
वातावरण के कारण उनमें विदेशी रंग आ जाता है. मैं स्पष्ट कर दूं कि जब हमारी रचनाएं
हमारे प्रवास की कहानी या कविता कहती हैं और उनमें विदेशी रंग
भरते हैं तो इस से हमारे हिंदी साहित्य का कोई नुक़सान नहीं होता बल्कि
वह संवर्धित होता है. इस संवर्धन से हमें गर्वित होना चाहिए.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> रही बात परिवेश की! यहाँ दो उदहारण देना ही
पर्याप्त समझता हूँ. पर्ल बक और अर्नेस्ट हेमिंग्वे नोबेल-पुरस्कृत अमेरिकन साहित्यकार
थे. पर्ल बक ने चीन के परिवेश में एक उपन्यास लिखा था 'Good Earth ' तो
वे क्या अमेरिकन नहीं रहीं, प्रवासी चीनी लेखिका हो गयीं? अर्नेस्ट हेमिंग्वे ने विदेशी
परिवेश में कई कहानियां लिखीं, उदहारणतया - 'For Whom The Bell Tolls (स्पेन के गृह-युद्ध
की कहानी ) ', 'Snows of Kilimanjaro (केनिया के परिवेश में एक रोमानी कहानी )', और
'Old Man and The Sea (सागर में मछलियों के शिकार की कहानी )'. कमल किशोर जी से मेरा
प्रश्न है कि नोबेल-पुरस्कृत इस तीसरी कहानी लिखकर क्या अर्नेस्ट हेमिंग्वे अमेरिकन
नहीं रहे, सागर के हो गए?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> २१ जून के उनके स्पष्टीकरण से लगता है कि गोयनका
जी काफ़ी </span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";">confused</span><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> हैं, भटक गए हैं और हमारी हिंदी
साहित्य की चर्चा में वे भक्तिकालीन, रीति कालीन और छायावादी साहित्य का बखेड़ा ले
बैठे हैं. ये सब साहित्यिक इतिहास की बाते हैं जैसी कि हम अपने राजनैतिक इतिहास में
मौर्य वंश, खिल्जी वंश या मुग़ल वंश की चर्चा करते हैं. <u> </u>
<u>कोई उन्हें समझाए कि श्रीमान जी, यहाँ विवाद कालान्तर का नहीं, देशांतर का है.</u>
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> गोयनका जी के भटकाव का एक और प्रमाण! वे समझते
हैं की हम प्रवासियों में से कुछ को 'प्रवासी' शब्द अपमानजनक लगता है. गोयनका जी,
'प्रवासी' शब्द अपमानजनक नहीं है, अपमानजनक है आपका रवैया जब आप साहित्य की वैश्विकता
को अपमानित और अवनत करके उसे देशी और प्रवासी श्रेणियों में बांटने का दुष्प्रयास करते
हैं. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";">आपके प्रश्न कि ' विभिन्न देशों में रहने वाले हिंदी लेखकों के साहित्य
को एक सूत्र मैं कैसे बांधें?' का उत्तर हम क्या दें? हमें वह एक सूत्र ही
टूटा हुआ लगता है! आजके युग में संसार बहुत छोटा हो गया है और इन्सान घंटों में कहाँ
से कहाँ पहुँच जाता है. आप हमें बतलायें कि निम्नलिखित स्थितियों में आप साहित्यकारों
की रचनाओं को किस श्रेणी में रखेंगे:- </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";">(क) एक प्रवासी लेखक छ: महीने के लिए भारत आ जाता है और भारत में अपने
अस्थायी निवास के समय कुछ रचनाएँ करता है. उसकी ऐसी कृतियों को आप प्रवासी साहित्य
तो नहीं कह सकते. फिर उनका स्थान कहाँ होगा?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";">(ख) ठीक उसी तरह एक भारतीय लेखक ब्रिटिश कौंसिल की किसी स्कीम के अंतर्गत
स्कॉलरशिप प्राप्त करके साल भर के लिए इंग्लैण्ड आ रहता है और वहां के वातावरण से प्रभावित
होकर कुछ कवितायेँ या कहानियाँ लिख डालता है तो भारतीय मुख्यधारा के इस हिंदी साहित्यकार
की उन कृतियों को किस श्रेणी में डालियेगा? </span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";">(आपके उदहारण की 'प्रवासी की डायरी' इसी श्रेणी की हकदार लगती है). </span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";">(ग) ऊपर (क) और (ख) की स्थितियों में एक उपन्यासकार उपन्यास लिखना शुरू
करता है. वह आधा भारत में लिखा गया है और उसका शेष दूसरा आधा भाग इंग्लैण्ड में पूरा
होता है या इंग्लैण्ड में शुरू होकर भारत में पूरा होता है. यह साहित्य
कहाँ का हुआ?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";">(घ) </span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";">विदेशों में आजके हिंदी साहित्यकार भारत में काफ़ी समय तक हिंदी
साहित्य-सेवा करते रहे थे. कुछ नाम हैं - तेजेंद्र शर्मा, स्वर्गीय गौतम सचदेव, सत्येन्द्र
श्रीवास्तव, उषाराजे सक्सेना, प्राण शर्मा,</span><span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="color: red; font-family: "Arial Unicode MS";">सुषम
बेदी, उमेश अग्निहोत्री, महेंद्र दवेसर, मोहन राणा, इत्यादि. क्या भारत में रचे
इनके साहित्य को आप मुख्यधारा का हिंदी साहित्य कहेंगे और विदेशों में लिखे साहित्य
को प्रवासी साहित्य?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";">आपको हिंदी भाषा से बहुत प्यार है. स्वीकार किया. विदोशों में वर्षों
से रह रहे प्रबल विपरीत धारा का मुक़ाबला करते हम भी हिंदी में लिख रहे हैं, हिंदी
साहित्य की सेवा कर रहे हैं किन्तु खेद इस बात का है कि आप जैसे हिंदी प्रेमी हमें
मुख्यधारा में शामिल करने के लिए आना कानी कर रहे हैं? आप तीस वर्षों से झंडा उठाये
फिर रहे हैं , फिर भी व्यर्थ! क्यों? यदि आप लोगों को सचमुच हिंदी से प्यार है तो हमें
यथोचित स्थान देने में क्यों झिझक रहे हैं? क्यों हमें एक अलग सूत्र में पिरोना चाहते
हैं? यदि वास्तव में आपको हिंदी से सच्चा प्रेम है तो हिंदी का लेखक कोई भी हो, कहीं
भी हो, आपको खुली बाहों से उसे गले लगाना चाहिए. मैं यहाँ दुकानदारी की बात नहीं करता
किन्तु इतना जानने का अधिकार तो मेरा और मेरे जैसे साहित्यकारों का तो है ही कि हमारे
मुख्य धारा में आ जाने से आप लोगों का क्या नुकसान है और हमें इस धारा से अलग रखने
में क्या लाभ है ?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS";">सब समझते हैं हम . . . Pure politics! Divide and
Rule!!</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #ff6600; font-family: "Arial Unicode MS";">-0-0-0-0-</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiDpkAb6y44jbAVXZfjkSDPAV5T1ol9BlOi1CZqP2Zb66n9U4nneFd9DO8zDahY5FoLIVlWDdtH9EghML3p6rkwH7gz2WrP7EwY9nJvt87rs36SnWR9E5RAXEs-yceNtl5Wx4Xm2pcoN2I/s1600/mahendra-davesar-event.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiDpkAb6y44jbAVXZfjkSDPAV5T1ol9BlOi1CZqP2Zb66n9U4nneFd9DO8zDahY5FoLIVlWDdtH9EghML3p6rkwH7gz2WrP7EwY9nJvt87rs36SnWR9E5RAXEs-yceNtl5Wx4Xm2pcoN2I/s200/mahendra-davesar-event.jpg" width="145" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #006699; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14.0pt;">महेंद्र दवेसर 'दीपक'</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">जन्म-स्थान एवं जन्म-तिथि:</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> नयी दिल्ली</span>, 14<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> दिसम्बर</span>,1929<span style="font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">माता :</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> (स्वर्गीय) श्रीमती
पुष्पा दवेसर</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पिता :</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> (स्वर्गीय) श्री मेहरचंद दवेसर</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पत्नी :</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> (स्वर्गीय) श्रीमती आशा दवेसर</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बच्चों के नाम:</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> श्री संदीप दवेसर</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">श्री सुमीत दवेसर</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा</span><span lang="HI" style="color: red; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">:</span><span lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">प्रभाकर
(</span>1950 ) <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पंजाब
यूनिवर्सिटी कैम्प कॉलेज</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">नयी देहली में एम.ए.</span>(<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अर्थशास्त्र</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">फाइनल) का विद्यार्थी
(१९५२)</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">परीक्षा
पूर्व भारतीय विदेश मंत्रालय की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सेवा
में चयन पश्चात जकार्ता</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इंडोनेशिया में भारतीय दूतावास में नियुक्ति .</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: blue;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">प्रकाशित कृतियाँ: </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहानी-संग्रह:</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> (</span>1) <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पहले कहा होता (</span>2003),<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>(2) <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बुझे दीये की आरती (</span>2007),<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>(3) <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अपनी अपनी आग (</span>2009)</div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सम्मान: </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">कहानी संग्रह </span>'<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">अपनी अपनी आग</span>' <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पर भारतीय उच्चायोग द्वारा </span>'<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">लक्ष्मीमल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">सिंघवी सम्मान</span>, <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">इसी पुस्तक पर लन्दन के </span>House
of Commons <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">में </span>'<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पद्मानंद सम्मान और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">बर्मिंघम के बहुभाषीय साहित्यिक समुदाय द्वारा संमान</span>,
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">मेरी कहानी </span>'<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">दो पाटन के बीच</span>' <span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">पर</span> '<span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">वर्त्तमान साहित्य:
कमलेश्वर कहानी पुरस्कार</span>, 2011</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: blue;"> </span><span lang="HI" style="color: blue; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">फोन नंबर: </span>00
(44 ) 0208 660 4750</div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: red;"> </span><span lang="HI" style="color: red; font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">ई-मेल:</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="color: teal; font-size: 14.0pt;">mpdwesar@yahoo.co.uk</span></div>
</div>रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-83501939272919656702012-06-23T18:34:00.000-07:002012-06-23T18:36:31.403-07:00आलेख<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEivQnpztQoOLtPxyrxXKejbtr1VHOibjrt_FbBwaryyOTZR2DixeuHD2ugMqqDZBb2VUW8dv0YBioSg025rGwn-8dnVOVtIfOQUUr1EdsrTEe6JuEyHJvxUhI6iUwL6QBMfuDbVh84pV4g/s1600/Flower-6.JPG" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="132" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEivQnpztQoOLtPxyrxXKejbtr1VHOibjrt_FbBwaryyOTZR2DixeuHD2ugMqqDZBb2VUW8dv0YBioSg025rGwn-8dnVOVtIfOQUUr1EdsrTEe6JuEyHJvxUhI6iUwL6QBMfuDbVh84pV4g/s200/Flower-6.JPG" width="200" /></a></div>
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #339933; font-family: 'Arial Unicode MS'; font-size: 14pt;">यह आलेख मुझे डॉ. दीप्ति गुप्ता ने भेजा था. मैं उनका हृदय से आभारी
हूं. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span style="color: blue; font-family: 'Arial Unicode MS'; font-size: 14pt;">औरतों के नज़रिये से<o:p></o:p></span></u></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<u><span style="color: red; font-family: 'Arial Unicode MS'; font-size: 16pt;">व्याधि पर कविता
या कविता की व्याधि<o:p></o:p></span></u></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #003300; font-family: 'Arial Unicode MS'; font-size: 14pt;">शालिनी माथुर<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">साहित्य का कोई प्रयोजन तो होता ही होगा, लोकसंग्रह ,आत्माभिव्यक्ति
, संस्कृति को समृद्ध करना या फिर हिन्दी की फ़िल्म डर्टी पिक्चर की भांति एन्टरटेन्मेन्ट एन्टरटेन्मेन्ट एंड एन्टरटेन्मेन्ट।
कविता करने वालों को कहानीकारांे , नाटककारों, और निबन्धकारों की अपेक्षा अधिक स्वतंत्रता
है। कविता भाव प्रधान हो सकती है, भावना प्रधान हो सकती है , अर्थवान् भी और निरर्थक
भी । कविता एब्सर्ड भी होती है। पर कविता को कुछ न कुछ तो निरूपित करना होगा चाहे वह
निरर्थकता या एब्सर्डिटी ही क्यों न हो। कविता ने शिल्प के अनुशासन से तो स्वयं को
मुक्त कर लिया है - न छंद ,न लय, न अलंकार , न छवियां,न बिम्ब। कविता अब गाई भी नहीं
जाती ,पढ़ ली जाती है। तो क्या पढ़ कर समझी भी न जाए ? पाठक कविता से क्या अपेक्षा करे
? खास कर जब कवि कवयित्री स्वयं को नारीवाद जैसे मानवीय विषय का प्रवक्ता बताते हुए
अमानवीय रचनाएं करें, निरन्तर करते रहें और
करते ही चले जाएं। वे व्याधि पर कविता करें, इस चेतना के बग़ैर कि व्याधि से
जूझ रहे मानव समाज को कैसा लगता होगा?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> बीमारी एक खास किस्म का
रूपक बनाती है- अंधता , हैज़ा , कुष्ठ , प्लेग ,टी0बी0 कैंसर और अब एड्स। अबे अंधा है
क्या , कोढ़ की तरह सड़ना , प्लेग की तरह फैलना , टी0बी0 या राजरोग से गलना , कैंसर की तरह जड़ जमाना यह सारे
शब्द और मुहावरे मनुष्य की हृदय हीनता प्रदर्शित करते है। बातचीत और बतकहियों में रोग
को मुहावरे की तरह इस्तेमाल करना एक प्रकार की कू्ररता है जिसे लोग बिना विचारे करते
रहते हैं। सूसन साॅन्टैग जो स्वयं कैंसर से पीड़ित होकर इलाज से ठीक हुई थीं अपनी पुस्तक
इलनेस एज़ मेटाफ़ोर में कहती है कि ऐसे प्रयोगों से रोग ही नहीं रोगी भी कलंकित होता
है ।वह निरूत्साहित हो जाता है , चुप्पी साध लेता है और शर्मिन्दा हो कर इलाज कराने
से झिझकने लगता है। व्याधि को रूपक बनाते ही हम व्याधि को ख़तरनाक और असाध्य बना देते
हैं। इससे रोगियों का एक अलग वर्ग तैयार हो जाता है- आइसोलेटेड - अलग थलग अपने कर्मों
का फल भोगते हुए, अपने अंत की प्रतीक्षा करते हुए।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> सूसन साॅन्टैग का लेख इलनेस एज़ मेटाफ़ोर 1978 में छपा और बहुत चर्चित
हुआ। स्वयं कैंसर का इलाज करवाते समय उन्होंने पाया कि किस प्रकार बीमारी को रूपकों
और मिथकों से जोड़ने से उत्पन्न मानसिक दबाव अनेक मरीजों कीे मौत का कारण बनता है। वे
कहती हैं कैंसर केवल एक बीमारी है- (जस्ट अ डिज़ीज ) अभिशाप नहीं , सज़ा नहीं , शर्मिन्दगी
नहीं। इसका इलाज हो जाए तो यह ठीक हो जाता है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">साहित्य में क्या स्त्री दृष्टि और पुरुष दृष्टि अलग होती होगी ? यह
प्रश्न अक्सर हमारे सामने आ खड़ा होता है। आज स्तन के कैंसर पर लिखी गई पवन करण की कविता
’स्तन’ और अनामिका की कविता ‘ब्रेस्ट कैंसर’ की समीक्षा करते समय उŸार ढूंढ़ने का प्रयास
कर लेते हैं। क्या अनामिका की दृष्टि पवन करण की दृष्टि से अलग है? क्या अनामिका की
दृष्टि पवन करण की दृष्टि से अलग होनी चाहिए, क्योंकि अनामिका स्त्री हंै? क्या पुरुष
के पास पुरुष दृष्टि और स्त्री के पास स्त्री
दृष्टि होती है? या कवि चाहे स्त्री हो चाहे पुरुष हो, दृष्टियां दो प्रकार की होती
हैं मर्दवादी और नारीवादी, या फिर मानवीय और अमानवीय।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> स्त्री का वक्षस्थल पुरुष
कवियों का प्रिय विषय रहा है। उसका वर्णन सामान्यतः सौन्दर्य वर्णन के लिए श्रंृगारिक
भाव से किया जाता रहा है। स्त्री शरीर के उतार चढ़ावों को निरूपित करने के लिए अनेक
उपमाएं दी जाती रहीं हैं। क्या किसी पुरुष ने अपने किसी अंग के बारे में इस प्रकार
का वर्णन या निरूपण किया है ? शायद नहीं। हमें यह भी नहीं भूलना चाहिए कि कुछ ही वर्ष
पूर्व तक कविता लेखन पूरी तरह पुरुष वर्चस्व के अधीन था। पर आज हमारे सामने जो कविताएं
हैं वे इसी सदी में लिखी गई हैं। ये कविताएं उन समयों में लिखी गई हैं जिन समयों में
जाॅन स्टुअर्ट मिल और मैरी वोल्टसनक्राफ्ट स्वतंत्रता तथा स्त्री पुरुष समकक्षता के
सिद्धान्त प्रतिपादित कर चुके थे। ये कविताएं घोषित रूप से स्वयं को स्त्री का पक्षधर
कहने वाले नारीवादी कवियों की हैं।ये स़्त्री के ‘ब्रेस्ट कैंसर’ पर लिखी गई कविताएं
हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">इस विषय पर द ब्यूटी मिथ में नाओमी वुल्फ़ नेे गम्भीर चर्चा की है। वे
बताती हैं कि किस प्रकार पुरुष के शरीर के नग्न निरूपण को अश्लील समझा जाता है और उस
पर प्रतिबन्ध लगा दिया जाता है चाहे वह एड्स जैसी बीमारियों के विषय में जागरूकता हेतु
ही क्यों न किया गया हो, और किस प्रकार स्त्री के वक्षस्थल का सार्वजनिक स्थल पर प्रर्दशन
के लिए प्रयोग होता रहा है, कभी विज्ञापन के रूप में , कभी फिल्म के रूप में , कभी
गीतों के रूप में । इस प्रकार पुरुष का शरीर बेहद सम्भ्रान्त तरीक़े से ढका रहता है
जिससे वह शालीन बना रहता है, और स्त्री का
शरीर और उसकी चोली विज्ञापन और पर्दे पर थिरकती रहती है , जिससे उसका शरीर बाज़ारू बनता
है। जो संस्कृतियाँ स्त्रियों को सामान्यतः नग्न निरूपित करती हैं और पुरुष को नहीं,
वे लगातार धीरे धीरे असमानता सिखाती हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">भारत में भी राई नर्तकियां, बेड़िनें और नौटंकी में नाचने वाली ग़रीब
औरतें भी अपने चेहरे पर घंूघट ढककर,और छाती खोलकर दो पैसों की ख़ातिर नाचती रही हैं
और बेशऊर मर्द उन पर चवन्नियां लुटाते रहे हंै। नौटंकी देखने औरतें नहीं आतीं-नौटंकी
मर्दांे का तमाशा है। इन बेचेहरा औरतों की कोई पहचान नहीं। वे औरत ज़ात हैं,उनका वक्षस्थल
ही उनकी पहचान है। चवन्नी उसी का न्योछावर की जाती है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">पवन करण ने भी इसी विषय पर कविता लिखी है, कविता का शीर्षक है ’ स्तन
’।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> ’’ इच्छा होती तब वह धंसा लेता
उनके बीच अपना सिर /... ”और तब तक उन पर आंखें गड़ाये रखता, जब तक वह उठ कर भाग नहीं जाती सामने से “....या
लजा कर अपने हाथों से छुपा नहीं लेती उन्हें/...अंतरंग क्षणों में उन दोनों को/ हाथों
में थाम कर उससे कहता/ यह दोनों तुम्हारे पास अमानत है मेरी / मेरी खुशियाॅ/ इन्हें
संभाल कर रखना/ वह इन दोनों को कभी शहद के छत्ते/ तो कभी दशहरी आमों की जोड़ी कहता/
’’ ... ”वह भी जब कभी खड़ी होकर आगे आईनेके / इन्हें देखती अपलक तो झूम उठती “....“मगर
रोग ऐसा घुसा उसके भीतर/ कि उनमें से एक को ले कर
ही हटा देह से।कोई उपाय भी न था सिवा इसके/ उपचार ने उदास होते हुए समझाया/...
अब वह इस बचे हुए एक के बारे में/ कुछ नहीं कहता उससे ,/ वह उसकी तरफ देखता है।/ और
रह जाता है कसमसा कर। /.... मगर उसे हर समय महसूस होता है।/ उसकी देह पर घूमते उसके
हाथ।/ क्या ढूंढ रहे है कि उस वक्त वे/ उसके मन से भी अधिक मायूस हंै।”....”उस खो चुके
एक के बारे में भले ही। एक दूसरे से न कहते हों वह कुछ। मगर वह विवश जानती है। उसकी
देह से उस एक के हट जाने से। कितना कुछ हट गया उनके बीच से। “<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> कवि पवन करण उक्Ÿा गद्यात्मक
पंक्तियों को स्तन शीर्षक वाली कविता के रूप में ’ स्त्री मेरे भीतर ’ नामक संग्रह
में संग्रहीत करते हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> पवन करण की कविता में स्त्री
शरीर पुरुष शरीर का खिलौना है, पुरुष के रमण के लिए, देखें वह स्त्री देह के लिए किस
प्रकार के उपमान प्रयोग करते हंैै वह इन दोनों को कभी शहद के छत्ते/ तो कभी दशहरी आमों
की जोड़ी कहता/। पवन करण की कविता स्त्री देह को गोश्त के टुकड़े के रूप में निरूपित
करती है जिसे पुरुष लालची निगाहों से देखता है ”और तब तक उन पर आंखें गढ़ाये रखता, जब
तक वह उठ कर भाग नहीं जाती सामने से “ पवन करण की कविता की स्त्री भी स्वयं को गोश्त का टुकड़ा ही समझती है ”वह भी जब कभी खड़ी होकर
आगे आईने के / इन्हें देखती अपलक तो झूम उठती‘‘।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">पोर्नोग्राफर शरीर को मन विहीन हृदय विहीन वस्तु के रूप में निरूपित
करता है आत्मीयता (इंटिमेसी) और सम्बन्ध (कनेक्शन) रहित।( सूसन ग्रिफिन )पवन करण की
एक यही कविता नहीं अधिकांश कविताएं पोर्नाेग्राफी की श्रेणी में आती है क्योंकि उनमें
शरीर (बाडी) को मन(माइंड) से अलग करके देखा गया है तथा स्त्री शरीर को पुरुष के अधिपत्य
की भूमि माना गया है। पवन करण के पुरुष के हाथों में स्त्री शरीर ही नहीं उसके अलग-अलग
अंग एक खिलौना हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">कविता में निरूपित पुरुष स्त्री को केवल देह के रूप में ही नहीं देह के केवल रमणीय अंगों के रूप में देख सका। देह भी ऐसी जो कैंसर से ग्रस्त है, कैंसर भी ऐसा जिससे शरीर का पूरा एक अंग काट कर निकालना
पड़ा। दुःखद तो यह है कि कविता का समर्पण नाम
लेकर किया गया, ”संगीता रंजन के लिए जिसे छाती के कैंसर के कारण अपना एक स्तन गंवाना
पड़ा। “ सभ्य समाज में एक आँख वाले , एक टांग वाले , एक हाथ वाले व्यक्ति की विकलांगता
को द्य्रोतित करने वाले शब्द कहना उचित नहीं समझा जाता , वहाँ स्त्री के एक ब्रेस्ट
को कैंसर के कारण काट दिये जाने पर ऐसी कविता लिखी गई और नाम लेकर व्याधि ग्रस्त स्त्री
को समर्पित की गई ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> स्त्री पुरुष से हीनतर है
, वह पुरुष के अधीन है, इस बात को पोर्नोग्राफ़र इतनी बार कहता है कि लोग इस बात पर
यकीन करने लगते हैं। (सूसन ग्रिफ़िन ) पवन करण की स्त्री भी अपने शरीर को पुरुष की दृष्टि
से देखती है। वह आब्जेक्टिफ़ाइड है (वस्तूकृृृत), कंट्रोल्ड ( विवश ), और ह्यूमिलिएटेड
( अपमाानित ) कि उसे कैंसर से मरने से बचने के लिए स्तन गंवाना पड़ा। ”उस खो चुके एक
के बारे में भले ही। एक दूसरे से न कहते हो वह कुछ। मगर वह विवश जानती है। उसकी देह
से उस एक के हट जाने से। कितना कुछ हट गया उनके बीच से। “ स्त्री ‘विवश’ है, पोर्नाेग्राफी
की क्लासिकल स्त्री छवि ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">पवन करण के पुरुष को इस बात का संतोष नहीं कि सर्जरी से उसकी सहचरी
को जीवन के कई नए वर्ष मिल गए।मगर उसे हर समय महसूस होता है।/ उसकी देह पर घूमते उसके
हाथ।/ क्या ढूंढ रहे है कि उस वक्त वे।/ उसके मन से भी अधिक मायूस हंै।” पवन करण को संदेह का लाभ दें तब भी पाएंगे कि कवि की सहानुभूति
स्त्री के नहीं पुरुष के प्रति है जिसका खिलौना शल्य चिकित्सा से कट गया। पुरुष के
पास शरीर भी है और मन भी क्योंकि खिलौना टूट जाने से उसका मन मायूस है और हाथ भी। पवन
करण कहते हैं कि शरीर के विरूपित हो जाने से स्त्री को हानि हो न हो पुरुष को होती
है क्यों कि वह स्त्री शरीर से उस तरह से नहीं खेल सकता जिस तरह खेलना चाहता है और पुरुष यदि स्त्री में रुचि लेना बंद कर दे तो
स्त्री का जीवन निरर्थक है क्यों कि स्त्री की प्रसन्नता इसी में है कि पुरुष का हाथ
उसकी देह से खेले।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">’’ पोर्नोग्राफर स्त्री की हीनता ( इन्फीरियोरिटी ) में पूरा यकीन रखता
है। वह इस बात में इतना गहरा विश्वास रखता है कि वह इसे सिद्धान्त ( डाॅक्ट्रिन ) के
रूप में नहीं कहता। वह इसेेे एक सच्चे तथ्य (फैक्ट) के रूप में कहता है। वह यह नहीं
कहता कि मुझे यह कहना है कि स्त्री हीन होती है। स्त्री कमतर है, सामान्यतः इस बात
को वह इतनी बार कहता जाता है- इशारों से ,और
वाक्यों से, कि इस प्रश्न पर बहस की कोई गुंजायश ही नहीं रह जाती। ’’ ( सूसन ग्रिफिन
) उक्त परिभाषा पर पवन करण शत प्रतिशत सही उतरते हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> पवन करण अपवाद को नियम
के रूप में स्थापित करते हैं। उनकी कविता दुःख क्षोभ या खेद से नहीं लिखी गई है, न
ही ऐसा सोचने वाले पुरुष के प्रति हिकारत से। वह कविता यकीन के साथ लिखी गई है। पाठक
देख सकते है कि पवन करण यह नहीं मानते कि स्त्री को इस रूप में देखना गलत है , उन्हें
यकीन है कि स्त्री शरीर की यही उपयोगिता है। संभव है डेविल्ज़ एडवोकेट बन कर कोई कहे
कि कुछ पुरुषों की यही धारणा होती होगीे, परन्तु
यूं तो कुछ पुरुष पेडोफ़ैलिक भी होते हैं। क्या हम उन मानसिक व्याधिग्रस्त पुरूषों को
छोटे बच्चों का यौनिक और कामुकतापूर्ण नखशिख वर्णन करने की अनुमति दंेगे और पुरस्कृत
करेंगे?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">पोर्नोग्राफर डिटर्मिनिस्टिक
होते हंै, वे सोचते हैं, ठीक है, लोग ऐसे ही होते हंै, और हम उन्हें वह ही दे रहे हैं
जो वे चाहते हैं। पर यह सच नहीं है। सच यह है कि संस्कृति का निर्माण हम स्वंय करते
है। (सूसन ग्रिफ़िन ) पवन करण के पात्र कीचड़ से सने हैं और यह कीचड़ भी उन्होंने खुद ही तैयार किया है। शल्य क्रिया
के बाद एक स्तन वाली स्त्रीे पवन करण के पुरुष का प्रेम नहीं पा सकती। पवन करण की स्त्री
पुरुष के हाथों विवश है और अपमानित उस पुरूष के हाथों ,जो उसके शरीर का मालिक था। पोर्नोग्राफी
का मकसद है- दूसरे के शरीर पर कब्ज़ा ( मास्ट्री आॅफ़ दीज़ अदर्स ) ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">पवन करण की इस कविता को वीभत्स कहना भी वीभत्स रस का अपमान करना है
क्योंकि वीभत्स भी एक रस है जो सामान्यीकृत हो कर पाठकों तक पहुंचाता है। पोर्नोग्राफी
में नग्नता और पीड़ा पहुँचाना शामिल हो यह ज़रूरी नहीं। उनकी कविता हृदयहीन और अमानवीय
है, जिसमें स्त्री विवश ,वस्तूकृत और अपमानित है। यह पोर्नोग्राफी की शास्त्रीय रचना है- हैवानियत
से भरी। ( मैं पाशविकता की जगह हैवानियत शब्द का प्रयोग कर रही हूं क्यांेकि पशु जगत
में ऐसे नृशंसता अकल्पनीय है। ) <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> इसी वर्ष 2012 में
प्रतिष्ठित साहित्यकार और नारीवादी चिंतक एड्रियन रिच का निधन हो गया। 1880 में लिखे
अपने लेख ’’ कम्पलसरी हेट्रोसेक्सुअलिटी एंड लेस्बियन एक्ज़िस्टेंस’’ में वे पितृृसत्ता को पुरुष द्वारा स्त्री के शरीर, पैसे और भावना
पर अधिपत्य (मेल राइट आॅफ फ़िज़िकल , इकोनामिक एंड इमोशनल एक्सेस टु वुमन ) स्थापित करने
का एक हिंसक राजनीतिक उपकरण सिद्ध करती हैं । पवन करण कहते हैं ’’ उन दोनों को हाथों
में थामकर उससे कहता। ये दोनों तुम्हारे पास अमानत है मेरी। मेरी खुशियां इन्हें संभाल
कर रखना। ’’ स्त्री का वक्षस्थल स्त्री के अंग है या पुरुष की अमानत और अधिपत्य क्षेत्र? एड्रियन रिच ने विस्तार से विचार किया है कि किस
प्रकार मर्दवादी विवरणों और छवियों के कारण स्त्रियां स्वयं अपने ही शरीर को अपनी दृष्टि
से देख पाने में असमर्थ रहती हंै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> उधर पत्रिका पाखी के
फरवरी 2012 के स्त्री लेखन विशेषांक में ‘‘हिन्दी की समकालीन कवयित्रियों मंे शीर्ष पर विराजमान ’’ कवयित्री अनामिका की कविता
प्रकाशित हुई है, बे्रस्ट कैंसर । वे कहती हैं,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> ’’ दुनियां की सारी स्मृतियों
को/ दूध पिलाया मैंने, /हां, बहा दीं दूध की नदियां! , तब जाकर /मेरे इन उन्नत पहाड़ों
की /गहरी गुफाओं मंे /जाले लगे! कहते हैं महावैद्य/ खा रहे हैं मुझको ये जाले/और मौत
की चुहिया/ मेरे पहाड़ों में / इस तरह छिप कर बैठी है कि यह निकलेगी तभी जब पहाड़ खोदेगा
कोई!निकलेगी चुहिया तो देखूंगी मैं भी, सर्जरी की प्लेट में रखे खुदे फुदे नन्हें पहाड़ों
से हंस कर कहूंगी -हलो कहो कैसी रही ? अंततः मैंने तुमसे पा ही ली छुट््टी!दस बरस की
उम्र से तुम मेरे पीछे पड़े थे,/ अंग संग मेरे लगे ऐसे, दूभर हुआ सड़क पर चलना ! बुलबुले
अच्छा हुआ फूटे !कर दिया मैंने तुम्हें अपने सिस्टम से बाहर!/मेरे ब्लाउज़ में छिपे
मेरी तकलीफों के हीरे ,हलो/कहो कैसे हो?“<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">“जैसे निर्मूल आाशंका के सताए /एक कोख के जाए /तोड़ लेते हैं सम्बन्ध/
और दूध का रिश्ता पानी हो जाता है!/जाने दो जो होता है सो होता है,मेरे किए जो हो सकता
था -मैंने किया,/ दुनियां की सारी स्मृतियों को दूध पिलाया मैने!/,हां, बहा दीं दूध
की नदियां!/ तब जाकर /जाले लगे मेरे इन उन्नत पहाड़ों की /गहरी गुफाओं मंे !/लगे तो
लगे उससे क्या !/दूधों नहाएं और पूतों फलें मेरी स्मृतियां”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">कवयित्री ने यह कविता उŸाम पुरुष ( फ़स्र्ट पर्सन )यानी ’’ मैं ’’इस्तेमाल
करते हुए लिखी है, यद्यपि कविता किसी अन्य स्त्री की व्याधि पर लिखी गई है और उन्हीं
वनिता टोपो को निवेदित की है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">बे्रस्ट कैंसर शीर्षक वाली कविता में ब्रेस्ट के लिए ’’ उन्नत पहाड़ों
की गहरी गुफाओं ’’ वाला उपमान कितना उपयुक्त है? पहाड़ों और गुुफाओं का दूध से तो दूर
दूर तक कोई सम्बन्ध है ही नहीं पर क्या व्याधि ग्रस्त अंगों के लिए सौन्दर्य वर्णन
के लिए प्रयोग किए जाने वाले उपमानों का प्रयोग उचित प्रतीत हो रहा है? उŸाम पुरुष
में लिखी इस कविता में , मेरे उन्नत पहाड़ों
की गहरी गुफाओं का प्रयोग स्त्री द्वारा स्वयं
अपना नखशिख वर्णन करने के लिए किया गया है। हमें याद होगा कि एक राज्य की भूतपूर्व
मुख्यमंत्री ने स्वयं अपनी ही मूर्तियां बनवा कर , स्वयं उनका अनावरण किया था। हिन्दी
की इस कविता में स्त्री स्वयं अपनी देह के सौन्दर्य का वर्णन करके अपनी देह को स्वयं
ही अनावृŸा कर रही है। यहां प्रश्न अनावरण का नहीं निरूपण का है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> अश्लीलता निर्वस्त्रता
में नहीं होती। सड़क पर पत्थर फोड़ती हुई स्त्री जब बच्चे को सार्वजनिक स्थान पर दूध
पिलाती है , कभी कभी मध्य तथा उच्च आय वर्ग की स्त्री भी बस या ट्रेन में ऐसा करती
देखी जा सकती हैं , तब अश्लीलता का अहसास नहीं होता। पर जब कोई स्त्री बेध्यानी का
अभिनय करती हुई जान बूझ कर सबके सामने पल्ला
सरकाती है , और ध्यान से चारों ओर देखती कि सबने उसे ध्यान से देखा या नही ंतब वह अश्लील
हरकत कर रही होती है। लम्पट पुरुष इस हरकत पर मस्त हो सकते हैैं पर ऐसा करते समय वह
उन स्त्रियों को भी निर्वस्त्र कर रही होती है जो निर्वस्त्र नहीं होना चाहतीं। ठीक
उसी तरह जिस तरह पोस्टर पर बनी नग्न और अपमानित स्त्री की छवि वहां से गुज़रने वाली
हर स्त्री को नग्न अनुभव कराती है। इसमें पूरी स्त्री जाति के वे सदस्य भी नग्न हो
जाते हैं जो नग्न नहीं होना चाहते ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> कवयित्री ‘‘संसार की
स्मृतियों को दूध पिलाया’’,‘‘बहा दीं दूध की नदियां’’ ,पदों का प्रयोग करती हैं। संसार
की स्मृतियों का ब्रेस्ट कैंसर नामक व्याधि से क्या लेना देना? इलनेस एज़ मेटाफ़ोर नामक
पुस्तक में इस विषय पर गहन चिन्तन है । चिकित्सक इस निष्कर्ष पर पहुंच चुके हैं कि
इस व्याधि का इंसान के व्यक्तित्व से कोई ताल्लुक नहीं है, न स्वभाव से न स्मृति से
। यह व्याधि नवजात शिशुओं तक को हो जाती है। यदि स्मृतियों का कोई अर्थ लगाना भी चाहंे
तो कह सकतेे हंै कि स्मृतियों को वक्षस्थल
में सहेजा जा सकता है ,पर तब वक्षस्थल का अर्थ मन होता है। यहां पर कवयित्री मन नहीं
स्तन के बारे में बात कर रही हंै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> इसके बाद का पद है ’’तब
जाकर ’’। हम लोग हिन्दी भाषा में कहते हैं, ’’हमने कटरा से तेरह किलो मीटर चढ़ाई की
तब जाकर वैष्णों देवी के दर्शन हुए ’’, ’’पार्वती ने पर्वत पर वर्षों तप किया तब जाकर
शिव जैसा पति पाया’’, ’’सिद्धार्थ ने वर्षों तक साधना की तब जाकर ज्ञान प्राप्त हुआ
और वे बुद्ध कहलाए ’’, या ’’मैं रिज़र्वेशन कराने के लिए ’वृद्धों विकलांगों तथा महिलाओं
’ वाली टिकट खिड़की के सामने एक घंटा पंक्ति
में खड़ी रही तब जाकर रेल का टिकट मिला’’। स्पष्ट है ’तब जाकर ’ पद का प्रयोग तब किया
जाता है जब हम किसी वस्तु या अवस्था को प्राप्त करना चाहें और उसके लिए कठिन प्रयास
करें ’ तब जाकर ’ वह वस्तु या अवस्था प्राप्त हो। अनामिका अपनी कविता की प्रारम्भिक
पंक्तियों में कहती हंै, बहा दीं दूध की नदियां तब जाकर मेरे उन्नत पहाड़ों की गहरी
गुफाओं में जाले लगे और यही रूपक आरम्भ से अन्त तक चलता रहता है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">वे फैले हुए कैंसर के लिए जाले लगने का रूपक इस्तेमाल करती हैं। क्या
वे जाले लगवाना चाहती थीं ? क्या वे जाले लगवाने के लिए प्रयास रत थीं ‘‘मेरे किए जो
हो सकता था -मैंने किया,’’ ? दृष्टव्य है वे किसी छोटी मोटी बीमारी या दुःख दर्द की
बात नहीं कर रहीं, वे कैंसर की बात कर रहीं हैं , वैसा कैंसर जो इतना फैल चुका हो कि
पूरा अंग काट कर शरीर से अलग करना पडे़। व्याधि यथार्थ होती है रूपक नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">वे निर्मूल आशंका पद का प्रयोग करती हंै, जैसे दो भाई निर्मूल आंशका
से पुराना सम्बन्ध तोड़ लेते है वैसे ही स्त्री ने अपने स्तनों से सम्बन्ध तोड़ लिया।
कैंसर के पूरी तरह फैल जाने के बाद ही ऐसी सर्जरी होती है। डाक्टर किसी भी अंग का रिमूवल
तभी करता है जब और कोई उपाय नहीं रहता। ऐसी सर्जरी निर्मूल आंशका से नहीं होती।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> प्रसिद्ध कहानीकार मार्क
ट्वेन का कथन है कि शब्द के सही प्रयोग ( करेक्ट यूज़ ) और लगभग सही प्रयोग ( आलमोस्ट
करेक्ट यूज़ ) के बीच उतना ही बड़ा अन्तर है जितना आसमान में कड़कने वाली बिजली और जुगनू
में। उन्नत पहाड़,नन्हें पहाड़ , तकलीफों के हीरे , मौत की चुहिया ,बुलबुले, शरीर के
एक ही अंग के लिये इतने सारे परस्पर विरोधाभासी उपमान? “स्मृतियों को दूध पिलाया
,’’ ’’तब जाकर जाले लगे’’, ‘‘लगे तो लगे ’’ ’’दूधों नहाए पूतांे फलें मेरी स्मृतियां’’
यह सब पदों और शब्दों का सही प्रयोग है या लगभग सही प्रयोग? ’’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">कवयित्री को इस व्याधि के ख़तरे का पूरा ज्ञान है। परन्तु कवयित्री
को मुहावरे इस्तेमाल करने का इतना शौक है कि खोदा पहाड़ निकली चुहिया की तर्ज़ पर वे
कैंसर को मौत की चुहिया बताती हैं, जिसे महावैद्य ने बाहर निकाला। वे यह भूल जाती कि
महावैद्य ने जिन्हें बाहर निकाला वह चुहिया नहीं थी पूरे पहाड़ ही थे जिनमें जाले लग
गये थे। वे यह भी भूल र्गइं कि जिन्हें वे उन्नत पहाड़ बता रही थीं, उन्हें वे सर्जरी
की प्लेट में रखे नन्हें पहाड़ कहने लगीं जबकि सामान्य व्यक्ति भी जानता है कि शरीर
से बाहर निकाल दिए जाने पर शरीर के अंग कई गुना बड़े दिखाई देते हैं क्योंकि वातावरण
के प्रभाव से वे फूल जाते हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">मेरा उद्देश्य चीरफाड़ पर लिखी गई कविता की चीरफाड़ करना नहीं ह,ै मेरा
उद्देश्य इस ओर संकेत करना है कि अपने समय की सबसे ख़तरनाक बीमारी पर इतनी निर्दयता
, क्रूरता और संवेदनहीनता से खिलवाड़ करती हुई कविता लिखते हुए एक कवयित्री को ज़रा भी
संकोच का अनुभव नहीं हुआ ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">अंग्रेज़ी के प्राख्यात कवि कीट्स की टी0बी0 के कारण हुई मौत इतनी रोमांटिक
मानी गई ,कि अनेक लोग जवानी में वैसी मौत पाने की चाहत करने लगे। पच्चीस वर्ष की आयु
में वास्तविक जीवन में व्याधि और मौत दर्दनाक होती है। तब टी0बी असाध्य रोग था। दर्द
की असहनीयता के कारण कीट्स अफी़म खाते थे। मरने से कुछ पहले तो उन्होेंने अफ़ीम की पूरी
बोतल मंगा ली थी और उनके मित्र को भय लगने लगा था कि दर्द से छुटकारा पाने के लिए वे
कहीं पूरी बोतल खा कर खुदखुशी न कर लें। कीट्स को अपने जीवन की क्षण भंगुरता का दुःख
था, उन्हें अपनी बीमारी से तकलीफ़ थी। उन्होंने अपनी समाधि के पत्थर पर लिखे जाने वाले
हर्फ़ खुद ही लिखे थे, ’’ यहाँ सो रहा है वह व्यक्ति, जिसका नाम पानी पर लिखा था
’’ (हियर लाइज़ ही हूज़ नेम वाज़ रिट इन वाटर्स)। आज उमड़ने और कल मिट जाने का उन्हें दुःख
था। व्याधियां यथार्थ होती हैं रूपक नहीं। जवानी में बीमार होकर तपेदिक से मर जाना
तमाशबीनों के लिए रूमानी हो सकता बीमार के लिए नहीं। मौत चुहिया नहीं होती ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">हम अनामिका की इस कविता का सहानुभूति पूर्ण पाठ करें और उन्हें इस बात
का श्रेय देना भी चाहें तो नहीं दे सकते कि वे यह यह कह रही हैं कि हिंसक दृष्टि वाले
पुरुषों से दस वर्ष की बच्ची भी त्रस्त है और स्त्री को अपने वक्षस्थल के कारण अपमानित
और जोखिम ग्रस्त (वल्नरेबल) होना पड़ता है
, इसलिए बेहतर है कि वह अंग हो ही न। परन्तु वे यह नहीं कह रहीं । वे प्रारम्भ से अन्त
तक वक्षस्थल का वर्णन सौन्दर्य बोधक उपमानों के साथ करती हैं और अन्त में उल्लास से
भर उठती हैंै ‘‘ बुलबुले अच्छा हुआ फूटे’’ ,कि अंग काट दिए गए तो अच्छा हुआ।शरीर के
अंग का कटना दारूण दुःख होता है। क्या कोई भी स्त्री या पुरुष अपने शरीर को कटवा डालना
चाह सकता हैै, और कटवा डालना भी व्याधि से ग्रस्त हो कर जिसे पाने के लिए स्त्री ने
दूध की नदियां बहा दीं , और व्याधि भी ऐसी जो जाले की तरह फैल गई और अंग काट कर ही
ठीक हो सकी क्योंकि यदि नहीं काटा जाता तो व्यक्ति की मृत्यु हो हो सकती थी। अन्तिम
हृदय हीन पंक्यिां है- लगे तो लगे उससे क्या !/दूधों नहाएं और पूतों फलें मेरी स्मृतियां”।
मुहावरे इस्तेमाल करने को उतावली कवयित्री यह बताना भूल गईं कि ऐसी कौन सी स्मृतियां
है जो मन का नहीं स्तन का दूध पीती हंै।अनामिका की कविता रोगी का मनोबल बढ़ाने का केवल
नाटक करती है। दरअसल अनामिका भी स्त्री शरीर को पोर्नोग्राफ़र की दृृष्टि से ही देखती
हैें।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> ‘‘पोर्नोग्राफर शरीर और मन
का द्वैेत स्थापित करता है। पोर्नोग्राफ़र असामान्य होता है,वह स्त्री को अपने शरीर से नफ़रत करना सिखाता है।’’
(सूसन ग्रिफ़िन ) क्या कोई भी सामान्य बुद्धि वाला स्त्री पुरुष या बच्ची बच्चा अपने
शरीर को कटवा डालने पर खुश हो सकता हैै? अनामिका की कविता में स्त्री बहुत खुश हैै,वहसर्जरी
की प्लेट में रखे अपने कटे हुए अंगों से हंस
कर बातें कर रही है - हलो कहो कैसी रही ? पवन करण का पुरुष स्त्री को पोर्नोग्राफ़र
की दृृष्टि से निरूपित कर रहा है और अनामिका की स्त्री पोर्नोग्राफ़र की दृृष्टि से
निरूपित हो रही है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">सूसन ग्रिफिन का कहना है कि पोर्नोग्राफी सैडिज्म है। ’’ एक औरत जब
ऐसी सड़क या मुहल्ले में प्रवेश करती है जहाँ स्त्री शरीर की पोर्नोग्राफ़िक छवियाँ प्रर्दशित
की गई हों , वह तुरन्त शर्मिन्दा हो जाती है। पोर्नोग्राफिक छवियों की वीथि में प्रवेश
करते ही वह स्वयं ही उनमें से एक छवि हो जाती है कि वह उसका शरीर है जो सार्वजनिक प्रदर्शन
के लिए लगाया गया है। यदि वह स्वयं भी पोर्नोग्राफी में रूचि रखती है तो वह पोर्नोग्राफिक
स्पेक्युलेशन का विषय बनती है।यदि वह दहशत में आ जाती है और ऐसी छवि के प्रति घृणा
से विमुख हो जाती है , तो वह पोर्नोग्राफी की शिकार (विक्टिम) बन जाती है। इस प्रकार
बिना अपमानित हुए वह पोर्नोग्राफी से बच नहीं सकती। इस तरह पोर्नोग्राफी सारी महिलाओं
के प्रति सेडिज्म का उपकरण बनती है। ’’ नाओमीे वुल्फ़ भी पोर्नोग्राफी की पत्रिकाओं
के सार्वजनिक पोस्टरों में पीटी जाती हुई
, खून से सराबोर , हाथ पांव बंधी हुई स्त्री की छवियों का उदाहरण देेती हैं ।अनामिका
की स्त्री पोर्नोग्राफी की विक्टिम है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">पवनकरण और अनामिका ने व्याधि पर ही कविता नहीं लिखी हंै उन्हांेने स्तन
की व्याधि पर पर कविता लिखी है। स्तन एग्ज़ाॅटिक है। क्या वे किसी अन्य अंग के रिमूवल
पर ऐसी कविता लिखते? क्या वे एम्प्यूटेशन से काटी गई टांगों से पूछतीं कहो कैसी हो
प्यारी बहनों, अच्छा हुआ कट र्गइं। क्या वे किसी बीमारी से निकाली गई आंखों की पुतलियों
से पूछतीं, कैसी हो प्यारी कौड़ियों, अच्छा हुआ निकाल दी र्गइं, बहुत दुखती थीं , चश्मा
पहनना पड़ता था। इन दोनों में से एक कवि की कविताएं कदाचित् बी.ए. के पाठ्यक्रम में
चलती हैं , और दूसरी कवयित्री शायद बी. ए. को पढ़ाती हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">एक विशेषता यह है कि पवन करण और अनामिका इन दोनों ने नाम लेकर उन स्त्रियों
पर कविता लिखी है, जिनको बे्रस्ट कैंसर हुआ। बिग बाॅस नामक सबसे घटिया टी0वी0 सीरियल
में ब्रिटेन की जेड गुडी आई थीं, जिन्होेंने भारतीय प्रतिभागी शिल्पा शेट्टी को डाॅग
(कुŸाा) कह कर तमाशा खड़ा किया था। जेड गुडी की भी कैंसर से ही मृत्यु हुई थी। उन्होेंने
अपनी मौत को टी0 वी0 पर प्रर्दशित करने के अधिकार बेचेे थे। इन दोनों कवियों ने भी
शायद इन स्त्रियों से अधिकार खरीदे होेंगे। बाजा़र में बेचने के लिए बीमारी और मौत
भी बहुत बड़ा तमाशा है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> इन कवियों ने भले ही कैंसर
पीड़ित स्त्रियों से अनुमति ले ली होगी पर हजारों लाखों लोग ऐसे हैं जो इस व्याधि से
जूझ रहे हैं । व्याधि लाइलाज नहीं, पर इलाज कष्ट साध्य है। इसके कारण का पता नहीं है,
इसलिए इसके साथ रहस्यमयता और दहशत जुड़ी हुई है। व्याधि पर ऐसी कविता पढ़ कर हजारों पीड़ितों
का मन दहशत से भर जाता है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">सिल्विया प्लाथ नामक एक महान् नारीवादी कवयित्री हुई हैं। उन्होंने
एक कवि से विवाह किया। उनकी दो संताने हुई। सिल्विया प्लाथ की कविताओं को उनके जीवन काल में ही बड़ी सराहना
मिली थी।बत्तीस साल की उम्र में अवसाद ग्रस्त हो कर सिल्विया प्लाथ ने ओवन में अपना
सिर डाल कर आत्महत्या कर ली थी। जब उन पर फिल्म बनाने की पेशकश हुई, सिल्विया प्लाथ
की पुत्री इस पर बहुत व्यथित हुई और उन्होंने अपनी मृृत माँ की अस्वाभाविक असामयिक
मृत्यु पर फिल्म बनाने को मूंगफली चबाती हुई जनता को एक परिवार की त्रासदी पर गुदगुदाने का गिरावट भरा प्रयास बताया। सिल्विया प्लाथ की
मृत्यु के समय उनकी पुत्री फ्रीडा ह्यूज़ चार वर्ष की थी,बड़ी हो कर वे कवयित्री बनीं।
फ्रीडा ह्यूज़ की कविता है-<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">’’और अब ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> वे एक फिल्म बनाना चाहते हैं
,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> जिस तिस के लिए ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> जिसमें इतनी भी क्षमता नहीं
,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> कि स्वयं कल्पना कर सकें उस
शरीर की<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> जिसका सिर तंदूर में पड़ा हो
,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> वह शरीर जो अपने बच्चों को
अनाथ छोड़ कर जा रहा हो।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> वे सोचते हंै , मैं उन्हें
अपने माँ के शब्द दे दूं ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> जिन्हें वे अपने बनाए हुए हैवान
पुतले के मुंह में ठूंस सकें-<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> उनकी सिल्विया - आत्मघाती कठपुतली
।’’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">सिल्विया प्लाथ की बेटी की कविता उन शवभक्षी लोगों पर प्रहार करती है
जिन्हें जानने की उत्सुकता और लालसा है कि ओवन में पड़े सिर वाला शव कैसा लगता है- वे
आत्महत्या को चित्रित करने को लालयित हंै। खतरनाक बीमारी को रूपक के रूप में प्रयोग
करते हुए अंगभंग के मरीज़ पर कविता लिखना और नाम लेकर समर्पित करना वैसा ही है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">यह आलेख नग्नता के खिलाफ नहीं है । यह आलेख स्त्री शरीर के पोर्नाेग्राफिक
निरूपण के खिलाफ है और व्याधि के हृदयहीन क्रूर निरूपण के खिलाफ भी। ऐसी कविताएं पोर्नोग्राफी
के उपभोक्ताओं के लिए लिखी जाती है। ऐसी कविताओं से पोर्नोग्राफी के नए नए उपभोक्ता
भी बनते हैं। यह एक फायदेमंद व्यवसाय हैै। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">पवन करण की कविताओं से मेरा परिचय भले ही पहली बार पिछले ही वर्ष हुआ
जब मैंने उनकी पुस्तक ‘‘स्त्री मेरे भीतर’’ पढ़ी ,परन्तु पुस्तक में उल्लेख है कि उन्हेें
अनेेक पुरस्कार मिल चुके हैं। ‘‘स्त्री मेरे भीतर ’’में संग्रहीत पवन करण की एक यही
कविता नहीं अनेक अन्य कविताएं भी पोर्नोग्राफी
की शास्त्रीय रचनाएं है जिनमें स्त्री विवश ,वस्तूकृत और अपमानित है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">यह समय कुछ ज़रूरी सवाल उठाने का है। स्त्री के शरीर के पोर्नोग्राफिक
निरूपण और व्याधि पर अनुत्तरदायित्वपूर्ण अमानवीय और कू्रर कविता के विषय में औचित्य
का प्रश्न उठाना मैं ज़रूरी समझती हूं। अभिव्यक्ति की स्वतंत्रता क्या केवल कवियों के
पास ही है? पाठकों के पास भी तो कोई अधिकार होंगे? मैं पाठकों के अधिकार का प्रयोग
करते हुए यह प्रश्न उठा रही हूं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> शेयर मार्केट में एक
फिनाॅमिना होता है ,इसमें कुछ दलाल मिल कर एक समूह बना लेते हंै जिसको कार्टेल कहते
हैं। वे लोग मिल कर किसी भी बेहद घटिया कम्पनी के शेयर खरीदते जाते हैं जिससे उस का
मूल्य अस्वाभाविक रूप से बढ़ जाता है। इससे घटिया कम्पनी को लाभ होता है। वे ही लोग
मिल कर कम्पनियों के शेयरों के दाम अस्वाभाविक रूप से घटाते बढ़ाते रहते हैं । कार्टेल
बनाना हमारे देश में आर्थिक अपराध माना जाता है। आपको याद होगा कि केतन पारेख आदि दलाल
एक बार इसी अपराध में जेल भी गए थे। कार्टेल को इस सब से भले ही लाभ होता हो पर इससे
देश की अर्थव्यवस्था नष्ट हो जाती है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> हिन्दी के कवियों के
कार्टेल ने पवन करण पर दांव खेला है। कार्टेल के लाभ हानि के बारे में नहीं कह सकती,
पर इससे साहित्य की हानि तो हुई ही है। साहित्य में इस अपराध की कोई सज़ा नहीं। यह एक
खुला खेल है। इस बाजा़र में स्त्री शरीर सबसे ज्यादा बिकाऊ चीज़ है। पर क्या व्याधियां
भी इसमें बेची जाएंगीं ? मेरे प्रश्न स्त्री शरीर के बारे में ही नहीं व्याधि के बारे
में भी हंै। ये व्याधि पर लिखी कविताएं हैं या ये व्याधि ग्रस्त कविताएं हैं , उन कवियों
द्वारा लिखी हुई हृदयहीन कविताएं जिन्हें कविताएं लिखते चले जाने की व्याधि है ?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> हिन्दी साहित्य में
स्त्री की इस दशा का ज़िम्मेदार कौन है?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> इस प्रश्न के उŸार में हमारे कवियों का कार्टेल मौन
है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> (कवि
धूमिल की कविता पर आधारित)<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> व्याधियां यथार्थ होती हैं रूपक नहीं। बीमारी की
गम्भीरता , बीमारी के साथ जुड़ी तकलीफ़ ,असहनीय दर्द , दुर्बलता ,जीर्ण होते हुए शरीर,
बिस्तर पर पड़े रहने की मजबूरी , अंगों के कट जाने , शरीर के विरूपित हो जाने और अपने
परिवार जनों और हमदर्दो की आंखों से बरसती सहानुभूति और उनके चेहरों परा लिखे ख़ौफ
से आंकी जाती है। बीमारी को इतनी बेदर्दी बेरहमी और गै़र जिम्मेदारी से निरूपित करने
वाले हिन्दी के शीर्षस्थ माने जाने वाले ये कवि कवयित्री नृशंसता की हद तक संवेदनहीन
हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">अंग्रेज़ी में वेश्यावृŸिा करवाने को फ़्लेश ट्रेड कहते हैं जिसमें स्त्री
एक व्यक्ति न हो कर गोश्त होती है केवल गोश्त। पवन करण और अनामिका दोनों स्त्री शरीर
के लिए ऐसे उपमानों और रूपक का प्रयोग करते है कि वे स्त्री को व्यक्ति की जगह फ़्लेेश
बना देते है। अनामिका की कविता शरीर के प्रति अनसेल्फ़कांशस बनाने वाली कविता नहीं है
यह शरीर के प्रति अतिरिक्त सजगता मिटाने वाली कविता भी नहीं है। अनामिका की कविता की
स्त्री भी स्वयं को गोश्त का टुकड़ा ही समझती
है अन्तर यह है कि पवन करण की कविता की ‘‘वह विवश जानती है। उसकी देह से उस एक के हट
जाने से। कितना कुछ हट गया उनके बीच से। ’’ और अनामिका की कविता की स्त्री ‘‘सर्जरी
की प्लेट में रखे खुदे फुदे नन्हें पहाड़ों से हंस कर कहती है...अंततः मैंने तुमसे पा
ही ली छुट््टी! ’’गोश्त का टुकड़ा हट जाने से वह उल्लास से भर जाती है। उल्लास का अन्दाज़
आप इसी बात से लगा सकते हैं कि अनेक कहावतों और मुहावरों से युक्त इस कविता में बारह
विस्मयादि बोधक चिन्ह हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">आज से सौ वर्ष पहले जन्मे लेखक मंटो ने एक कहानी लिखी थी ‘ठंडा गोश्त’।
चर्चित होने की लालसा से प्रेरित हो कर पोर्नोग्राफिक माइंड से लिखने वाले अनेक अन्य
रचनाकार अपने घटियापन को न्यायसंगत ठहराने के लिए आजकल यह कहते पाए जाते हैं कि अश्लीलता
का आरोप तो मंटो पर भी लगाया गया था । ऐसे
लोगों को यह अहसास ही नहीं, कि मंटो की उस मार्मिक कहानी का ध्वन्यार्थ था कि मानव
शरीर को गोश्त समझ कर व्यवहार करने वाला व्यक्ति निर्वीर्य हो जाता है। उस कहानी मेें
यह ध्वनि इतनी प्रखर थी कि पाठक उस ध्वनि को आज भी नहीं भूले । (स्तन तथा ब्रेस्ट कैंसर
इन दोनों गर्हणीय कविताओं के साथ मंटो की उस हृदय स्पर्शी रचना का उल्लेख मात्र करने
का भी मुझे खेद है।) मैं यहां यह भी स्पष्ट कर दूं कि यह टिप्पणी स्तन और ब्रेस्ट कैंसर
इन दो कविताओं पर है, इन कवियों के सम्पूर्ण व्यक्तित्व तथा कृतित्व पर नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> बचपन में अध्यापिकाएं
हमसे कहती थीं- गाय पर निबन्ध लिखो। बच्चे लिखते थे- गाय के दो सींग होते हैं, चार
टांगंे होती है , एक पूँछ होती है , चार थन होते हैं। गाय हमें दूध देती है। गाय हमारी
माता है। कुछ बडे़ हो गए तो हमने एक चुटकुला सुना। अध्यापिका ने बच्चों से गाय पर निबन्ध
लिखने को कहा। सब बच्चे लिखने लगे। दो बच्चे कक्षा से बाहर चले गए। थोड़ी देर में वे
कक्षा में लौटे। उनके साथ एक गाय थी । वे गाय के शरीर के ऊपर कलम और स्याही से निबन्ध
लिख कर गाय को कक्षा में हांक लाये थे। अध्यापक के पूछने पर उन्होंने ढिठाई से कहा
आप ही ने तो कहा था कि गाय पर निबन्ध लिखो। चुटकुला सुन कर हम हंस पड़ते थे।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';"> आज कहा जा रहा है ,
स्त्री को चर्चा से केन्द्र में लाओ। स्त्री पर कुछ लिखो। स्त्री के शरीर पर लिखी कविताएं
हैं - स्त्री के दो स्तन होते हैं / वेे पर्वत के समान होते हैं / वे दशहरी आम के समान
होते हैं/ उनमें से दूध की नदियां बहती हंै/ उनसे पुरुष खेल सकता है/ यदि उनमें से
एक कट जाए तो पुरुष के हाथ मायूस हो जाते हैं/ यदि दोनों ही कट जाएं तो स्त्री उल्लास
से भर जाती है/ आदि। पवन करण और अनामिका ने व्याधि से ग्रस्त , दर्द से दुखते हुए
, मृत्यु के भय से आक्रान्त , शल्य चिकित्सा के कारण विरूपीकृत स्त्री के शरीर पर नश्तर
से कविताएं उकेर दीं और स्त्री के रक्त स्नात अनावृत शरीर को हम सब के बीच ला खड़ा किया।
मगर इस बार इन दोनों कवियों के इस क्रूर , हिंसक , बर्बर और निहायत ग़लीज़ मजाक़ पर हंस
पाना हमारे लिए मुमकिन नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">शालिनी माथुर,ए 5/6 कारपोरेशन फ़्लैट््स, निराला नगर, लखनऊ फोन
9839014660<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #0099cc; font-family: 'Arial Unicode MS';">17 मई 2012<u><o:p></o:p></u></span></div>
</div>रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com14tag:blogger.com,1999:blog-6672229774459200184.post-33706325588183823322012-05-11T20:35:00.001-07:002012-05-13T03:01:47.649-07:00सआदत हसन मंटो के जन्म दिवस पर विशेष<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEieF9Y77FVd7Kk_NOsNRssFHmYCFpyIN5PoCI8fsCc4UhVsckK8RtGKCzlt2rC-tAPWkgsjb9wE5mMzh7Fb9kukgu2poPedAkEQ-PM7CxqxfNR0Y8C0Tk1y7FiFFr-WWVZSzd9bivyOFuc/s1600/manto-writer630_90x62.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="137" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEieF9Y77FVd7Kk_NOsNRssFHmYCFpyIN5PoCI8fsCc4UhVsckK8RtGKCzlt2rC-tAPWkgsjb9wE5mMzh7Fb9kukgu2poPedAkEQ-PM7CxqxfNR0Y8C0Tk1y7FiFFr-WWVZSzd9bivyOFuc/s200/manto-writer630_90x62.jpg" width="200" /></a></div>
<span style="color: magenta;">सआदत हसन मंटो</span><br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<span style="color: #073763;">सआदत हसन मंटो के सियाह-हाशिये पर वरिष्ठ कथाकार और कवि बलराम अग्रवाल का आलेख और उनके द्वारा प्रस्तुत मंटो की पांच लघुकथाएं. </span><br />
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<u><b style="color: red;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 16pt;">सियाह-क़लम मंटो और सियाह-हाशिये</span></b></u><b><span style="font-size: 16pt;"></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="HI" style="color: #38761d; font-family: Mangal; font-size: 14pt;">बलराम अग्रवाल</span><span style="font-size: 14pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">धरती का हर आदमी अपने आप में कुछ खूबियों और कुछ खराबियों से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चालित है। गोस्वामी तुलसीदास के शब्दों में</span>—‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुमति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कुमति सब कें उर रहहीं।</span>’<sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">1</span></sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> अर्थात, अच्छाई और बुराई हर व्यक्ति के अन्तर में निहित हैं।
अब, अच्छे या बुरे, जिस भाव का आधिक्य जिसमें नजर आने लगता है, वैसा ही वह कहलाने
लगता है। लेकिन व्यक्ति के भीतर के अच्छेपन या बुरेपन का आकलन करने वाली नजर का इस
योग्य होना अनिवार्य है, हर आदमी के बूते का यह आकलन नहीं है। </span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
की लघुकथाओं पर बात करने से पहले बेहतर होगा कि हम उसके रचनाकार उर्दू कथाकार सआदत
हसन मंटो के बारे में दो-चार ज़रूरी बातें जान लें। मंटो उम्रभर अपने खिलाफ ऐसे
तंग-दिलोदिमाग लोगों की कारगुजारियों से टकराते और आहत होते रहे, जो उनके काम का
आकलन करने के योग्य कभी थे ही नहीं। एक जगह मुहम्मद हसन असकरी ने मंटो के कम
शिक्षित होने का जिक्र यों किया है</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अब
इसे क्या कहें कि आठवीं और नवीं दहाई के अफ़सानानिगारों के सीमित ज्ञान का पता न तो
आलोचकों को है, न खुद अफसानानिगारों को; कि जिस बरस अपने अफसाने लिखने शुरू करते
हैं, उसी बरस पुस्तक छपवा लेते हैं और उसी बरस अपनी अफ़सानानिगारी पर दो-तीन लेख
लिखवा लेते हैं; उसी बरस किसी उर्दू ऐकेडमी से इनाम हासिल कर लेते हैं और फिर उसी
बरस मर जाते हैं।<sup>2 </sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">क्या यह कम आश्चर्य की बात है कि इन मुहम्मद हसन असकरी ने ही </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हाशिया आराई</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> शीर्षक से </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह
हाशिए</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> की भूमिका लिखी थी।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मंटो का जन्म लुधियाना जिले के समराला नामक स्थान में 11 मई,
1912 को एक कश्मीरी मुस्लिम परिवार में हुआ था। वह अपने पिता की दूसरी बीवी की
आखिरी सन्तान थे। उनके तीन सौतेले भाई भी थे जो उम्र में उनसे काफी बड़े थे और
विलायत में तालीम पा रहे थे। वह उनसे मिलना और बड़े भाइयों जैसा सुलूक पाना चाहते
थे, लेकिन यह सुलूक उन्हें तब मिला जब वह साहित्य की दुनिया के बहुत बड़े स्टार बन
चुके थे।<sup>3</sup><sub> </sub>अपने बड़े भाइयों से एकदम उलट, मंटो का मन
स्कूली-पढ़ाई में बिल्कुल भी नहीं लगता था। यही वजह थी कि मेट्रिक में लगातार तीन
बार फेल होने के बाद उसे वह सन 1931 में पास कर सके, यानी कि 19 बरस की पकी उम्र
में।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">आल इंडिया रेडियो में काम करते हुए वह दिल्ली में रहे और उस
दौरान उन्होंने लगभग 100 रेडियो-नाटक लिखे। अगस्त 1942 में, करीब 19 माह दिल्ली
में रहने के बाद वह बंबई पहुँच गए।<sup>4</sup><sub> </sub>और बंबई को मंटो ने इस
कदर जिया कि 28 अक्टूबर, 1951 को अपने ऊपर आक्षेप के जवाब में अपने एक बयान में
उन्होंने कहा था</span>—‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वहाँ(बंबई में) बारह
बरस रहने के बाद जो कुछ मैंने सीखा, यह उसी का बायस है कि मैं यहाँ पाकिस्तान में
मौजूद हूँ। यहाँ से कहीं और चला गया तो वहाँ भी मौजूद रहूँगा</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मैं चलता-फ़िरता बंबई हूँ। मैं जहाँ भी
क़याम करूँगा, वहीं मेरा अपना जहान आबाद हो जाएगा।</span>’<sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">5</span></sup></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यह
वाकई गौर करने वाला बयान है। दिल्ली से बंबई पहुँचे मंटो ने बंबई को समझा और (खुद)
चलता-फिरता बंबई बन गया। यह बात पाकिस्तान के नागरिकों की समझ में न आ सकी।<sup>6</sup>
एक इंसान के तौर पर मंटो की परेशानी शायद यह रही कि विभाजन के बाद उन्होंने अपने
आपको महज मुसलमान महसूस किया और पाकिस्तान को ही उन्होंने अपना मुल्क समझा। वहाँ
की आबो-हवा में वह असंगत विचारों को भी सहज ही स्वीकार लेने वाला भारतीय संस्कार
तलाशते रहे। पाकिस्तान पहुँचकर वह प्रगतिशीलता का नकाब पहनकर साहित्य की जमीन पर
जमे बैठे कट्टरपंथियों में इंसानियत से सरोकारों के अंकुर तलाशते रहे और ताउम्र
असफल रहे।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> उन्हें बार-बार यह सफाई पेश करनी </span><span lang="HI">पड़ी कि</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मुझे<sub> </sub>आप अफ़सानानिगार की हैसियत से जानते हैं और
अदालतें एक फ़हशनिगार(अश्लील लेखक) की हैसियत से। हुकूमत कभी मुझे कम्युनिस्ट कहती
है और कभी मुल्क का बहुत बड़ा अदीब।…मैं पहले भी सोचता था और अब भी सोचता हूँ कि
मैं क्या हूँ और इस मुल्क में, जिसे दुनिया की सबसे बड़ी इस्लामी सल्तनत कहा जाता
है, मेरा क्या मकाम(स्थान) है, मेरा क्या मस्रिफ़(उपयोग) है।…आप इसे अफ़साना कह
लीजिए, मगर मेरे लिए</span>,<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> यह एक तल्ख
हक़ीक़त(कड़वी सच्चाई) है कि मैं अभी तक खुद अपने मुल्क में, जिसे पाकिस्तान कहते हैं
और जो मुझे बहुत अज़ीज़ है, अपना सही मकाम तलाश नहीं कर सका। यही वजह है कि मेरी रूह
बेचैन रहती है। यही वजह है कि मैं कभी पागलखाने में और कभी हस्पताल में होता हूँ।<sup>7</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अपनी इस बेचैनी की एक खास वजह बताते हुए वह लिखते हैं</span>—‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हमारी हुकूमत मुल्लाओं को भी खुश रखना
चाहती है और शराबियों को भी। मज़े की बात यह है कि शराबियों में कई मुल्ला मौजूद
हैं और मुल्लाओं में अक्सर शराबी।<sup>8</sup> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">एक लेखक के तौर पर मंटो की विशेषता यह है कि अहसास के शुरुआती छोर से लेकर उसके आखिरी छोर
तक वह न तो मुसलमान है, न हिन्दू, न कश्मीरी और न पंजाबी; इंसान है, सिर्फ़ इंसान।
अपराध और दंड, अच्छाई और बुराई की वे तमाम धारणाएँ जो सदियों से हमारे समाज में
प्रचलित रही हैं, मंटो उन्हें रद्द करता है।…मंटो की चेतना में मनुष्यों की समानता
की एक ताक़तवर लहर उस चेतना की जीवन-रेखा के रूप में हमेशा सक्रिय रही। वह जीवन के
किसी भी अनुभव, मानव-अस्तित्व की किसी भी अभिव्यक्ति से न तो कभी भयभीत होता है और
न ही उससे घृणा और ऊब का प्रदर्शन करता है।<sup>9</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अदबे-लतीफ़</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">(नया
साहित्य) के वार्षिकांक(1944) में प्रकाशित 1 जनवरी, 1944 को लिखित अपने लेख </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अदबे-जदीद</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">(आधुनिक साहित्य) में मंटो ने लिखा है:</span>“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जिस नुक्स को मेरे नाम से मंसूब किया(जोड़ा जाता) है, दरअसल
मौजूदा निज़ाम का नुक़्स है</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मैं
हंगामापसंद नहीं। मैं लोगों के खयालातो-जज़्बात में हैजान(उबाल) पैदा करना नहीं
चाहता।<sup>10</sup> मैं तहज़ीबो-तमद्दुन की और सोसाइटी की चोली क्या उतारूँगा जो
है ही नंगी। मैं उसे कपड़े पहनाने की कोशिश भी नहीं करता, इसलिए कि यह मेरा काम
नहीं, दर्जियों का है। लोग मुझे सियाह-क़लम कहते हैं, लेकिन मैं तख्ता-ए-सियाह पर
काली चाक से नहीं लिखता, सफेद चाक इस्तेमाल करता हूँ कि तख्ता-ए-सियाह की सियाही
और-भी ज़्यादा नुमायाँ हो जाए।</span>”<sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">11</span></sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बहुत कम लोग जानते होंगे कि </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
पर प्रगतिशील उर्दू लेखकों व आलोचकों के कड़वे रवैयों ने मंटो को अंतहीन दिमागी
तकलीफ़ दी और उसमें बेहिसाब गुस्सा पैदा किया। उस तकलीफ़ और उस गुस्से को जाने बिना
मंटो और उनके </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> को समझना लगभग असम्भव है। अपनी बारहवीं
किताब </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यज़ीद</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> की भूमिका </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ज़ैबे-कफ़न</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">(क़फ़न
का गला) में इस तकलीफ़ और गुस्से का उन्होंने काफी खुलासा किया है। वह लिखते हैं</span>—‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मुल्क के बँटवारे से जो इंकिलाब बरपा
हुआ, उससे मैं एक अरसे तक बाग़ी रहा और अब भी हूँ…मैंने उस खून के समन्दर में गोता
लगाया और चंद मोती चुनकर लाया</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
अर्के-इन्फ़िआल(लज्जित होने पर छूटने वाले पसीने) के और मशक़्क़त(श्रम) के, जो उसने
अपने भाई के खून का आखिरी क़तरा बहाने में सर्फ़(खर्च) की थी; उन आँसुओं के, जो इस
झुँझलाहट में कुछ इंसानों की आँखों से निकले थे कि वह अपनी इंसानियत क्यों खत्म
नहीं कर सके! ये मोती मैंने अपनी किताब </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह
हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> में पेश किए।…यकीन
मानिए कि मुझे उस वक्त दुख हुआ, बहुत दुख हुआ, जब मेरे चंद हमअस्रों(समकालीनों) ने
मेरी इस कोशिश(</span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">) का मज़हका उड़ाया(निंदा की, उपहास
किया)। मुझे लतीफ़ाबाज या वा गो(हाय-हाय चिल्लानेवाला), सनकी, नामाकूल(अशिष्ट) और
रज़अतपसंद(जिसके विचारों में प्रगतिशीलता न हो) कहा गया। मेरे एक अज़ीज़ दोस्त ने तो
यहाँ तक कहा कि मैंने लाशों की जेबों में से सिगरेट के टुकड़े, अँगूठियाँ और इसी
किस्म की दूसरी चीजें निकाल-निकालकर जमा की हैं।… </span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मैं इंसान हूँ। मुझे गुस्सा आया।…</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मुझे गुस्सा था कि इन लोगों को क्या हो गया है</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यह कैसे तरक्कीपसन्द हैं, जो
तनज्जुल(पतन) की ओर जाते हैं; यह इनकी सुर्खी(लाली) कैसी है जो सियाही की तरफ
दौड़ती है…</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मुझे गुस्सा था, इसलिए कि मेरी बात कोई भी नहीं सुनता था</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तक़सीमे-मुल्क़ के बाद मुल्क(यानी
पाकिस्तान) में इफ़्रातो-तफ़्रीत(तारतम्य बैठाने) का आलम था। जिस तरह लोग मकान और
मिलें अलाट करवा रहे थे, उसी तरह वह बुलंद मकामों पर भी कब्ज़ा करने की जद्दोजहद
में मसरूफ़ थे।</span>’<sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">12</span></sup></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उर्दू प्रगतिशीलों के हाथों </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
की फ़जीहत का दर्द मंटो ने अपने कहानी-संग्रह </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चुग़द</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
की भूमिका में भी उँड़ेला है</span>—‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मेरी
किताब </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> तरक़्क़ीपसंदों ने सिर्फ़ इसलिए नापसंद की
कि इस पर दीबाचा(भूमिका) हसन असकरी का था</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चुनांचे
अली सरदार ने हस्बे-मामूल बड़े खुसूस और मुहब्बत के साथ मुझे लिखा: </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यहाँ लाहौर से मेरे पास एक खबर आई है कि
तुम्हारी किसी नई किताब पर हसन असकरी मुक़दमा(भूमिका) लिख रहे हैं। समझ में नहीं आ
सका, तुम्हारा और हसन असकरी का क्या साथ है? मैं हसन असकरी को बिलकुल
मुख्लिस(निश्छल) नहीं समझता।</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तरक़्क़ीपसन्दों की खबर-रसानी का सिलसिला और इंतजाम काबिले-दाद
है। यहाँ की खबरें खेतवाड़ी के </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">क्रेमलिन</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> में बड़ी सेहत से यूँ चुटकियों में
पहुँच जाती हैं</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अली सरदार को यहाँ से
जो खबर मिली, बड़ी मोतबर(विश्वसनीय) थी; चुनांचे नतीजा यह हुआ कि </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिए</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> प्रेस की सियाही लगने से पहले(यानी कि छपने से पहले) ही
रूसियाह(काला मुँह) करके रजअतपसंदी(प्रतिक्रियावाद) की टोकरी में फेंक दी गई।</span>’<sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">13</span></sup></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अब जरा </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह
हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> के इस समर्पण पर गौर
फ़रमाएँ:</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<i><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उस आदमी के नाम</span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<i><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जिसने अपनी खूँरज़ियों का ज़िक्र करते हुए
कहा:</span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<i>“</i><i><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जब मैंने एक बुढ़िया को मारा तो मुझे ऐसा
लगा,</span></i><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<i><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मुझसे क़त्ल हो गया है!</span>”</i><i><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
की अधिकतर रचनाओं को पढ़ने के बाद पता चलता है कि </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मंटो के इंसानी सरोकार और अनुभव केवल उच्छृंखल मर्दों और गिरी
हुई औरतों की नीच भावनाओं तक सीमित नहीं हैं।</span>’<sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">14</span></sup><sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
</span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हाँ, इतना ज़रूर है कि
</span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> की सभी 32 कथाएँ, यहाँ तक कि उसका समर्पण भी, भारत-विभाजन के
वक़्त हुई घिनौनी घटनाओं पर ही आधारित हैं। शायद इसीलिए </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सआदत हसन मंटो दस्तावेज़</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> के संपादकद्वय ने उन सबको </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">एक ही अफ़सानचा</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
माना है।<sup>15</sup> एक पूरी पुस्तक में सिर्फ़ एक अफ़साना हो, यह सम्भव है; लेकिन
32 अलग-अलग कहानियों को एक ही कहानी </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मानना</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> बिल्कुल वैसा ही तकलीफ़देह है जैसाकि
मंटो के जीवित रहते उर्दू-प्रगतिशीलों द्वारा इस पुस्तक को नकारने की साजिश रचना
था।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
की कितनी और कौन-कौन-सी रचनाएँ लघुकथा के पैमाने पर खरी उतरती हैं, यह अलग बात है;
महत्वपूर्ण बात यह है कि कथाकार की दृष्टि से मंटो लघुकथा के </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सिर्फ़ डाइग्नोस</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> सिद्धान्त का मजबूत पैरोकार है। वह कहता है:</span><span lang="HI"> </span>“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हम मर्ज़ बताते हैं,
लेकिन दवाखानों के मुहतमिम(प्रबंधक) नहीं हैं…</span>”<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मंटो मनोवैज्ञानिक वास्तविकताओं के वर्णन की मर्यादाओं से
अच्छी तरह परिचित थे और यह जानते थे कि सच्चाई केवल सतह पर तैरती हुई वास्तविकताओं
की खोज तक सीमित नहीं होती।…मोपासां की तरह मंटो को भी इस बात में मज़ा आता था कि
इंसान की वहशियाना भावनाएँ इस तरह नंगी की जाएँ कि पढ़ने वाला चौंक उठे।<sup>16</sup><sub>
</sub>लघुकथा में </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चौंक</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> का </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">छौंक</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
लगाने के हिमायती आज भी अनगिनत हैं; लेकिन समकालीन लघुकथा को स्तरीयता और
प्रभावपूर्णता प्रदान करने वाले तत्वों में </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चौंक</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
का स्थान गौण ही है, प्रमुख नहीं। </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह
हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> की रचनाओं के माध्यम
से आप मंटो के मानवीय-सरोकार और मानव-मनोविज्ञान संबंधी उनकी समझ का आकलन भी काफ़ी
हद तक कर सकते हैं।</span><sub><span lang="HI"></span></sub></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अधिकतर, होता यह है कि लोग दोहरा चरित्र जीते हैं। सामान्य
जीवन में कुछ-और होते हैं और लेखकीय जीवन में कुछ-और। मंटो की विशेषता यह है कि
वह, सामान्य और सृजनात्मक, दोनों प्रकार के जीवन को एक संतुलन के साथ मिलाकर जीते
हैं। शायद यही कारण है कि अपने सामान्य जीवन में सृजनात्मकता के कारण उन्हें कई
कष्ट भी झेलने पड़े। अस्तित्व की एकता में उनका विश्वास इतना पक्का था और उस परिवेश
के प्रति जिसमें वह पले-पढ़े और बढ़े, उनमें इतना लगाव भरा हुआ था कि </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जिंदगी के आखिरी सात बरसों में मंटो ने
हमेशा पंजाबी में बात की। मंटो कहता था: </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जब
मैं उर्दू में बोलता हूँ तो लगता है, झूठ बोल रहा हूँ…</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> और </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">…जब
मैं उर्दू बोलता हूँ तो मेरा जबड़ा दुखने लगता है।</span>’<sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">17</span></sup><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
क्या यह बयान मंटो का अपने जन्मस्थान, अपनी मातृभाषा के प्रति असीम लगाव से लबालब
नहीं है?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">दस्तावेज़</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
के संपादकद्वय ने </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> को एक कहानी मानते हुए </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मक़्तल</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">(क़त्ल करने की जगह) शीर्षक तले संग्रहीत किया है। जबकि </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> पाकिस्तान में बस जाने के बाद मंटो की तीसरी किताब थी जो </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मकतबा-ए-जदीद</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> से प्रकाशित हुई। सन 1951 तक यह उनकी सातवीं किताब थी। विभाजन
की त्रासदी को निहायत ईमानदार गहराई के साथ व्यक्त करने वाली उनकी विश्वस्तरीय
कहानी </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">टोबा टेक सिंह</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> भी इसी दौरान लिखी गई।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वीभत्सता, उलझन,
बेज़ारी, नफ़रत, दुख और क्रोध की बजाय मंटो कहीं-कहीं तो थोड़े दुख-भरे मसखरेपन के
साथ मानव की दुरावस्था का तमाशा देखता है और इस दुरावस्था में छिपे सच की ताक़त के
ऐसे बोध का प्रमाण देता है, जिसे किसी दूसरे बाहरी सहारे की जरूरत नहीं होती</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">छोटी-छोटी बातों में वह एक गहरी
मानवीय-त्रासदी का पता लगाता है।…एक ऐसे दौर में, जब इंसान वहशी बन गया था और
निहत्थे कमजोर बच्चे, बूढ़े, औरतें जानवरों की तरह ज़िबह किए जा रहे थे, केवल
रक्तपात और विनाश के वर्जन या उनके विश्लेषण के आधार पर सच्ची कहानियाँ नहीं लिखी
जा सकती थीं। उस त्रासदी की सच्चाई तक पहुँचने और उसे एक रचनात्मक सच्चाई का रूप
देने के लिए, अपने अस्तित्व और अपने परिवेश के बीच एक दूरी, अपनी तबीयत में एक
निढालपन की जगह एक संगीनी(गंभीरता) पैदा करने की जरूरत थी।<sup>18</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">विभाजन से पहले का सामाजिक और मानसिक वातावरण, फिर विभाजन के
बाद का वातावरण, दंगों, साम्प्रदायिकता और साम्प्रदायिक दंगों में उलझी हुई
हिन्दू-मुस्लिम राजनीति</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">इन
सब की तरफ़ </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मक़्तल</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> की कहानियों में कहीं स्पष्ट तो कहीं
धुँधले इशारे मिलते हैं।…मंटो के अपने सरोकार राजनीति और अराजनीतिक के फेर में
पड़ने की बजाय अपने गहरे मानव-प्रेम और नैतिक क्षेत्र के माध्यम से एक विशिष्ट-बोध
को अभिव्यक्त करते हैं। मंटो हर यथार्थ को बिना किसी फेर-बदल के एक नया यथार्थ बना
देते हैं।…ब्रिटिश-भारत के अंतिम चरण, फिर स्वतंत्रता, विभाजन और दंगों की भयावहता
और उस पूरे युग के त्रासद तत्वों का प्रेक्षण मंटो ने इतिहास की प्रयोगशाला के रूप
में नहीं किया था।…कोई भी राजनीतिक घटना मंटो के लिए केवल राजनीतिक नहीं थी। मंटो
ने मानवीय-अस्तित्व और उसके फैलाव में समाई हुई सच्चाइयों की समग्रता के साथ-साथ
एक सच्चे मानव-प्रेमी साहित्यकार के </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">विज़न</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> की व्यपकता के मानदण्ड को हमेशा सामने
और सुरक्षित रखा। ऐसा न होता तो </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सियाह
हाशिये</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> के अँधेरों से उजाले
की किसी भी लकीर का फूटना असम्भव था। विभाजन ने मंटो के दिलो-दिमाग को इस बुरी तरह
झकझोरा था कि उन्होंने </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जब
कभी 1947 का जिक्र किया, वतन की आज़ादी के ताल्लुक से नहीं किया। उन्होंने हमेशा
1947 का ज़िक्र </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तक़सीम</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> और </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बँटवारे</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
के ताल्लुक से किया।<sup>19</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मंटो के लेखकीय चरित्र को समझने के लिए यह जानना भी जरूरी है
कि </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पहला अफ़साना उसने बउनवान </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तमाशा</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> लिखा, जो जलियाँवाले बाग के खूनी-हादिसे से मुतअल्लिक था। यह
अफ़साना उसने अपने नाम से न छपवाया। यही वज़ह है कि वह पुलिस की दस्तबुजी(हत्थे
चढ़ने) से बच गया।<sup>20</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अपने आखिरी बरसों में मंटो ने बेतहाशा लिखा।<sup>21</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सच्चा साहित्य तो उसी स्थिति में लिखा जा सकता है, जब लिखने
वाला हिन्दू-जुल्म, मुसलमान-जुल्म, या कांग्रेस की राजनीति और मुस्लिम लीग की
राजनीति, या हिन्दुस्तान और पाकिस्तान के फेर में पड़े बिना, उस अनुभव पर हाथ डाल
सके जिसका सरोकार इस सवाल से हो कि सामूहिक पागलपन के उस युग में इंसान के हाथों
इंसान पर क्या बीती? उस इंसान का नाम और धर्म और सम्प्रदाय, ये सारी बातें गौण
हैं।<sup>22</sup></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">और अंत में, मैं 18 अगस्त, 1954 को लिखी उनकी एक ऐसी रचना का
जिक्र करना बहुत मुनासिब समझता हूँ जिसको अक्सर उनकी रचनाओं में गिना ही नहीं जाता
है; और जो उनकी जिन्दादिली का अनुपम नमूना है:</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">786</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कत्बा</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यहाँ सआदत हसन मंटो दफ़न है।</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उसके सीने में फ़न्ने-अफ़सानानिगारी के</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सारे अस्रारो-रमूज़ दफ़्न हैं</span>—</div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वह अब भी मनों मिट्टी के नीचे सोच रहा
है</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कि वह बड़ा अफ़सानानिगार है या खुदा।</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सआदत हसन मंटो</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">18 अगस्त, 1954</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">क्या यह चौंकाने वाला तथ्य नहीं है कि यह </span>‘<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कत्बा</span>’<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> लिखने के ठीक 5 माह बाद
18 जनवरी, 1955 को सुबह साढ़े-दस बजे मंटो को लेकर एंबुलेंस जब लाहौर के
मेयो अस्पताल के पोर्च में पहुँची; डाक्टर लपके</span>—<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">लेकिन…शरीर को मनों मिट्टी के नीचे दफ़्न कर देने की खातिर मंटो
की पवित्र-आत्मा उसे छोड़कर बहुत दूर जा </span><span lang="HI">चुकी थी</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">।
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">संदर्भ:</span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">1</span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;"> रामचरितमानस:सुन्दरकाण्ड:39/5</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">2 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">सआदत हसन मंटो दस्तावेज़-1 :</span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">पृष्ठ 469</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">3</span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;"> दस्तावेज़-</span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;">4</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">, पृष्ठ 178</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">4</span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;"> दस्तावेज़-5, पृष्ठ 117</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">5</span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;"> दस्तावेज़-</span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;">4</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">, पृष्ठ 164</span><sub><span style="font-size: 11pt;"></span></sub></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">6 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-5, पृष्ठ 15</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">7</span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;"> दस्तावेज़-</span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;">4</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">, पृष्ठ 282</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">8 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-</span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;">4</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">, पृष्ठ 357</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">9 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-1 पृष्ठ 24</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">10</span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;"> <i>सिर्फ़ हंगामा खड़ा करना मेरा मक़सद
नहीं, मेरी कोशिश है कि ये सूरत बदलनी चाहिए</i></span><span style="font-size: 11pt;">— </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दुष्यंत</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">11 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-</span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;">4</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">, पृष्ठ 27</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">12 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-</span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;">4</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">, पृष्ठ 164-165<sub> </sub></span><sub><span style="font-size: 11pt;"></span></sub></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">13 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-</span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;">4</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">, पृष्ठ 155<sub> </sub></span><sub><span style="font-size: 11pt;"></span></sub></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">14</span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;"> दस्तावेज़-1 पृष्ठ 239</span><sub><span style="font-size: 11pt;"></span></sub></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">15 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-2 पृष्ठ 452 </span><sub><span style="font-size: 11pt;"></span></sub></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">16 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-1 पृष्ठ 240</span><sub><span style="font-size: 11pt;"></span></sub></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">17 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-5 पृष्ठ 55</span><sub><span style="font-size: 11pt;"></span></sub></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">18 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-2 पृष्ठ 178-179</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">19 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-3 पृष्ठ 359</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">20 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-4 पृष्ठ 178</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">21 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-1 पृष्ठ 469</span><span style="font-size: 11pt;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">22 </span></sub><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 11pt;">दस्तावेज़-2 पृष्ठ 178</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS';">बलराम अग्रवाल</span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS';">मोब. नं. ०८८६०००१५९४</span></div>
<div class="MsoNormal">
<div style="color: #b45f06;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS';">०९९६८०९४४३१</span></div>
<div style="color: #b45f06;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS';"><br /></span></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #8e7cc3;"><span style="font-size: 14pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;">सियाह हाशिए</span><span style="font-size: 14pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;">से मंटो की पांच लघुकथाएं</span></span><span style="color: #b45f06; font-size: medium;"><span style="font-size: 14.0pt;"></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14.0pt;">॥एक॥</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #6aa84f;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;">करामात</span></b></span><b style="color: #b45f06;"><span style="font-size: 14.0pt;"></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14.0pt;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: blue;">लूटा हुआ माल बरामद करने के लिए पुलिस ने छापे मारने शुरू किए।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: blue;">लोग डर के मारे लूटा हुआ माल रात के अँधेरे में बाहर फेंकने लगे; कुछ ऐसे
भी थे जिन्होंने अपना माल भी मौक़ा पाकर अपने से अलहदा कर दिया, कानूनी गिरफ्त से
बचे रहें।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: blue;">एक आदमी को बहुत दिक़्क़त पेश आई। उनके पास शक्कर की दो बोरियाँ थीं जो उसने
पंसारी की दुकान से लूटी थीं। एक तो वह जूँ-तूँ रात के अँधेरे में पास वाले कुएँ
में फेंक आया, लेकिन जब दूसरी उसमें डालने लगा तो ख़ुद भी साथ चला गया।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: blue;">शोर सुनकर लोग इकट्ठे हो गए। कुएँ में रस्सियाँ डाली गईं। जवान नीचे उतरे
और उस आदमी को बाहर निकाल लिया गया; लेकिन वह चंद घंटों के बाद मर गया।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: blue;">दूसरे दिन जब लोगों ने इस्तेमाल के लिए कुएँ में से पानी निकाला तो वह
मीठा था।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: blue;">उसी रात उस आदमी की क़ब्र पर दीए जल रहे थे।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14.0pt;">॥दो॥</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;"><span style="color: #9fc5e8;">ग़लती का सुधार</span></span></b><b style="color: #b45f06;"><span style="font-size: 14.0pt;"></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कौन हो तुम?</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तुम कौन हो?</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हर-हर महादेव…हर-हर महादेव!</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हर-हर महादेव!</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुबूत क्या है?</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुबूत…? मेरा नाम धरमचंद है।</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यह कोई सुबूत नहीं।</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चार वेदों में से कोई भी बात मुझसे पूछ लो।</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हम वेदों को नहीं जानते…सुबूत दो।</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">क्या?</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पायजामा ढीला करो।</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पायजामा ढीला हुआ तो एक शोर मच गया</span>—“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मार डालो…मार डालो…</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ठहरो…ठहरो…मैं तुम्हारा भाई हूँ…भगवान की कसम, तुम्हारा भाई हूँ।</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तो यह क्या सिलसिला है?</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जिस इलाक़े से मैं आ रहा हूँ, वह हमारे दुश्मनों का है…इसलिए मज़बूरन मुझे
ऐसा करना पड़ा, सिर्फ अपनी जान बचाने के लिए…एक यही चीज़ ग़लत हो गई है, बाक़ी मैं
बिल्कुल ठीक हूँ…</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: red;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उड़ा दो ग़लती को…</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: red;">ग़लती उड़ा दी गई…धरमचंद भी साथ ही उड़ गया।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<span style="background-color: #93c47d;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14.0pt;">॥तीन॥</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<span style="background-color: #93c47d;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #f6b26b;"><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;">घाटे का सौदा</span></b><b><span style="font-size: 14.0pt;"></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: #45818e;"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: #45818e;">दो दोस्तों ने मिलकर दस-बीस लड़कियों में से एक लड़की चुनी और बयालीस रुपए
देकर उसे खरीद लिया।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #45818e;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">रात गुज़ारकर एक दोस्त ने उस लड़की से पूछा</span>—“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तुम्हारा क्या नाम है?</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #45818e;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">लड़की ने अपना नाम बताया तो वह भिन्ना गया</span>—“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हमसे तो कहा गया था कि तुम दूसरे मज़हब की हो…</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #45818e;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">लड़की ने जवाब दिया</span>—“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उसने
झूठ बोला था।</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #45818e;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यह सुनकर वह दौड़ा-दौड़ा अपने दोस्त के पास गया और कहने लगा</span>—“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उस हरामज़ादे ने हमारे साथ धोखा किया है…हमारे
ही मज़हब की लड़की थमा दी…चलो, वापस कर आएँ…।</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #d5a6bd;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;">॥</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt;">चार</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;">॥</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14.0pt;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #bf9000;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;">सॉरी</span></b></span><b style="color: #b45f06;"><span style="font-size: 14.0pt;"></span></b></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #bf9000;"><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;"><br /></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: #674ea7;">छुरी, पेट चाक करती (चीरती) हुई नाफ़ (नाभि) के नीचे तक चली गई।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: #674ea7;">इज़ारबंद (नाड़ा) कट गया।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #674ea7;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">छुरी मारने वाले के मुँह से पश्चात्ताप के साथ निकला</span>—“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">च् च् च्…मिशटेक हो गया!</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="color: #4c1130;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;">॥पाँच॥</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14.0pt;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="color: #b45f06;">
<span style="background-color: #d9d2e9;"><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14.0pt;">रिआयत</span></b><b><span style="font-size: 14.0pt;"></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="background-color: #d9d2e9;"><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 14pt;"><span style="color: #7f6000;"><br /></span></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #7f6000;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मेरी आँखों के सामने मेरी बेटी को न मारो…</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #7f6000;">“<span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चलो, इसी की मान लो…कपड़े उतारकर हाँक दो एक तरफ…</span>”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="color: #7f6000;">-0-0-0-</span></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="text-align: right;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="color: #7f6000;">***</span></span></div>
<div style="color: #b45f06;">
<div class="adm">
<div class="ajR h4" id="q_137421829814a840_1">
<div class="ajT">
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>रूपसिंह चन्देलhttp://www.blogger.com/profile/01812169387124195725noreply@blogger.com4